Lögrétta - 02.11.1926, Blaðsíða 2

2
LÖGRJETTA
Lýðháskólarnir
í Danmörku.
Nítjánda öldin hefur stundum
verið nefnd „þjóðræknisöldin“, af
þeirri ástæðu, að á henni kemur
fram meiri skilningur á þjóðleg-
um kröfum en áður þektist. Ekki
aðeins hinar stærri þjóðir, held-
ur einnig smáþjóðir, er varla
þektust áður, vakna af dvala og
krefjast frelsis. Þessar þjóðfrels-
iskröfur ryðja sjer braut í byrj-
un aldarinnar um og eftir Napo-
leons-styrjaldimar. Við hina mis-
hepnuðu tilraun Napoleons að
leggja undir sig alla Evrópu, luk-
ust augu manna upp fyrir því, að
velferð mannkynsins er ekki fólg-
in í því, að steypa allar þjóðir í
eitt mót, heldur er hún fólgin í
því, að hver smáþjóð fái að lifa
sínu frjálsa lífi.
Þessi alda kom sterkast fram í
Þýskalandi í byrjun aldarinnar,
meðan landið var í klóm Napole-
ons, og fluttist svo þaðan hingað
til Norðurlanda. Heimspekingur-
inn Johan Gottlieb Fichte hefur
sett þessar skoðanir skýrast fram
í fyrirlestrum þeim, er hann
flutti í Berlín veturinn 1807—08.
Hann segir að hver maður hafi
tilhneigingu til að þroskast and-
lega sjálfstætt. Þess vegna njóti
kraftarnir sín þar best, sem hinir
meðfæddu eiginleikar geti þrosk-
ast á sjálfstæðan hátt. Þannig
er því einnig varið með þjóðirnar.
Og það er hann sem hefur gefið
öldinni nafnið „þjóðræknisöldin“.
Þennan sama vetur, 1907-08, kom
fram í Berlín kjörorðið: „Það
sem tapaðist hið ytra, skal aftur
vinnast innan frá“. Og það er
engin tilviljun að þessi sömu orð
hljóma frá ræðustólum dönsku
lýðháskólanna eftir að Danir
höfðu tapað Suður-Jótlandi 1864,
því hinir dönsku lýðháskólar eru
beint áframhald af þessari bylgju.
Fyrir fáum árum barst í tal á
sveitarsamkomu á Islandi hin
danska lýðháskólahreyfing. —
Urðu töluverðar kappræður um
hvort það fyrirkomulag ætti við
á Islandi eða ekki. Voru þar
menn viðstaddir er hjeldu með
hinni dönsku lýðháskólahreyf-
ingu, þar sem kenslan færi að
miklu leyti fram í samtölum og
fyrirlestrum, og skólamir voru
án prófs. Sóknarpresturinn var
þama viðstaddur og hjelt þar á
móti með „leksiu“-lestri og yfir-
heyrslum og að skólarnir væru
með prófi. En er tók að fækka
þeim rökum, sem hann hafði máli
sínu til stuðnings, fræddi hann
þá sem viðstaddir voru um það,
að nú væru Danir búnir að leggja
niður þetta fyrirkomulag, og væru
búnir að innfæra próf við lýð-
háskóla 'sína. Ekki vissi hann nú
betur! Maður skyldi ætla af
þessu, að hin danska lýðháskóla-
hugsjón sje ekki mikið þekt á
landinu, því síður að hún eigi þar
miklar rætur, enda mun svo vera.
Af þeim ástæðum vil jeg nú gera
tilraun til að lýsa hvemig hinir
núverandi lýðháskólar í Dan-
mörku hafa komið mjer fyrir
sjónir, í þeirri von, að það geti
skýrt málefnið lítið eitt.
Upphaf
iýðháskólahugsjónarinnar.
Áður en jeg lýsi hinum nú-
verandi lýðháskólum, vil jeg með
nokkrum orðum minnast á upp-
haf hugsjónarinnar og framgang.
Presturinn og skáldið N. F. S.
Grundtvig hefur alt af verið tal-
inn faðir hinnar dönsku lýðhá-
skólahugsjónar, og það með
rjettu. En til þess að skilja þessa
hugsjón þarf að kynnast æfi
Grundtvigs — þessari norrænu
hetju með hinu viðkvæma og leit-
andi sálarlífi. Hann skifti oft
skoðunum á mikilvægum málum,
og það er ekki fyr en eftir 1830
að hugsjónin kemur fram um
þessa frjálsu unghngaskóla. Hann
fór þrisvar til Englands á árun-
um 1829—31, til þess að rann-
saka gömul handrit á söfnum
Lundúnaborgar. En lífið á göt-
um borgarinnar hafði meiri áhrif
á hann en bækumar á söfnun-
um. Hann varð mjög hrifinn af
allri þeirra lifandi starfsemi, sem
hann mætti í Englandi, mótsett
kyrðinni í Danmörku. En hver
var orsökin? Hann komst að
þeirri niðurstöðu, að hún var sú
að Englendingar höfðu frelsi sem
Dani vantaði. Og þetta frelsi var
bæði á trúar- og stjórnmálasvið-
inu. — Frá þeim tíma barðist
Grundtvig fyrir frelsi í kirkju,
ríki og skólum alla æfi.
Árið 1836 gefur hann út smá-
hver þar sem hann setur lýð-
háskólahugsjónina fyrst fi’am.
Það er hugsjónin um einn stór-
an lýðháskóla fyrir alt landið,
sem hann hugsaði sjer að skyldi
standa í Sórey: Þennan skóla
hugsaði Grundtvig sjer reistan
með tilliti til þeirra bænda og
borgara, sem höfðu fengið rjett
til að sitja í þjóðráðinu frá 1830.
Til þess að geta notið sín þar
krafðist hann þekkingar á þjóð-
legum fræðum, t. d. í móðurmál-
inu, sögu landsins og þjóðfjelags-
fræði. Og að setjast á skólabekk
í gagníræðaskóium og lesa þar í
fleiri ár, höfðu þessir bændur
hvorki vilja nje tíma til. En úr
þessu átti lýðháskólinn í Sórey
að bæta. Hann átti að veita ung-
um starfsmönnum, sem vildu aft-
ur til vinnu sinnar, hagkvæma
þekkingu, svo að þeir skyldu bet-
ur skyldur sínar og rjett í þjóð-
fjelaginu. Skólinn átti að standa á
frjálsum grundvelli, þar sem hver
helgaði sjer það af kenslunni, er
hann hafði áhuga fyrir. Grundt-
vig segir að skólinn eigi að vera
„andlegur máttur þar sem lífið
og stundin leiðir hinn ómissan-
lega rjett í ljós“. Hann átti ekki
að gefa neinn vissan mæli af
þekkingu, sem mæld yrði við
prófborðið „en líí, útsýni og hag-
kvæma dáð“.
En skólinn í Sórey kom aldrei.
Þar á móti var hinn fyrsti lýð-
háskóli reistur í Rödding 1844
með frjálsum samskotum. Og svo
kom hver af öðrum. Aðallega er
blómatími þessara skóla eftir
að Danir höfðu tapað Suður-
Jótlandi 1864. Og eftir það eru
þeir með lítilsháttar öðrum blæ.
Það eru þjóðlegir vakningaskólar,
sem hafa það markmið, að vekja
liina dönsku þjóð til starfs og
dáða. Kenslan fer að mestu leyti
fram í fyrirlestrum og mest
áhersla er lögð á það þjóðlega —
sögu landsins og þjóðsöngva. —
Skóhnn átti að standa á hinum
þjóðlega grundvelli. Þess vegna
átti engin sjerstök kensla að vera
í hinni kristnu trú: „Fyrirlestrar-
salinn má ekki gera að kirkju-
sal“. segir Grundtvig á einum
stað. „Þú verður fyrst að vera
maður, svo kristinn, það er nátt-
úrulögmál (Menneske först og
Kristen saa, det er Naturens
Orden). Nei, lýðháskólamir eiga
hvorki að vera trúfræðileg eða
siðfræðileg stofnun, en þeir eiga
að hjálpa unglingunum til að
koma út á hið stóra haf, þar sem
mannlífið og náttúruöfhn taka
þátt í hinum stórfelda leik.
Grundtvig vill að barnið fái að
lifa sem barn, það má ekki þving-
ast til að hugsa og gera eins og
þeir fullorðnu. Þannig á æskan
einnig rjett á að fá að lifa æsku-
lífinu. Lýðháskóhnn á að hjálpa
æskunni til að lyfta huganum' frá
hinum venjulegu hversdagsstörf-
um, og gefa þeim tækifæri til
þess að lifa saman í hóp einn
vetur — eða eitt sumar — af sín-
um æskuámm. Þessi samvera er
stór og þýðingarmikill liður í
starfi lýðháskólans. Að .dvelja
saman með fólki á sama þroska-
stigi, með sömu tilfinningar,
sömu þrár og vonir, leiðir til að
þar finst gildi æskulífsins, og þar
eru bundin vináttubönd er hald-
ast alla æfi. Það gefur ást á hf-
inu, og gleði í hversdagsstörf-
unum.
Alt þetta vildi Grundtvig vinna
með hinu lifandi orði. Bókstafur-
inn er dauður, en hin mæltu (lif-
andi) orð er hið eðlilega hugtak
fyrir öllum þeim andlegu hrær-
ingum, sem eru inst í sálarlífi
okkar. Það er næmast fyrir öll-
um persónulegum áhrifum, og
hefur þess vegna fólgið í sjer
máttinn til að skapa líf.
Lýðháskólarnir eru skólarnir
fyrir lífið, þess vegna ríkir þar
einstaklingsfrelsi — og grund-
völlurinn sem þeir hafa hvílt á er
andlegt frelsi.
Þroskabraut lýðháskólanna.
Lýðháskólarnir eru meira per-
sónulegir skólar, en nokkrir aðrir
skólar. Þeir mótast eftir stjórn-
endum sínum, og lög þeirra verða
því ekki skrifuð. Þroskabráut
danskra lýðháskóla verður því
ekki rakin án þess, að nefna
nokkra þá menn er hafa haft
mest áhrif á hreyfinguna.
Sá maður sem fyrst og best
framkvæmdi lýðháskólahugsjón-
ina var Kristinn Kold. í frásagn-
arlist hefur ef til vill enginn ann-
ar lýðháskólamaður staðið hon-
um jafnfætis. Þó hafði hann ekki
mikla skólamentun. Hann varð að
yfirgefa barnaskólann sem ung-
ur kennari fyrir það að fræðslu-
lögin leyfðu ekki að hann kendi
með frásögu og samtölum án
bóka, eins og hann vildi. f ör-
væntingu sinni yfirgaf hann þá
landið og fór til Litlu-Asíu. En
þegar hann kom aftur heim til
Danmerkur var stjórnarskráin
frá 1849 gengin í gildi, sem var
mjög frjálslynd á mörgum svið-
um t. d. í íræðslumálum. Þá sá
Kold að nú var tími til kominn
að taka til starfa, og stofnaði
sjálfur unglingaskóla. Og þó að
skólinn væri bæði lítill og fátæk-
legur skorti ekki nemendur. Og
hinu lifandi skólalífi í skóla Kolds
er viðbrugðið. Kennaramir sváfu
hvor í sínum enda á baðstofunni
og nemendurnir á milli þeirra.
Svo ræddu þeir andleg mál á
kvöldin er allir voru komnir í
rúm, og nemendurnir hlustuðu á
Jþessi samtöl, þar til þeir sofn-
uðu.
Eitt sinn sagði einn nemandi
Kolds við hann: „Jeg er hrifinn
af fyrirlestrum yðar. En það
hryggir 'mig, að jeg get ekki mun-
að þá á eftir“. — „Því skuluð
þjer ekki vera leiðir yfir“, svar-
aði Kold. „Ef það væri dauður
lærdómur sem um væri að ræða,
væri annað mál. Það er alveg
sama tilfelli með þetta og lífið
úti á akrinum. Leggjum við
leiðslupípur í moldina, verðum við
að setja merki, til þess að finna
þær aftur. En þegar við sáum
korni, þurfum við ekki að setja
merkin þar við. Það kemur upp
aftur. Þjer getið verið fullvissir
um að það sem hrífur hug yðar í
fyrirlestrum mínum kemur einn-
ig upp aftur er þjer þurfið á því
að halda“. Þetta sýnir best þá
sterku sannfséringu, sem Kold
hafði, — þá sannfæringu að það
málefni er hann barðist fyrir
hefði fólgið í sjer frjóvgunarafl
lífsins. Það sem einkum var sjer-
stakt við fyrirlestra Kolds yar
það, að frásögnin varð svo lif-
andi með dæmum frá lífi hans
sj álf s.
Lúðvík Schröder skólastjóri í
Askóv gaf sínum skóla einkunar-
orðin: „Dagur og dáð er hetju-
vopn“, sem er ein hending úr
Bjarkamáli Grundtvigs. Hagnýti
hinnar líðandi stundar eftir hæfi-
leikum hvers eins eru þau hjálp-
armeðöl er geta drýgt hetjuverk.
Þessi yfirskrift hefur svo gengið
þaðan til annara lýðháskóla.
Schrödler hefur einnig skil-
greint verkanir lýðháskólanna
þannig: „að lýðháskólinn væri sá
staður, þar sem þörf nemandans
mættist með hæfileikum kennar-
ans“. Á þessum grundvelli stjóm-
aði hann lýðháskólanum í Askov.
Og þó að Askov-skólinn hafi
aukið starfsvið sitt, og bætt við
ýmsum nýjum námsgreinum á
síðari árum, sem er meira bund-
inn við þekkingu, hefur eftirmað-
ur Schröders, Jakob Appel, þó
stjórnað honum á sama grund-
velli, og er skólinn hóf starf sitt,
að undanskildum 2.—3. árs
bekkjum. Nú gefur hann einnig
framhaídsmentun og hefur 330—
350 nemendur hvern vetur. Hann
V. Hugo: VESALINGARNIR.
legt“. — „Já, en Mestienne gamli er grafari hjema“, sagði
hann lágt. — „Á eftir Napóleon kom Loðvík átjándi, á
eftir Mestienne kom Gribier. Jeg heiti Gribier, laxmað-
ur!“ Fauchelevent, sem var orðinn náfölur, tók að athuga
þennan Gribier nákvæmlegar. Hann var hár, magur, gugg-
inn maður, sem að öllu leyti virtist fæddur til þess að
stunda greftranir. Hann minti eitthvað á lækni, sem hefði
orðið að hætta við lækningastörf, en gerst grafari.
Fauchelevent fór að hlæja. „Já, margt er hjákátlegt í
þessum heimi!“ sagði hann. „Mestienne gamli er þá dauð-
ur! Mestienne karlinn er dauður, en lengi lifi Lenoir karl-
inn! Þjer vitið víst hver hann er? Það er hann sem hefir
þetta fyrirtaks rauðvín fyrir sex súur kolluna, ósvikið
Suresnevín frá París. Hamingjan hjálpi mjer, Mestienne
gamli er þá dáinn; mjer þykir það mjög leitt; hann var
verulega kátur náungi, en það eruð þjer vonandi líka,
fjelagi? Nú skulum við koma undir eins og fá okkur eitt
staup“. — „Jeg hef verið í latínuskóla og tekið fjörða-
bekkjarpróf“, sagði maðurinn; „jeg drekk aldrei“. Lík-
vagninn var nú aftur farinn að hreyfast og ók eftir
kirkjugarðsgöngunum stóru. Fauchlevent var farinn að
hægja á sjer; og nú var hann ekki minna haltur af
áhyggjum en veikleika. Grafarinn gekk á undan honum.
Fauchlevent virti þennan Gribier enn einu sinni fyrir
sjér, sem hafði komið svona óvænt fram á sjónarsviðið.
Hann var einn þeirra manna, sem eru ellilegir, þótt þeir
* sjeu ungir, og eru mjög sterkir, þótt þeir sjeu magrir.
„Heyrðu, fjelagi góður!“ kallaði Fauchelevent, „jeg er
grafari klaustursins“. — „Jæja, þá erum við stjettar-
bræður“, sagði maðurinn og sneri sjer við. Fauchelevent,
sem var ómentaður en mjög slunginn, skildi, að hann átti
hjer við hættulegan mann að etja, sem kunni að haga
orðum sínum. „Er það áreiðanlegt, að Mestienne gamli sje
dáinn?“ tautaði hann. — „Já, hann er það. Drottinn hefir
litið í höfuðbókina, og tími Mestienne var liðinn. Mes-
tienne er dáinn“. — „Drottinn . . .“ át Fauchelevent
ósjálfrátt eftir honum. — „Já, Drottinn", sagði maðurinn
valdsmannalegur,„hann, sem heimspekingarnir nefna hinn
eilífa föður og Jakobinarnir æðstu veru“. — „Ættum við
tveir ekki að kynnast hvor öðrum nánar?“ stamaði
Fauchelevent. — „það er þegar gert. Þjer eruð sveita-
maður og jeg er Parísarbúi". — „Menn kynnast ekki
hver öðrum, fyr en þeir hafa fengið sjer í staupinu sam-
an. Hugurinn verður opinskárri, þegar vínið er annars-
vegar. Þjer ættuð að fá yður eitt glas með mjer — svona
tilboðum má ekki neita“. — „Fyrst er að Ijúka verkinu“.
— „Nú er fokið í öll skjól!“ hugsaði Fauchelevent með
sjálfum sjer. Líkvagninn var nú aðeins ókominn að stígn-
um, sem lá að grafstæði nunnanna. „Líttu á, sveitafíflið
þitt, jeg þarf að fæða sjö krakka. Þeir verða að fá eitt-
hvað að eta, þess vegna má jeg ekki drekka“.
Líkvagninn beygði nú framhjá litlum Cypressrunni,
fór úr aðalgöngunum og inn í minni göng. Gröfin gat
bersýnilega ekki verið langt burtu. Fauchelevent hægði
á sjer, en það hægði ekkert á líkvagninum. Til allrar ham-
ingju var jörðin svo gljúp eítir vetrarrigningarnar, að
hjólin festust í moldinni og það tafði förina. Fauchele-
vent gekk aftur til grafarans. „Hann hefur fyrirtaks
Argenteuilvín“, sagði hann í háifum hljóðum. — „Heyrðu
nú, sveitamaður“, sagði maðurinn, „jeg átti í raun rjettri
aldrei að verða grafari. Faðir minn var í góðri stöðu, og
jeg átti að fara vísindaleiðina. En svo fór alt um þver-
bak fyrir honum; hann tapaði peníngum sínum í kaup-
höllinni, og jeg varð að hætta við vísindanám. En jeg varð
þó opinber skrifari“. — „Jæja, þá eruð þjer alls ekki graf-
ari“, sagði Fauchelevent og þreif í þetta hálmstrá. — „Jú,
jeg er hvorttveggja, það tvent getur vel farið saman“.
— „Við skulum þó samt fara og fá okkur í staupinu“,
sagði Fauchelvent. Hjer verðum vjer þó að koma með
dálitla athugasemd. Fauchelevent var hræddur og kvíða-
fullur og bauð í staupinu, en hann mintist ekkert á það
atriði málsins, hver ætti að borga brúsann. Fauchelevent
hafði hingað til oftast boðið og Mestienne borgað. Þessi
nýi vandi, er hlaust af því að nýr grafari var kominn, olli
því að ekkert undanfæri var frá því, að bjóða vínglas. Það
gerði garðyrkjumaðurinn gamli, en hann ljet spurning-
una um hver ætti að borga liggja í þagnargildi af ásettu
ráði. Sjálfur hefði hann að sjálfsögðu kunnað best við
að vera laus við það, þó að hann væri í miklum kröggum.
Grafarinn brosti yfirlætislega og sagði: Eitthvað verð jeg
að hafa að eta, þess vegna hef jeg tekið við embættinu
eftir Mestienne gamla. Þegar farið hefur verið í gegnum
allan latínuskólann, verða menn heimspekingar. Jeg hef
látið handleggina hlaupa undir bagga með höndunum. Jeg
hef skrifaraaðsetur mitt á torginu við Sevres-götu, á
Regnhlífartorginu, þjer þekkið það víst. Allar eldabuskur
i Croix-Rouge koma til mín. Jeg rita ástabrjef þeirra til
hermannanna fyrir þær. Fyrri hluta dagsins rita jeg ástar
brjef, síðari hlutann gref jeg grafir. Þannig er lífið,
sveitakarl“. Líkvagninn hjelt alt af áfram. Fauchelevent
horfði afarórólegur umhverfis sig; stórir svitadropar
láku af enni hans. „En það er samt ekki hægt að þjóna
tveimur herrum“, bætti grafarinn við; „jeg verð að velja
á milli pennans og jarðhöggsins. Jarðhöggið spillir skrift
minni“. Líkvagninn nam staðar. Kórdrengurinn kom út
úr hinum vagninum, og presturinn á eftir honum. Annað
framhjólið á líkvagninum var uppi á dálitlum moldar-
iiaugi, en hinumegin við hann var opin gröf. „Já, þetta
er dáfallegur gamanleikur!“ sagði Fauchelevent dauð-
hræddur við sjálfan sig.
Eins og lesaranum er kunnugt, var það Jean Valjean,
sem í kistunni lá. Hann hafði búið svo um sig, að hann
gat haldið lífinu í henni; hann gat með herkjum dregið
andann. Furðulegt er það hvað örugg meðvitundin um
ákveðna' áætlun getur gert menn rólega. Alt hafði hing-
að til farið eins og Jean Valjean hafði gert ráð fyrir.
Hann bjóst eins og Fauchelvent við Mestienne, og ef-
aðist ekki um, að alt mundi fara vel. Aldrei hefur maður
verið 1 jafnhættulegu ástandi og tekið því með eins miklu
jafnaðargeði. Jean Valjean fylgdist með hverju atriði í
þessum hræðilega sjónleik frá kistu sinni, hann ljek á móti