Lögrétta - 01.06.1926, Blaðsíða 3

LOGRJETTA
3
þá snjór nokkuð mikill. En bónda
þótti þetta leitt, að láta snjóinn
stöðva verkið, því þýtt var undír.
Ljet hann því moka snjónum frá
og svo stungu þeir skurðinn eins
og ekkert hefði í skorist. En á
Hofi hinu minna stóð bóndinn
um stund úti undir bæjarvegg, og
synir hans, og hentu gaman að
verki granna sinna. Gengu síðan
inn og hvíldu sig á ný. En svo
sagði mæjhngamaður jarðabótanna
frá, að um vorið eftir þurfti hann
ekki að koma í Hof hið minna,
til að mæla jarðabætur, því þær
voru þar engar til!! — Mjer
sýndist svo, sem hann myndi geta
búið hjer á Stóra-Hofi, bóndimi,
sem ekki ljet snjóinn aftra at-
höfnum sínum. En hvort hins
gamansama bóndans er þar nokk-
ur von í nágrenninu, veit jeg ekki
og þykir það hálfvegis ótrúlegt.
Túnið á Stóra-Hofi mun vera um
40 vallardagsláttur. Og nálega
helmingur þess nýjar útfærslur.
Fullan hug mun bóndinn þar þó
hafa á, að færa það enn út, en
skortir áburð til, einkanlega. Bú-
fjáráburður hans gerir nú víst
eigi betur en hrökkva til, á það
tún sem fyrir er. En varla er
að undrast, þó menn hiki við að
fiytja erlendan áburð í stórum stíl
austur á Rangárvöll, meðan eigi
er kostur annara betri flutmnga-
tækja en nú er. Og um það tvent
að velja: að aka sjálfur öllu á
keirum að sjer og frá, um 100
km. illan veg, eða láta bifreiðar
flytja, þegar þeim er fært, og
greiða átta til tíu aura flutnings-
gjald fyrir hvert kg., sem heim
er fært eða heiman. Og þó er
hvorugt þetta hið versta í þessu
vandræðamáli. Hitt er alls verst,
að leiðin er að jafnaði lokuð
þriðjung ársins eða meir. Og það
einmitt þann tímann, sem bænd-
unum er ódýrastur og best mætti
missast til ferðalaga.
Versti þröskuldur á leið at-
hafnabændanna austanfjalls eru
samgönguörðugleikar. Meðan ekki
er úr því böli bætt, er dugur
þeirra heftur að hálfu. — Besta
málsvörn slóðanna þar eystra eru
samgönguörðugleikarnir. Meðan
það skálkaskjól ekki er frá þeim
tekið, er engin von til að þeir
komist úr kútnum og þýðingar-
laust að mestu að reyna að ýta
þeim til athafna.
þörfin á jámbraut þangað aust-
ur er bókstaflega himinhrópandi.
Hjeraðið þolir í raun og veru
enga bið eftir henni. Allur drátt-
ur á því máli er til hins mesta
skaða fyrir hjeraðið og mikils
menningarlegs tjóns fyrir landið
alt, en fjártjóns fyrir þjóðina.
þetta er sannleikur, sem ekki
verður mótmælt af neinni heil-
brigðri skynsemi!
Samgönguvandræíðin á sjó og
landi, hafa frá öndverðu verið
ein hin versta óheill þjóðar vorr-
ar. Og svo er það í raun og sann-
leika enn. Sjóleiðin er nú þó orð-
in sæmilega greið, eftir því sem
ástæður eru til. En vegleysurnar
innanlands eru margar enn og
meinlegar. Satt er það að vísu,
að miklu munar um brýr og
brautir síðustu áranna, frá því
sem fyrir mannsæfi var, eða
skemri tíma. En margar þeirra
vegabóta hafa verið fljótfæmis-
verk, sem eigi geta orðið meir
en til bráðabyrgða. En þar að
auki eru akbrautir að verða jafn-
an ófullnægjandi sveitum þeim,
er fjarst höfnum liggja. það er
staðreynd, sem eigi tjáir að mæla
í mót.
Járnbrautir eru það sem hjer
vantar. Og ekki aðeins austur yf-
ir fjall heldur út um flestar
sveitir landsins. En eins og það
er auðvitað, að einhversstaðar
verður að byrja, eins er það sjálf-
sagt, að þar sje byrjað, sem mest
er þörfin og bestar vonimar um
gagnsemi brautarinnar. Og eins
og nú standa sakimar getur frá
því sjónarmiði einungis eitt hjer-
að komið til mála: Suðurláglendið.
Ekkert hjerað landsins er svo
hafnvana sem það. Ekkert hjerað
jafn fjölment. þar býr nú fimti
hluti allra Islandsbænda. Af þing-
ræðu Sveins í Firði, sem nýlega
birtist í „Tímanum“ er nú svo
að sjá, sem hann hafi það helst
fram að bera sem mótmæli gegn
járnbrautinni austur, að nóg sje
þegar fram lagt af fje úr ríkis-
stjóði til þessa hjeraðs, þó eigi
sje nú bætt gráu ofan á svart,
með nýju miljóna framlagi til
brautarbyggingarinnar. Mjer finst
þeim vera nokkur vorkunn, sem
hjer fanst kenna „sveitadráttar“.
það er leiðinlegt um Svein í
Firði, sem um langa æfi hefur
staðið manna fremst í fylking
samtíðar sinnar, að hann skuli
nú á öldungsaldri vera orðinn of
aftarlega í lestinni til að sjá og
skilja hinar sanngjömustu nauð-
synjakröfur nútímans og fram-
tíðarinnar. það er leiðinlegt um
þá þórarinn á Hjaltabakka, sem
sagður er vera meðal hinna
greindustu bænda á þingi voru
nú, að þeir skyldu verða til þess
að auglýsa svo þröngsýni sína og
vantraust á íslenskri búnaðar-
menning, sem þeir hafa gert í
járnbrautarræðum sínum á þingi
í vetur. Og það er hörmulega leið-
inlegt um alla þá, sem of eru
þröngsýnir og hlutdrægir til að
geta fylgt svo góðu máli og þjóð-
þörfu, sem jámbrautin áreiðan-
lega er. Slík rök — eða rökleysur
— eins og sumir hafa borið fram
gegn rjettmæti jámbrautar, geta
varla orðið aðstandendum til ann-
ars en hneysu, a. m. k. verður
það aldrei til sæmdar þeim.
Mjer dettur nú alls ekki í hug
að efast um, að jámbrautin aust-
ur komist innan skams á og síð-
an hver af annari, eftir því sem
ástæður landsins lejrfa. þess
vegna þarf mjer ekki að gremj-
ast. En rnjer sárnar jafnan að
sjá dýrmætum tíma, fjöri og fje
varið til rifrildis um hin ágætustu
þjóðþrifamálefni, einungis til að
hnekkja þeim og batnandi fram-
tíð fólksins, sem lifa í landinu.
Jeg vík aftur heim að Hofi.
Bóndinn þar flytur nú sumar-
rjóma smn út að Rauðalæk —
um fjögra tíma ferð — einsamall,
því hann fær enga til samlögu
við sig. þó telur hann þetta borga
sig vel. En þann tímann, sem
rjómabúið starfar ekki, verður
hann eins og aðrir að strokka
heima og safna smjörinu. Undir
sumarmál er svo vanalega lagt af
stað með það til Reykjavíkur í
þeii’ri von að koma því í eitthvert
verð. Nú í vor gekk sumum Rang-
vellingum eigi betur en svo sú
sala, að þeir máttu reiða smjörið
sitt heim aftur. Geta víst flestir
skilið hve tilfinnanlegt það tjón
er þegar um er að ræða aðra
aðalbúsafurð bóndans. það myndi
miklu muna á afkomu bændanna
ef þeir gætu jafnan, hvenær á
ári, sem væri, komið afurðum
búsins frá sjer og beina leið á
heimsmarkaðinn, með tiltölulega
lítilli fyrirhöfn. En þó myndi
miklu mest muna um framtak
það og menningarskrið, sem verða
myndi bein afleiðing þeirrar or-
sakar. þetta ættu þeii’ að at-
huga, sem mest standa móti járn-
brautarlagning á landi hjer. Og
þeir æjttu að kynna sjer reynslu
annara þjóða í þessu máli. Hinar
skjótu framfarir, sem víðast hvar
hafa orðið hinn fyrsti fylgifiskur
nýrra járnbrauta.
Jeg hef svo lengi lifað, að jeg
man eftir því þegar ýmsir gild-
ustu bændur hjeraðsins riðu
suður til Reykjavíkur, í brakandi
þerri um hásláttinn, til að gera
aðsúg að Hannesi heit. Hafstein
og þingmönnum þeim, sem hon-
um voru jafn framsýnir í rit-
símamálinu. Jeg býst við, að nú
skammist þeir sín flestir, sem í
þeirri för voru, fyriu frunaskap-
inn. Jeg trúi því og er sannfærð-
ur um að líkt muni fara fyrir
andóf smönnum j ámbrautarinnar
nú, að þeir muni margir lifa það,
að skammast sín fyrir ófram-
sýnina.
það er áreiðanlega ilt verk og
óheillavænlegt að tefja fyrir jám-
brautinni. því fyrri en hún er
fengin er lítil von um verulegar
framfarir hins grösuga Suðurlág-
lendis, sem auðveldlega gæti þó
alið allan ísl. sveitalýð, sem nú
er til og líklega alt að helmingi
fleira fólki, ef vel væri að því
búið.
III. Hjeraðsskóli Suðurlands.
Ekki allfá stórmál hafa austur-
sveitiraar haft á prjónunum nú
hin síðustu árin. Svo sem áveit-
ur, fyrirhleðslur 1 vötn og fleira.
En hið göfugasta allra hjeraðs-
rnála þeirra er og hefur frá upp-
liafi sínu verið: Alþýðuskólamál-
ið, sem þjóðkunnugt er nú orðið.
það er hið besta mál, sem lengi
hefur komið upp þar eystra. Og
líklega það, sem flest og best
hefur átt ítökin í hjeraðsbúum,
um allmörg undanfarin ár. Á
skólanum hafa margir bygt hin-
ai’ björtustu vonir sínar um
framfarir og menningarbæftur
hjeraðsins. Og vafalaust má
margs góðs vænta af slíkri stofn-
un. —
þó er þetta mál nú að verða eitt
hið mesta vandræðamál hjeraðs-
búa og þtgar orðið mesta deilu-
og dreifingarefni þeirra. Ekki
vegna þess, að þeir sem deila
sjeu í nokkrum vafa um ágæti
málsins. Heldur hins vegna, að
þeir geta ekki komið sjer saman
um tiltölulega lítilvægt aukaat-
riði þess: Iivar skólann eigi að
reisa! Hjer virðist mjer nú, að
ærins „sveitardráttar“ kenni. Og
eiga þar vissulega margir svipað-
ar sakir. því verður nú að vísu
eklíi neitað, að skemtilegast og
æskilegast væri að fá skólann
reistann sem næst miðju hjeraði.
Og sennilegt er, að á það gætu
fleiri sætst en flest annað. Og
sættirnar verður hjer að meta
meira en annað alt. óneitanlega
hafa þeir þó mikið til síns máls,
sem því halda fram, að val skóla-
setursins verði að miða, fyrst og
fremst, við náttúrusjerkosti, svo
sem hveri og nærtæka vatnsorku
til Ijósvinnslu og fleira — svo
mikilsverð væru þau hlunnindi, að
þess hefði vel mátt væsnta, að
hjer yrði allur þorri aðstandenda
á einu máli. önnur hefur þó orð-
ið hjer raunin á. Er og varla
góð- að vænta, þegar hreppshöfð-
ingjar flestir róa að því mörgum
árum að fá skólann reistan sem
allra næst sínu setri, helst innan
eigin hreppstakmarka. því er því
miður svo illa háttað, að í deil-
unum um skólasetrið hefur ein-
att meir gætt hjegómlegs hreppa-
metings, en heilbrigðrar skynsemi.
Enda er nú góðniáli þessu komið
í það óefni, að torvelt verður
sjálfsagt að draga það jafngott
upp úr sundurlyndisfeninu.
Skýr og greinargóður Ámes-
ingur sagði mjer, að 10 af 15
hreppum Ámessýslu neituðu öll-
um tillögum til skólans, ef hann
yrði reistur á Laugavatni eins og
sýslunefndin ákvað. Rangæingar
munu og vera margátta í málinu.
Sumir hafa frá upphafi viljað
samvinnu við Ámesinga. Sumir
eru að burðast með hugmynd um
sjerstakan sýsluskóla í sambandi
við þegnskylduhugmynd, sem
sennilega gæti verið góð út af
fyrir sig. Og sumir vilja engan
skóla. Um þetta þrent hefur
sýslunefnd ákveðið, að leitað skuli
atkvæðamagns, um leið og lista-
kosningar landkjörsins fara fram
í sumar. Hver sem niðurstaðan
verður þá, er útlitið alt í heild
sinni hið versta og varla von
góðra málsloka, eins og sakiraar
standa nú.
það virðist nú svo sem skilning-
urinn á skólanum og tilgangi
hans sje hjá mörgum nokkuð
gloppóttur og loðinn. Menn koma
ekki auga á aðalatriðin eða hlaupa
yfir merg málsins, en flækja sig
og hengja í smámunum og auka-
atriðum.
Aðalatriðið er skólinn sjálfur,
andinn sem hann stjórnast af, á-
hrifin sem þaðan eiga að dreifast
út um sveitimar. það er næstum
því sama hvar hann stendur.
Góður skóli hlýtur altaf að koma
að góðum notum, hvar sem hann
er í sveit settur. Ytra umhorf
orkar líklega ofurlitlu, en þó ekki
ýkjamiklu. Sama er að segja um
húsnæðið og lífsþægindin þar. það
tekist, ef fjórum enskum lífvarðarsveitum og hinum
hraustu Belgum í Perponeher-hersveitinni hefði ekki enst
þrek til þess að halda stöðunni, svo að Wellington gat
látið sjer nægja að senda fjórar lífvarðarsveitir og
Brúnsvíkinga-herfylki í viðbót til hjálpar, í stað þess að
beina öllum sínum herafla þangað. Árás hægra fylkingar-
arms Frakka á Papelotte var hinsvegar gerð í fulb-i al-
vöru. Tilgangurinn var að brjóta vinstra fylkingararm
Frakka á bak aftur, ná valdi á veginum til Briissel,
hindra leiðina fyrir Prússum, ef þeir kæmu, taka Mont-
Saint-Jean herskildi, reka Wellington aftur til Hougo-
mont, þaðan til Hal, ekkert var einfaldara. þessi árás
tókst að öllu nema nokkurum smáatriðum. Papelotte var
tekin og La Haie-Sainte með áhlaupi.
Ekki eru ljósar fregnir af tímanum frá klukkan tólf
til klukkan fjögur. Miðkafli orustunnar er óljós og ilt að
átta sig á honum eins og handalögmáli. það er eins og
rökkur eða þoka sje yfir honum; við og við bregður fyrir
óskilmerkilegum myndum, myndum af hermönnum í þá-
tíma búningum, sem þekkjast nú nægri því ekki lengur,
loðskinnshúfurnar með laut í kollinum, dældóttar söðul-
töskurnar, hvítar spennur, skotfæratöskurnar, stutt-
treyjur húsaranna, rauð stígvjelin, þungar dátahúfumar
með reimunum, nærri því svart Brúnsvíkur-fótgöngulið-
ið, blandað innan um skarlatsrauða enska fótgönguliðið,
ensku hermennirnir með þykka, hvíta vendla á öxlunum
í stað axlaskúfa, hannóver-ensku lífvarðarriddaramir með
ílöngum leðurhjálmunum, skreyttum látúnsböndum og
rauðum hrosshárshúfum, Skotarnir með ber knjen og
tíg’luð pils, frönsku grenaderamir með stórum hvítum
legghlífum — alt myndir, ekki herfræðilegar línur, mynd-
ir, sem maður eins og Salvator Rosa hefði getað málað,
en manni eins og Gribeauval hefði verið ósýnt um.
Er leið að klukkan fjögur, var aðstaða enska hersins
orðin ískyggileg. Prinsinn frá Oraníu var fyrir miðhem-
um, Picton fyrir vinstra fylkingararmi og Hill fyrir þeim
hægri. Prinsinn frá Oraníu hrópaði ætstur til Hollending-
anna og Belganna: „Nassau! Brúnsvík! Aldrei að víkja!“
Hersveitir Hills voru orðnar illa til reika, hann studdist
við Wellhington, Picton var fallinn. Wellington hafði, er
orustan hófst, tvo þyngdarpunkta, Hougomont og La
Haie-Sainte, Hougomont stóð ennþá, en var í eldshafi, La
Haie-Sainte var hertekin. Einungis fjörutíu og tveir menn
voiu lifandi af þýska herfylkinu, sem varði hana, allir
foringjar, nema fimm, voru falnir eða teknir höndum.
þrjú þúsund hermenn höfðu drepið hver annan í þessari
hríð. Gráu Skotarnir voru ekki lengur til; þungvopnaðir
riddarar Ponsomby& voru höggnir niður. þessir hraustu
riddarar höfðu látið lífið fyrir kesjumönnum Bros og
brynliði Travers; af tólf hundruð hestum voru aðeins
sex hundruð eftir; af þremur oberstlautinöntum voru
tveir fallnir. Hamilton var særður, Master fallinn, Pon-
somby var fallinn, hafði fengið sjö kesjustungur, Gordon
var fallinn, Marsh var fallinn. Tvær herdeildir, fimta og
sjötta, voru tvístraðar.
þegar La Haie-Sainte hafði verið tekin og ráðist
hafði verið á Hougomont, var einungis einn þyngdar-
punktur eftir, miðherinn. Hann hjelt sjer enn vel. Wel-
lington sendi aðstoð þangað, Hill, sem var við Merbe-Bra-
ine og Chassé, sem var við Braine-l’Alleud. Miðherinn
enski, er hafði íhvolfa, sterka aðstöðu, var fastur og
þjettur. Hann hafði Mont-Saint-Jeans-sljettuna á valdi
sínu, þorpið að baki og brekkuna, sem þá var mjög brött,
framundan. Englendingar höfðu höggvið skörð í girðing-
arnar hjer og hvar á sljettunni, sett skotraufar í hvítþyrn-
irinn og sett fallbyssur milli greinanna, svo að stórskota-
liðið lá í leyni í runnunum. þetta sviksamlega verk, sem
ómótmælanlega er fullkomlega leyfilegt í hemaði, var svo
vel gjört, að Haxo, sem keisarinn hafði sent klukkan níu
um morguninn til þess að athuga stórskeytastöðvar óvin-
anna, hafði ekki sjeð neitt til þeirra og sagt Napóleon, er
hann kom aftur, að engar hindranir væm, nema þver-
garðarnir tveir, er lágu á Nivelles- og Genappe-veginum,
Komið var hátt og herfylki úr Kempt-stórfylkinu lá í
leyni á brekkubrúninni. Miðherinn ensk-hollenski hafði
þessvegna góða aðstöðu. Hættan fyrir hann var Soigne-
skógurinn, sem orustusvæðið náði að og Groenendael- og
Boitsfort-mýrarnar liggja í gegnum. Her hefði ekki kom-
ist þar út án þess að leysast'upp, tvífylkin hefðu óðara
tvístrast, stórskotaliðið hefði setið eftir í flóunum. Und-
anhald hefði, að dómi margra sjerfræðinga, þó að ýmsir
sjeu á gagnstæðri skoðun, orðið að æðisgengnum flótta.
Wellington sendi, eins og vjer höfum getið um, við-
bót þangað, svo að þar vom nú tuttugu og sex herfylki.
Hægri fylkingaraimur var, eins og Charras segir, dreg-
inn aftur fyrir miðherinn, öflug stórskeytastöð var falin
bakvið sandpoka á þeim stað er Waterloosafnið er nú.
Auk þess hafði Wellington Somersets lífvarðarriddara í
laut nokkurri og fjögur þúsund hesta. það var helming-
urinn af hinu nafnfræjga enska riddaraliði. Ponsomby var
fallinn, en Somerset var eftir.
Wellington var áhyggjufuliur en að ytra útliti full-
komlega rólegur; hann var allan daginn kyr á sama staðn-
um, rjett fyrir framan MontiSaint-Jean-mylnuna gömlu,
kaldur og rólegur eins og hetja. Kúlunum rigndi niðui
umhverfis hann. þegai’ Gordon aðstoðarforingi var ný-
íallinn við hliðina á honum, vakti Hill lávarður athygli
hans á sprengikúlu, sem var að springa, og mælti: „Hvaða
fyrirskipanir gefið þjer lávai’ður, ef svo færi að þjer yrð-
uð drepinn?“ — „Gjörið hið sama og jeg“, svaraði Wel-
lington. Hann sagði umbúðalaust við Clinton: „Veitið við-
nám meðan nokkur stendur uppi“. Omstan var» bersýni-
lega að breytast ískyggilega. Wellington hrópaði til bar-
dagafjelaga sinna gömlu frá Talavera, Vittoria og Sala-
manca: „Jeg vona að það sje óhugsandi, að þið látið und-
an síga, drengir? Hugsið til gamla Englands!“
Enska fylkingin riðlaðist og hopaði undan um klukk-
an fjögur. Alt í einu sást ekki annað á hásljetubrúninni en
stórskotalið og dreifiskyttur, hinir hurfu. Tvífylkin hop-
uðu undan, rekin af frönskum kúlum og sprengikúlum,