Lögrétta - 05.10.1926, Blaðsíða 2

2
LÖGRJETTA
Háskólínn.
Ræða Guðmundar Thoroddsens
rektors við setningu háskólans
2. okt. 1926.
Ungu stúdentar! Þegar þjer nú
komið hingað til háskólans, til
þess að byrja nám, þá finst mjer
eðlilegast, að þjer spyrjið hvers-
konar stofnun þetta sje og hvað
sje hingað að sækja.
Það er líka gott fyrir okkur
kennarana að athuga við og við
háskólann sem heild, starfsfyrir-
komulag hans og ytri og innri
aðstæður og bera saman við er-
lenda háskóla. Þó að háskóli vor
sje lítill, ef til vill sá minsti í
heiminum, að kennaratölu og
nemenda, þá er þó ekki úr vegi,
að vjer berum oss saman við þá
stærri og sjáum á því, hverju
þarf að breyta og hvað má færa
í betra horf.
Kenslufyrirkomulagið hjer og
þar er töluvert ólíkt og er mun-
urinn aðallega í því fólginn, að
kenslan hjer stendúr miklu nær
mentaskólakenslunni. Kenslan fer
hjer mestmegnis fram með við-
tali og yfirheyrslum, en erlendis
er aðaláherslan lögð á fyrirlestra,
sem kennaramir flytja.
Munurinn er mikill. Við yfir-
heyrslumar verður að mestu
leyti að fara eftir ákveðnum
bókum og lítið hægt út fyrir þær
að komast. En yfirferðin verð-
ur meiri og er svo mikil hjer, að
minsta kosti í læknadeildinni, þar
sem jeg þekki best til, að heita
má, að farið sje yfir alt það,
sem heimtað er til prófs, á þeim
tíma, sem ætla má meðalmanni til
námsins. Því er það, að stúdent
sá, sem vel sækir kenslustundir
á námstíma sínum, hlýtur að
verða vel að sjer í sinni grein,
nokkumveginn jafnvígur alstað-
ar og hvergi götóttur. Þetta kem-
ur líka í ljós í prófunum, sem
hjer em yfirleitt góð, og það
er afarsjaldgæft, að menn nái
ekki prófi.
Þar sem kenslan fer aðallega
fram með fyrirlestrum verður
yfirferðin aftur á móti miklu
minni og er það auðskilið. Það
væri lítið varið í, fyrir stúdent-
ana, að hlusta á fyrirlestur, sem
tekinn væri nær því orðrjett upp
úr kenslubókunum, sem eru sam-
anþjappaðar að efni og taka að-
eins það allra nauðsynlegast með.
Nei, fyrirlestramir em oftast um
þau efni, sem kennarinn hefur
lagt mikla rækt við og fengið
eigin reynslu um og segja því
miklu rækilegar frá en k enslu-
bækurnar og taka miklu lengri
tíma til yfirferðar yfir hvern
kafla.
Vjer skulum nú athuga nánar
' helstu kosti og lesti þessara
kensluaðferða til þess að reyna að
sjá hvar við stöndum og hvað
laga þarf.
Helsta kost yfirheyrsluaðferð-
arinnar gat jeg Um áðan, að yfir-
ferðin er mikil og hver stúdent
fær útskýrt nær því hvað eina,
sem komið getur til prófs. Þetta
er því mjög hentug kensluaðferð
fyrir meðalmennina og fyrir þá,
sem varla ná meðallaginu og verð-
ur líka til þess, að stúdentar
sækja miklu betur kenslustundir
en annars mundi.
Með þessari aðferð kynnast
líka kennarar og nemendur miklu
betur og sambúð þeirra verður
nánari og er það mikill kostur.
Nemendur eiga því hægra með
hjer en erlendis að snúa sjer
beina leið til kennaranna og fá
útskýringar og leiðbeiningar í
náminu og kennarar halda sjer
betur ungum og fjörugum, við
nána sambúð við æskulýðinn, en
þar sem segja má að nær því sje
djúp staðfest milli nemanda og
kennara.
En gallar þessa fyrirkomulags
eru líka auðsæir. Námið verður
næstum því of auðvelt, stúdent-
amir fá námsgreinarnar tuggnar
og meltar og hafa varla axmað
að gera en að sjúga þær í sig
án þess að þurfa að hafa mikið
fyrir því að melta sjálfir. Þeir
sem vel sækja kenslustundir
þurfa lítið annað að gera. Þeir
læra námsgreinamar í kenslu-
stundunum. Þeir geta orðið lærðir
menn með þessu móti, en þeir
verða ekki jafnvel mentaðir og
þeir hefðu orðið ef þeir hefðu
þurft að leggja meira á sig.
Hvað kennurunum viðvíkur þá
er yfirheyrsluaðferðin ekki held-
ur allskostar góð. Aðferðin er
ekki nærri eins vandasöm og ekki
eins tímafrek eins og fyrirlestra-
kensla. Það er náttúrlega gott
fyrir þá að sumu leyti og nauð-
synlegt hjer við háskólann, þar
sem allir eiga að vinna margfalt
verk á við erlenda háskólakenn-
ara og þar að auki að fást við
hin og þessi aukastörf ef þeir
eiga að geta hfað sómasamlega
en það geta þeir ekki af laun-
unum einum saman. En það er ilt
að öðm leyti, þeirra mentun líð-
ur líka við aðferðina og þeir
verða síður vísindamenn, sem
gera sjálfstæðar rannsóknir og
finna ný sannindi.
Þó er ekki þar með sagt, að
heppilegt sje, að hver kennari
taki sig til að skrifa nýja kenslu-
bók í sinni grein. Slíkt getur
verið nauðsynlegt þar sem fáar
kenslubækur eru til eða engar
eins og var t. d. í ísl. lögum
þegar lagaskólinn tók til starfa
en lítil þörf á því fyrir ísl. lækna-
kennara, sem eiga úr hundruðum
erlendra kenslubóka að velja, sem
hægt er að gefa út með miklu
minni tilkostnaði en ísl. bækur
og endumýja eftir þörfum.
Ef vjer nú lítum á fyrirlestra-
kensluna þá fylgja henni líka bæði
kostir og lestir. Aðalkostirnir eru
fyrir kennarana, sem með því
móti verða að sökkva sjer miklu
dýpra niður í það efni, sem þeir
ætla að tala um, en það verður
aftur til þess að þeir mentast
sjálfir betur, og ef vill til þess að
þeir finna frekar nýjar leiðir.
Fyrir nemendurna er það líka
kostur að hlusta á góða og snjalla
fyrirlestra og með því móti fá
þeir meira að vita um það, sem
kennarinn tekur til meðferðar en
þeir mundu fá af kenslubókum
og yfirheyrslum.
En gallar eru á þessu kenslu-
fyrirkomulagi ekki síður en hinu.
Aðalgallann gat jeg um áðan,
hvað yfirferðin er lítil og að
kennarinn kemst ef til vill aldrei
yfir alla kenslugreinina. Jeg man
það um einn erlendan prófessor,
sem fyrirlestur hjelt í fagi, sem
til var ætlast, að stúdentamir
tækju próf í eftir þriggja eða
fjögra ára nám, að stúdentarnir
reiknuðu út, að honum mundi
endast fagið í 13 ár ætti hann
að komsat yfir það alt. Það geng-
ur ef til vil ekki svona seint hjá
öllum, en seint gengur það og
neyðir stúdentana til þess að leita
sjer annarar fræðslu, annaðhvort
upp á eigin spýtur eða þá með því
að kaupa sjer kenslu aukreitis.
Afleiðingin verður sú, að nemend-
urnir sækja kenslustundirnar
miklu ver, því að fæstir ganga
mentabrautina til þess eins að
verða vísindamenn og nú á tím-
um geta menn ekki heldur orðið
vísindamenn í öllum greinum
náms síns.
Það getur verið mjög ment-
andi fyrir stúdentana að glíma
sjálfir við námsgreinarnar, en það
er erfitt og ókleift nema þeim
duglegustu. Því var það svo t.
d. við Hafnarháskóla þegar jeg
var við nám að flestalhr stú-
dentar fengu sjer „manuduction"
í 2—3 greinum læknisfræðinnar
og sumir í nær því öllum þeim
greinum, sem til prófs komu.
Þá fer nú að saxast á kosti
fyrirlestrakensluaðferðarinnar og
jeg held því, þegar öllu er á
botninn hvolft, að jafnvel fyrir
stúdenta muni kenslan með við-
tali og yfirheyrslu verða betri.
Þetta á þó aðallega við þær
greinir, sem ætlast er til að stú-
dentamir taki próf í. En fyrir-
lestrar eru samt sem áður nauð-
synlegir þar sem hentugar kenslu-
bækur vantar og þar sem sjálf-
sagt þykir að stúdentarnir fái
yfirlit yfir eitthvert efni, sem ekki
má ætlast til, að þeir fari að
leggja á sig að lesa um heilar
bækur.
Jeg hef nú í aðaldráttunum
borið saman kensluaðferðir hjer
og erlendis og komist að raun um
að okkar aðferð sje betri og
mætti af því ætla, að jeg væri
fullánægður með það fyrirkomu-
lag, sem hjer ríkir á háskólanum.
En svo er ekki.
Jeg gat þess áðan að nám stú-
dentanna hjer væri of hægt og því
ekki nógu mentandi og þroskandi
fyrir þá. Það líktist um of menta-
skólanáminu, en háskólanám ætti
helst að byggjast sem mest á sjálf-
stæðri rannsókn. Ekkert er eins
mentandi og þroskandi eins og að
kryfja ákveðið efni til mergjar.
Við getum ekki ,búist við nje
heimtað af stúdent sjálfstæða
rannsókn á öllum sviðum marg-
þættrar vísindagreinar og því er
okkar kensluaðferð að mörgu
leyti góð, en óskandi væri, að
hver stúdent vildi taka fyrir eitt-
hvert ákveðið efni, sem honum
væri mest hugleikið, og athuga
það nánar en gert er í kenslu-
bókunum, rannsaka það niður í
kjölinn, í stuttu máli, verða vís-
indamaður á þótt ekki væri nema
örlitlu sviði. Hann má jafnvel
fara út fyrir sitt eigið fag, hjer
um bil sama hvað hann fæst við
vísindalega, bara hann fáist við
eitthvað. Þetta mun víðasthvar
vera heimilað til meistaraprófs
en ekki til embættisprófa, en
þetta ættu allir að gera, jafnvel
þótt þess sje ekki krafist.
En til þess að geta fullnægt
stúdentum að þessu leyti, þá þarf
ýms hjálpartæki, sem við getum
ekki boðið. Þar á jeg helst við
ýmiskonar vinnustofur (labora-
toria) fyrir stúdenta og aðra,
sem vilja vinna að vísindalegu
starfi. Þó eigum við eina slíka
vinnustofu, sem jeg vil eggja
stúdentana á að nota. Það er
landsbókasaf nið.
En Háskólinn á ekki að vera
eingöngu kenslustofnun, hann á
líka að vera vísindastofnun, þar
sem kennaramir eiga að vera að-
alverkamennimir, sem finna nýj-
' ar leiðir og ryðja nýjar brautir í
baráttu mannkynsins fram til
meiri þroska.
Hróður háskólans inn á við, í
landinu sjálfu, fer aðallega eftir
því hversu vel hann mentar nem-
endur sína og hve miklum og
góðum menningarstraumum hann
veitir á þann hátt yfir þjóðina
en hróður hans útávið byggist
nær eingöngu á því, hve mikið
hann leggur til heimsmenningar-
innar.
Jeg geri ekki ráð fyrir því, að
útlendingar þeir, sem á annað
borð vita, að hjer er háskóli og
þekkja ástæður hans, búist við
miklu af honum, sem vísinda-
stofnun. Flestir erlendir háskól-
ar standa þar miklu betur að
vígi. En hróður háskólans og um
leið íslands er að miklu leyti
undir því kominn, að við getum
lagt eitthvað af mörkum til
heimsmenningarinnar og með því
sýnt, að við lifum í menningaf-
landi, sjeum menningarþjóð, því
að við getum ekki haldið áfram
að lifa eingöngu á fornri frægð.
Hvað getum við þá gert? Við
verðum að leita að verkefnum,
sem við stöndum betur að vígi að
vinna að en aðrir og að þeim
verkefnum á háskólinn að vinna
af kappi. Og við eigum þau verk-
efni. Þar á jeg aðallega við
norræn fræði og íslensk náttúru-
vísindi, rannsókn lands og þjóð-
ar. í norrænum fræðum hefur
þegar verið unnið töluvert af
háskólanum og jeg veit, að þeim
störfum verður haldið áfram.
En hvað hefur háskólinn gert
f yrir íslensk náttúruvísindi ?
Hjeðan hafa komið rannsóknir á
sullaveikinni á Islandi og rann-
sóknir um íslenska mannfræði,
frá læknadeildinni, en rannsókn
landsins, gróðurs þess og dýra-
lífs hefur háskólinn ekkert látið
til sín taka.
Frá Islandi hafa þó komið
í mikilsverðar rannsóknir um nátt-
úrufræði landsins, en háskólan-
um að þakkarlausu. Islenska rík-
ið hefur og lítið gert til þess að
auka þekkinguna á náttúru
landsins. Þó ber að geta þess,
V. Hugo: VESALINGARNIR.
að hjer yrði hann að dvelja. Fyrir ógæfumann, sem eins
var komið fyrir og honum, var þetta klaustur hvorttveggja
í senn, hættulegasta og öruggasta hæhð. Hingað mátti
enginn karlmaður koma, og þess vegna var þetta ósvifn-
asti glæpur, ef upp skyldi komast, og þá var leiðin stutt
frá klaustrinu og í fangelsið. Hins vegar var þetta örugg-
asta hælið, sem hægt var að hugsa sjer, því að tækist hon-
um að fá að vera hjer, gat engum komið til hugar að leita
nans hjer. Fauchelevent hafði líka um nóg að hugsa. Hann
varð fyrst og fremst að kannast við það fyrir sjálfum
sjer, að hann skildi ekki vitund í þessu. Hvemig hafði
herra Madeleine komist hingað, þrátt fyrir háa steinvegg-
ina? Enginn leikur sjer að því að stökkva yfir klaustur-
múra. Hvemig hafði hann komist hingað inn með barn?
Það er hægra sagt en gert að khfra yfir lóðrjettan vegg
með barn í fanginu. Hvaða barn var þetta? Fauchelevent
hafði aldrei heyrt getið um Montreuil-sur-Mer síðan hann
kom í klaustrið, og hafði ekki minstu hugmynyd um, hvað
gerst hafði. Andlitið á Madeleine olli því, að allar spum-
ingar þögnuðu, og annars sagði Fauchelevent við sjálfan
sig: „Það er ekki siður að reyna að veiða upp úr dýrling-
um“. I hans augum var sami dýrðarljóminn um Madeleine
og áður. Gamh garðyrkjumaðurinn hjelt, að hann mætti
draga þá ályktun af nokkurum orðum, sem Jean Valjean
hafði sagt, að herra Madeleine hefði að líkindum orðið
gjaldþrota, vegna þess, hvað ilt var í ári, og að nú væm
skuldheimtumennimir á hælunum á honum, eða að hann
hefði flækst inn í einhver stjórnmál og yrði nú að fara
með leynd, og líkaði Fauchelevent alls ekki miður við
hann fyrir þá sök, því honum var nú eins farið og mörg-
um sveitamönnum í norðurhluta landsins, að hann var
ákveðinn Bonapartemaður frá fomu fari. Madeleine hafði
verið að leita að felustað og fundið klaustrið, og ekkert
var eðlilegra en að hann vildi vera þar kyr. En það, sem
óskiljanlegt var í þess öllu og Fauchelevent var altaf að
brjóta heilann um, var, að Madeleine skyldi hafa komist
inn, og að hann var með telpuna með sjer. Fauchelevent
horfði á þau, talaði við þau, en gat samt ekki trúað því,
að þetta væri veruleiki. Hann byltist innan um getgátur,
en það eina, sem honum var fylhlega ljóst, var það, að
Madeleine hafði bjargað lífi hans. Og það nægði til þess
að fá hann til þess að ákveða sig. Hann sagði við sjálf-
an sig: „Nú er að mjer komið. Madeleine var ekki að
hugsa sig lengi um þegar hann þurfti að skríða undir
vagninn, til þess að draga mig undan“. Hann ákvað að
bjarga Madeleine. Samt sem áður lagði hann ýmsar spurn-
ir.gar fyrir sig og svaraði þeim: „Mundi jeg bjarga hon-
um, eftir það, sem hann hefur gert fyrir mig, þó að hann
væri þjófur?“ — „Já, jeg mundi gjöra það“. — „Mundi
jeg bjarga honum, þó að hann væri morðingi?“ — „Já,
jeg mundi gjöra það“. — „Þá á jeg líklega að bjarga hon-
um fyrst hann er heilagur maður?“— „Já, áreiðanlega".
En það virtist vera algjörlega óvinnandi vegur að láta
hann vera í klaustrinu! En Fauchelevent gafst samt ekki
upp. Þessi vesalings sveitakarl frá Picardiinu, sem hafði
ekki annað að reiða sig á en vináttu sína, einlægan vilja
og nokkuð af sinni gömlu sveitamannskænsku, sem hann
notaði í góðum tilgangi, einsetti sjer að vinna bug á öll-
um tálmunum, sem klaustrið gerði og kæra sig kollóttan
um ströng fyrirmæli hins heilaga Benedikts. Fauchele-
vent gamli hafði altaf verið eigingjam maður; en er hann
var nú orðinn skar eitt á aftni lífs síns og hirti ekki um
neitt, sem þessa heims var, var honum sjerstök ánægja í
því að sýna, að hann væri þakklátur, og er hann sá, að
hjer var tækifæri til þess að gera góðverk, lagði hann sig
allan í líma, eins og maður, sem væri að deyja, mundi grípa
gott vín, sem hann hefði aldrei bragðað fyr, og drekka það
með áfergju. Annars hafði loftið, sem hann hafði andað að
sjer í klaustrinu, upprætt eigingirnina úr honum, og að
lokum gert honum það nauðsyn að gera eitthvert góð-
verk. Niðurstaða hans var því þessi: að gera alt, sem í
hans valdi stæði, fyrir Madeleine.
Vjer töluðum rjett áðan um hann sem vesalings
sveitakarl frá Picardíinu. Þessi ummæli eru rjett, en þau
eru ófuHkomin. Hann var sveitamaður; en hann hafði ver-
ið nokkurskonar bænda-málaflutningsmaður, og það hafði
sett nokkurn kænskubrag á greind hans og breytt upp-
haflegri einfeldni hans í ráðkænsku. Ýmsar orsakir höfðu
valdið því, að hann hafði mist efni sín og lækkað svo í
tigninni, að hann varð ökumaður og daglaunamaður, frá
því að hafa verið bænda-málaflutningsmaður; en þrátt
l’yrir öll blótsyrðin og svipuhöggin, sem ekki virðist vera
hægt að komast hjá, þegar hestar eru annarsvegar, var
þó nokkuð af málaflutningsmamiinum eftir í honum. Hann
var greindur vel, talaði gott mál, og gat tekið verulegan
þátt í samræðum; en það er ótítt um þorpsbúa, svo að
hinir sveitamennirnir sögðu um hann: „Hann talar eins
og tíginn maður“. Hann var í raun og veru einn þeirra
manna, er síðasta öld nefndi „að hálfu borgari, að hálfu
sveitamaður“. — Þótt Fauchelevent gamli væri nú að
þrotum kominn og hefði margt orðið að reyna af forlög-
unum, fór hann þó jafnan eftir því, sem honum datt fyrst
í hug, og ljet ekkert snúa sjer, og er það fyrirtaks eigin-
ieiki, því að hann ver því að menn verði illir. Gallar hans
og lestir, því að hann hafði ekki verið laus við þá, voru
á yfirborðinu. I stuttu máli: svipur hans var eins og þeirra
manna, er glöggskygnum mönnum geðjast að. í þessu
gamla andliti voru engar þær hrukkur, sem bera vott um
ilsku eða heimsku.
«
Fauchelevent lauk upp augunum við sólai’komu, eftir
að hafa hugsað málið feikilega rækilega, og sá þá Made-
leine sitja á hálmbingnum og vera að horfa á Cosettu
sofandi. Fauchelevent settist upp og sagði: „Jæja, hvern-
ig ætlið þjer nú að fara að því að komast hingað inn, fyrst
þjer eruð hingað kominn?“ í raun og veru var alt vanda-
málið fólgið í þessum orðum, og þau vöktu Jean Valjean
upp úr heilabrotum hans. Þeir gengu á ráðstefnu. „Fyrst
er nú það“, sagði Fauchelevent, „að þjer megið ekki stíga
fæti út úr þessu herbergi fyrst um sinn, og telpan litla
ekki heldur. Ef þjer farið eitt fet út í garðinn, þá er alt
í veði“. — „Já, þetta er alveg satt“. — „Þjer komið á hag-
I
l