Lögrétta - 04.08.1926, Blaðsíða 3

LÖGRJETTA
8
1917 vex velta hlutlausu kaupf j elaganna hrukkulaust, og
verður árið 1924 alt að 1 miljarð 230 milj. marka. —
Jafnvel þótt tekið sje fult tillit til verðfalls finskra pen-
mga — gildi þeirra er nú aðeins einn áttundi þess er það
var fyrir stríð — þá hefur veltan vaxið um meira en
helming frá því 1913.
Sala hinna hlutlausu kaupfjelaga er ærið margvís-
leg. Auk matar og nýlenduvara flytja þau iðnaðar- og
kornvörur, ásamt járnvöru. Þar við bætist sala landbún-
aðar-nauðsynja og afurða, sem eftir hagskýrslum þeim,
sem kostur er á, nema að tiltölu 8,5 og 5,3%, eða alls
14% af allri sölu kaupfjelaganna. Þessi hundraðstala er
all-lág, þegar þess er gætt, sem áður er sagt, að meiri'
hluti fjelaga eru bændur. En hún mun vaxa, eftir því sem
fleiri og fleiri kaupfjelög taka þessa verslunargrein fyrir,
og eftir því sem þau smámsaman búa betur í haginn, til
þesis að rækja hana eins og vera ber. Því að bændurnir í
Finnlandi álíta, að kaupfjelögin eigi að fara með þessa
verslunargrein, og vilja ekki — eins og tíska er í Þýska-
landi — fela sjerstökum samvinnufjelögum meðferð
hennar. f þessu sambandi má geta þess, að bændur hafa
tvær samvinnu-heildsölur í þessari grein, það er að segja
„Hankkija“ fyrir finskumælandi og „Labor“ fyrir sænsku
inælandi samvinnufjelög.
Það er ekki nema lítill hluti af vörum í veltu hinna
hlutlausu kaupfjelaga, sem framleiddar eru af kaupfje-
lögunum sjálfum í eigin verksmiðjum. Sem stendur eiga
aðeins 90 hlutlaus kaupfjelög framleiðslutæki, svo sem
bakarí, sútunarverksmiðjur, kvaniir (mylur) o. s. frv.
Sala á afurðum þeirra samanlögðum nam 1924 hjerum-
bil 25 miljónum marka, eða 2% af allri verslunarveltu
kaupfjelaganna. Nokkru veldur fjárskortur um það, hve
lítið fjelögin gera að eigin framleiðslu, og að nokkru
ieyti hafa menn á liðnum árum haft þá skoðun, að fje-
lögin ættu fyrst og fremst að fást við það, sem hendi er
nær: vöru-útbýtingu og verslunarrekstur. Það hefur sýnt
sig að þetta er rjett álitið.
Traustleikur kaupí'jelaganna.
Það, sem nú hefur verið talið, ætti að nægja til þess,
að gefa hugmynd um ytri þroska hinna hlutlausu kaup-
fjelaga á liðnum aldarfjórðungi. Kunnur samvinnumað-
ur, prófessor Hans Múller, hefur látið sjer um munn
íara, að hvergi í sögu samvinnuhreyfingarinnar væri
dæmi til jafn stórstígrar („rent av stormande“) þróunar
eins og í þroskasögu stefnunnar á Finnlandi. Og því verð-
ur ekki neitað, að tala kaupfjelaga, meðlimatala og versl-
unarveltan, hafa, að minsta kosti stundum, vaxið ærið
stórum skrefum. — Þá er spurningin: Eru kaupfjelögin
að sama skapi traust og vöxtur þeirra var skjótur?
Traustleikur verslunarfyrirtækis er fyrst og fremst
metinn eftir eigin fjármagni þess, Metinn á þenna mæli-
kvai’ða eingöngu verður ekki með sanni talið að kaupfje-
lögin í öndverðu væru traust. Til þess að gjöra efnalitl-
um mönnum auðveldara að ganga í kaupfjelagið var inn-
tökugjald haft mjög lágt, venjulega aðeins 10 mörk, og
tillöguskylda hvers1) manns 50—100 mörk. Inntökugjald
mátti greiða smámsaman, og enginn var skyldur að
greiða meira en einfalt inntökugjald. Það er augljóst, að
eigi var unt að koma upp eigin fjármagni (kapital) svo
að nokkru næmi með þessu lagi. I öndverðu varð því að
fá mestalt rekstursfje að nokkru leyti að láni hjá selj-
anda vörunnar, sem hafði nokkra tryggingu í tillögu-
skyldu fjelaga, að nokkru leyti hjá einstökum mönnum
og bönkum, sem venjulega heimtuðu tryggingar á ein-
hvern hátt.
!) Þ. e. það, sem hver fjelagi var skyldur að greiða, ef
aðrir f jelagar ekki gátu staðið í skilum.
dier stutt í spuna. — „Jeg kaupi þessa sokka“, svaraði
maðurinn, „og jeg borga þá“, bætti hann við og dró fimm-
frankapening upp úr vasa sínum og setti á borðið. Því-
næst sneri hann sjer að Cosettu. „Nú hefi jeg greitt fyr-
ir vinnu þína. Leiktu þjer nú, bamið mitt“. ökumaðurinn
varð svo agndofa er hann sá fimmfrankapeninginn, að
hann slepti glasinu sínu og gekk þangað. „Svei mjer sem
þetta er ekki satt“, sagði hann og aðgæftti peninginn.
„Ósvikinn fimmkarl! Ekki vitund falsaður“. Madama
Thenardier gerði engar athugasemdir. Hún beit á vörina,
og haturssvipur kom á andlitið. Cosetta skalf. Loksins
herti hún sig upp og sagði: „Má jeg áreiðanlega leika mj er,
madama?“ — „Leiktu þjer“, sagði madama Thenardier
með hræðilegum málróm. — „Þakk’ yður fyrir, madama“,
sagði Cosetta, og jafnframt því sem hún þakkaði madömu
Thenardier með munninum þakkaði hún gestinum með
allri sál sinni. Thenardier hafði aftur setst að drykkju.
Kona hans hvíslaði að honum: „Hver getur þessi guli
maður verið?“ — „Jeg hefi sjeð miljónaeigendur í svona
frakka", svaraði Thenardier yfirlætislega.
Cosetta hafði lagt prjónana frá sjer, en hún hafði
ekki yfirgefið ból sitt. Hún var vön að hreyfa sig eins
lítið pg henni var unt. I öskunni að baki sjer átti hún
nokkurar gamlar dulur og blýsverðið litla. Eponine og
Azelma tóku ekkert eftir því, sem fram fór. Þær áttu
mjög annríkt. Þær höfðu sem sje náð í köttinn og þá
höfðu þær fleygt frá sjer brúðunni, og Eþonine, sú eldri,
var að fást við að sveipa ketlinginn í rauðar og bláar tusk-
ur, þrátt fyrir að hann mjálmaði og streittist á móti.
Og er þær voru við þetta mikilsverða starf mælti hún
við systur sína: „Líttu á, systir, þessi brúða er miklu
skemtilegri en hin. Hún hreyfist, skrækir og er heit. Við
skulum leika okkur að henni; hún á að vera dóttir mín;
jeg er hefðarkona, sem kemur og heimsækir þig, og þú
átt að líta á hana. Þá tekur þú eftir kömpunum og verð-
ur forviða og þá sjerðu eyrun og rófuna á henni og verð-
ur enn meira forviða; og svo segir þú: „Hamingjan hjálpi
En kaupfjelögin hafa, eftir því sem fram liðu stund-
ir, aukið sitt litla fjánnagn, sem fengið var með inntöku-
gjöldunum, með því að leggja drjúgum í sjóð af ársgnóð-
anum. Þannig var þriðjungur ársgróðans lagður í sjóð
árið 1904, og fullur helmingur þegar árið 1909. Árið 1918
eftir skilnaðinn, voru þrír fjórðu hlutar ársgróðans lagðir
í sjóð, og hefur sú venja haldist síðan í hlutlausu sam-
vinnufjelögunum. Af þessu óx eigið fjármagn, sem ár-
ið 1904 nam 310.000 mörkum, eða 4% af sölu kaupfjelag-
anna, og varð árið 1909 tvær og þrír fjórðu miljón
marka, eða 5.5%, og árið 1913 5^4 rnilj. marka, eða 8,7%
af sölunni (verslunarveltunni). Árið 1918, eftir skilnað-
inn, var það 26 miljónir marka, eða 5,7%, og árið 1924
var það vaxið upp í 86 miljónir marka, eðá 7.1% af söl-
unni (verslunarveltunni). Það sjest, að hundraðstalan,
sem auðvitað fjell eftir skilnaðinn, er aftur farin að stíga.
í raun og veru er hagurinn talsvert betri en hundraðs-
talan sýnir, því að sökum verðfalls finska marksins ofan
í 1/8 af gildi þess fyrir stríð, stendur nú nærri helming-
ur fasteigna og annars innstæðufjár hinna hlutlausu
kaupfjelaga á reikningum þeirra með verði, sem er einn
áttundi af verði þeirra í núgildandi pappírsmörkum.
Frá öndverðu hefur í hlutlausu kaupfjelagshreyfing-
unni verið unnið af kappi og, sleitulaust, einkum þó á
seinni árum, að þessu marki. Jafnvel áður en ,sambandið‘
S.O.K. var stofnað, gaf fjelagið Pellervo út fyrirmyndar-
lög og handbók fyrir kaupfjelög með nákvæmum leiðbein-
ingum um rekstur og stjórn kaupfjelaganna. Sambandið
S.O.K. hóf þegar eigi aðeins að boða mönnum hugsjónir
og kenningu stefnunnar, heldur og að leiðbeina mönnum
og líta eftir þeim og að endursk. reikninga innan kaup-
fjelaganna. Þetta starf hefur beinst að því að koma í veg
fyrir, eða að minsta kosti finna í tíma og reyna að ráða
bót á brestum þeim Qg göllum, sem upp kunna að koma,
og að koma alment inn heilbrigðum verslunar-meginregl-
um og nýtísku verslunaraðferðum í kaupfjelögunum. Á-
rangurinn, sem tilraunir þessar hafa borið, er mjög gleði-
iegur. Mun þetta sjást af því, sem nú skal telja:
Um mörg ár hafa hin hlutlausu kaupfjelög af frjáls-
um vilja valið „fag“-mann úr „Sambandinu“ til þess að
taka þátt í endurskoðun reikninganna.
Vörubirgðir kaupfjelaganna, sem árið 1908 svöruðu
til fjögra mánaða sölu, námu 1919 aðeins þriggja mánaða
sölu, og árið 1924 aðeins tveggja mánaða sölu, eða: Árið
1910 áttu kaupfjelögin fyrirliggjandi vörur til 4 mánaða,
en 1919 aðeins til þriggja mánaða, og 1924 ekki meira en
til 2(4 mánaðar.
Lánsverslunin, sem hafði smeygt sjer inn í kaupfje-
lögin, sökum fjárhagsástandsins í landinu, hefir minkað
ár frá ári. Þar sem útistandandi skuldir sökum lánsversl-
unar námu árið 1908 3.3% af sölunni (versluninni) og
1913 námu 3.2%, þá höfðu þær minkað ofan í 1.2% árið
1922. Að vísu hefur brytt nokkuð meira á lánsverslun á
þessum síðustu fjárþrengdartímum, en hækkun hundraðs-
tölunnar nemur aðeinis nokkrum tíundu hlutum.
Fulltrúafundir kaupfjelaganna, sem áður er á minst,
og sem haldnir hafa verið á hverju ári, — svo ekki sje
talað um fjölda annara funda, sem fulltrúar kaupfjelag-
anna hafa átt með sjer, — hafa ætíð, einkum að undir-
lagi „Sambandsins“, haft mál á dagskrá, sem mjög hafa
snert traustleika kaupfjelaganna.
Þnnig var tekið að ræða stofnun sparisjóða fyrir
kaupfjelögin þegar árið 1906, en af orsökum, sem kaup-
fjelögin rjeðu ekki við, var eigi hægt að koma því máli í
kring fyr en 1917. Upp frá því hafa 107 hlutlaus kaupfje-
lög stofnað sparisjóði, og nemur sparisjóðsfje nú hjer-
umbil 10 miljónum, en tala eigenda 12.823. Þessar láns-
stofnanir, sem hafa fjeð á vægum vöxturn, hafa eigi
litla þýðingu fyrir traustleika kaupf jelaganna.
mjer, hvað er nú þetta?“ og þá svara jeg: „Þetta er litla
telpan mín, frú. Svona eru allar litlar telpur nú á dögum“.
Azelma hlustaði með aðdáun á Eponine. En nú voru gest-
irnir farnir að syngja klámkvæði, og hlógu þeir svo mikið
að því, að loftið skalf. Thenardier hvatti þá og Ijek und-
ir sönginn.
Eins og fuglar búa sjer hreiður úr öllu, svo gera
böm sjer brúður úr öllu. Meðan Eponine og Azelma voru
að skreyta köttinn, skreytti Cosetta sverðið sitt, og þeg-
ar því var lokið, tók hún það í faðm sjer og raulaði til
þess að svæfa það. Brúðan er eitt af mikilsverðustu nauð-
synjum kvenlegrar æsku, og jafnframt í sambandi við
eina yndislegustu eðlishvötina. Lítil telpa, sem á enga
brúðu, verður smámsaman eins ófarsæl og barnlaus kona.
Cosetta hafði þá búið sjer til brúðu úr sverðinu sínu.
Madama Thenardier hafði aftur nálgast gula mann-
inn. „Þetta er rjett hjá manninum mínum“, hugsaði hún
með sjálfri sjer; „ef til vill er þetta sjálfur herra Laff-
itte. Enginn getur giskað á, hverju ríkir menn geta fundið
uppá“. Hún hallaði sjer fram á borðið. „Herra . . .“,
sagði hún. Maðurinn sneri sjer við, er hann heyrði orðið
„herra“. Madama Thenardier hafði hingað til ekki nefnt
hann annað en „maður góður“. „Lítið þjer á, herra“, hjelt
hún áfram og setti upp sinn blíðasta svip sem var enn
ljótari en reiðisvipurinn, „mjer er ekkert á móti skapi
að barnið leiki sjer; það getur verið ágætt svona einu
sinni, fyrst herrann er svo göfuglyndur; en telpan á ekk-
ert og við neyðumst til að halda henni að vinnu til þess
að geta haft hana“. — „Þetta er þá ekki yðar barn?“
spurði maðurinn. — „Nei, alls ekki, herra; hún er ræfill,
sem við höfum tekið að okkur af meðaumkun. Hún er
dálítið hálfvitaleg. Það er víst vatn í höfðinu á henni. Þjer
sjáið víst hvað það er stórt. Við gerum það sem við get-
um fyrir hana, en við erum ekki rík. Við höfum skrifað
þangað, sem hún á heima, en við höfum ekkert svar feng-
ið í heilt ár. Líklegast er móðirin dáin“. — „Einmitt það“,
sagði maðurinn og varð aftur hugsi. — „Það var ekkert
Samstarfsmenn kaupfjelaganna. Mentun og trygging.
Annað lífsspursmál kaupfjelaganna hefur svo að
segja frá öndverðu verið tekið til rækilegrar íliugunar.
Það er mentun og uppeldi starfsmannanna. Áður fyrri
voru haldin stutt námsskeið við og við, alt þar til Pelle-
rvo og sambönd samvinnufjelaganna stofnuðu 1909 „Sam-
vinnu-stofnunina“ (Andels-institutet), sem upp frá því
hefur veitt starfsmönnum samvinnufjelaganna teoretiska
og praktiska kenslu og haldið auk þess styttri námsskeið
fyrir stjórnar-meðlimi. Frá árinu 1919 hefur, samkvæmt
samþykt fulltrúafundar árinu áður, starfað tveggja ára
samvinnu-verslunarskóli handa þeim, sem ætla sjer að
verða starfsmenn hlutlausra kaupfjelaga aðeins. Skólinn
hefur tvær deildir, finska og sænska, og heldur auk kensl-
unnar árlega styttri námskeið. Ennfremur hefur skólinn
komið á eins árs verklegum námsskeiðum, þar sem nem-
endum er komið fyrir til að venjast störfunum í kaup-
fjelögum, sem vel er stjórnað. Til að sýna aðsóknina að
þessum fræðslustofnunum, má nefna, að 699 menn hafa
sótt námskeiðin, en skólinn hefur útskrifað 136 menn og
155 menn hafa verið á verklegu námskeiðunum. Alls hafa
990 menn þannig notað skólann. Af mönnum þessum eru,
eftir því sem næst verður komist hjerumbil 600 starfandi
í hlutlausu kaupfj elögunum. Nú voru starfsmenn hlut-
iauisu kaupfjelaganna árið 1923 3850 að tölu og hefur því
sjötti hver maður notið kenslu við þessar stofnanir.
Jafnframt því sem rætt hefur verið um mentun og
uppeldi starfsmannanna hafa menn líka hugsað um trygg-
ingu þeirra, þegar slys, sóttir eða elli bæri að höndum.
Þetta mál var þegar til umræðu á fulltrúafundinum árið
1906. Eigi var það þó leitt til fullra lykta fyr en árið 1919,
þegar tryggingin „Elonvara“ var stofnuð. Að henni hafa
horfið auk Sambandsins 175 kaupfjelög og er tala þeirra,
sem trygðir eru, 1045. Árið eftir eða 1920 var stofnaður
svipaður tryggingarsjóður „Työváenturva“ fyrir verka-
menn kaupfj élaganna og verksmiðjur þeirra. Um þenna
sjóð eru auk Sambandsins 30 kaupfjelög og tala trygðra
inanna er 1698. Með því að tilvera og framgangur kaup-
fjelaganna er, þegar öllu er á botninn hvolft, komin undir
sjerþekkingu, dugnaði og ráðvendni starfsmannanna, ep
vist þeirra hjá kaupfjelögunum er aftur á móti bundin
við kjör þau, er þau bjóða þeim, þá liggur það í augum
uppi, hvílíka þýðingu þessar gerðir hafa haft til þess að
treysta kaupfjelögin.
Kaup kaupfjelaganna. Miðstjórnin. Sambandið kaupir.
Loks verður að geta eins, sem eigi aðeinis hefur treyst
hvert einstakt kaupfjelag heldur og alla kaupfjelagshreyf-
inguna, enþað eru vörukaup Sambandsins, meðstjórnarinn
ar. Með hverju kaupi, sem kaupfjelagið gerir hjá Sam-
bandinu tryggir það stöðu sína, því það fær þá góðar og
ósviknar vörur við samngjömu verði, oftast nær og ætíð,
þegar til lengdar lætur ódýrari en frá heildsölum kaup-
manna. Jafnframt því tryggir það og treystir beinlínis
Sambandið og alla hreyfinguna, og óbeinlínis á þann hátt,
að við hvert kaup, sem kaupmenn verða af, lamast sam-
kepnisþróttur þeirra. Kaupin, sem Sambandið, S.O.K.,
hefur gert fyrir kaupfjelögin, eftir að öllu eftiirliti með
verslun var hætt upp úr stríðinu, hafa haldið áfram jöfn-
um skrefum, að því er sjeð verður á skýrslum. Kaupin
námu árið 1921 37,9%, 1922 44,9%, 1923 53,3% og 1924
61,6 % af sölu (verslun) kaupfjelaganna á þeim vörum
sem Sambandið hefur haft heildsölu á. Kaupin hafa þann-
ig og farið sívaxandi og ber það vott um vaxandi traust-
leik kaupfjeláganna og samkepnisþrótt Sambandsins.
Prófessor Hans Múller, sem kallað hefur þróun kaup-
fjelaganna í Finnlandi „mjög stórstíga“, eins og áður seg-
ir, hefur líka lýst henni svo, að hún væri „jafnframt því
mjög heilbrigð“. Og þar sem nú heíur verið sýnt fram á,
varið í móðurina; hún ljet barnið sigla sinn sjó“. Meðan
á allri þessari samræðu stóð, hafði Cosetta, sem ósjálf-
rátt fann að verið væri að ræða um hana, sífelt haft aug-
un á madömu Thenardier. Hún hlustaði eins vel og henni
var unt, og heyrði endrum og eins nokkur orð.
Svallaramir, sem voru nú orðnir fullir að þremur
fjórðu, sungu nú hvað eftir annað og með sívaxandi gáska
stef sitt. Það var verulega sóðalegt kvsúði, sem fjallaði
bæði um Maríu mey og Jesús. Madama Thenardier hafði
tekið þátt í gleðskapnum. Cosetta sat undir borðinu,
starði inn í eldinn og vaggaði reifabarninu, sem hún hafði
búið sjer til, og söng lágt: „Mamma mín er dáin! Mamma
mín er dáin! Mamma mín er dáin!“ Fyrir ítrekaðar
hvatningar veitingakonunnar, fjelst guli maðurinn, „mil-
jónaeigandinn“, loks á að snæða kvöldverð. „Hvað vill
herrann fá?“ — „Brauð og ost“, sagði maðurinn. — „Jæja,
þá er jeg viss um að hann er flækingur“, hugsaði madama
Thenardier með sjálfri sjer. Svallaramir hjeldu áfram að
syngja vísu sína og barnið undir borðinu söng sína. Alt
í einu þagnaði Cosetta. Hún hafði komið auga á brúðu
Thenardiertelpnanna, sem þær höfðu slept til þess að geta
leikið sjer að kettinum, og lá hún á gólfinu nokkur fet frá
eldhúsborðinu. Hún slepti sverðinu, sem ekki nægði henni
nema að litlu leyti, og horfði umhverfis sig í stofuna.
Madama Thenardier hvíslaðist á við mann sinn og taldi
peninga, Ponine og Zelma ljeku sjer að kettinum, gestim-
ir snæddu eða dmkku eða sungu, enginn tók eftir henni.
Hún mátti engan tíma missa. Hún skreið á fjórum fót-
um fram undan borðinu, fullvissaði sig enn einu sinni
um það, að enginn tæki eftir henni, skreið því næst hart
að brúðunni og tók hana. Andartaki síðar var hún aftur
komin í skot sitt, og sneri hún sjer á þá leið, að brúðan
var 1 skugga. Sú gæfa að fá að leika sjer að verulegri
brúðu, hafði svo sjaldan fallið í skaut hennar, að hún naut
hennar nú með sannarlegri ástríðu. Sá eini, sem hafði
sjeð hana, var maðurinn í gula frakknum, sem snæddi
hægt sinn einfalda verð. Þessi ánægja stóð í fjórðung