Norðurljósið - 10.10.1887, Blaðsíða 1

0 ^ 1887
Stærö: 20 arkir. Verö: 2 krónur.
B»rglst fyrir lok júlím.
15. Mað.
(íuðfrwðl 9g beimspekl, trúarbrðgð og pekk-
ing, trú og skynsemi.
-------(:o:)=——----
Eng&r hogmyndir — *egir einn vitringnr og gnðímsðar
vorra dag* — sfna belur hið sanna-mennU stig gjóðanna,
en þesssr. Hans meining er só, að því sann-menntaðri þjóð-
in sé, því fremur hverfi mótsetningin og baráttan milli þesv
ara höfnðgreina allrar andlegrar menningar, hji hennar and-
rikustu og bettu mðnnum. {>ar sem guðfræðin á ein að ráða
öllu, (o: Credo ut intelligam), þar drottnar ófrelsi,
páfodómnr, miðöld. og þar er trúnni sjálfri mesta hætta bú-
in. En þar sem heimspekin á öllu að ráða, (o: intelligo
ut credam)þar fer ekkibetur. þarkólna og deyja allir beztu
kraptar trúar og siðferðis fyrir rannsóknum, efasemdum og
ýmsum siðleysisstefnum hins forna heiðna heims; þá deyr
trú, von og kærleikur, en i þeirra dyggða stað sprettur sjúk
banvæn fýst eða fýstnir, myrklyndi, mannhatur, örvinglun; þá
er lífskoðun Schopenhauers og Hartmanns fyrir dyrum. Und-
arlegt er, hve sjaldan hér á landi hafa heyrzt raddir, sem
benda á þessi miklu Hísspursmál annara þjóða. Viti meun,
Klrkjutlðindi komu hjá oss út fyrir uokkrum árum, en dóu
svo að segja í fæðingunni, enda var þess von, því þau voru
bæði hvað efni og frjálslyndi snertir, andvana fædd. En —
förum nú hægt: Við hverju er að búast ? «Dependerum»
vér ekki enn þáaf dönskunni í öllum trúar-og kirkjumálum?
Er ekki vor þjóðkirkja visinn en þó óaðgreinanlegur (?) hluti
eða grein á hinu danska ríkiskirkju tré? Mjög eptirtektavert er
líka, hversu politisk málefni vilja glepja hér allan áhuga —
allt eins og í Danmörku, en nálega ekki eitt orð er prédikað
um þau mál, sem þegar öllu er á botninn hvolft, ráða úr-
slitunum, hvort nokkurt frelsi sé til •— ráða úrslituoum um
það. hvort menn geti sætt sig við tilverunnar lög og stríð
eða ekki. Hvað stoðar, t. d. politískt frelsi, ef menn samt
lifa og deyja í eilífum þrældómi, læra ekki að þekkja rétt
frá röngu, né að sætta sig við sjálfsafneitun og frjálsa hlýðni
við allsherjar lögmál tíuðs? {>að eru engar framfarir mögu-
iegar nema siðferðislegar framfarir fari fyrir. J>ví
gleyma vorir stjórnvitringar og ritstjórar þassum barnalær-
dóm ? Sannleikurinn gjörir menn frjálsa, en ekki lýgin;
réttvísin eflir þjóðirnar, en ranglætið deyðir. En við hverju
er að búast? Við erum niðurnídd, fáfróð og fámenn þjóð.
og höfum misjafna leiðtoga, sofandi kirkju, úrelta guð-
fræði. Við hveijuer að búast ? En ekki vantar oss óþreyju,
ofmetnað, sundurlyndi, tvidrægni, tortryggni. Ekki vantar
oss pólitiskt gjálfur og svæsni, en pólitiskt þjóðlíf vantar oss.
og pólítiska drenglund, réttvfsi og uppofifrnn. í einu orði:
vort þjóðlíf, vort siðferðislíf, vort kirkjulíf, er ómynd, allt á
mjög lágu stigi, og hvað eptir öðru. Hörð er þessi ræða. En
hver dirfist að segja, að hún sé röng? Nei! Hér er heilt viti
að hræðast, ef ekki er reynt að sjá að sér S tíma, — ekki
víti hinnar gömln kreddu, heldur vlti vorra tíma: óþreyja,
örvinglun og volæði guðfausrar meðvitundar. Hvers er að
vænta, þegar aumir rita fyrir iýðinu blaðamál litlu betra en
fantar, og sumir höfuðklerkar landsins þora ekki að leaa bæk-
ur beztu guðfræðjnga, ef þeir fylgja ekki bókstaflega Confessio
2. ár.
| Angustana; þegar Herbert Spenscer er kenndur á prest-
skólanum samhbða dogmatík frá 17. öld — tveir höfundar
llklega álíka ósamkynja og Ovidius Naso og Pater Orþodoxiæ.
Og svo eg nefni aptur »móteetninguna«. Hvað mun henni
líða á landi hér, og í lands vors skólum ? þar á eg nú fyrst
von á að við «dependerum» af dönskunni. f>ar skyldi mér
ekki þykja ólíkletrt að við værum einhverstaðar áttaviltir á
rangli milli Marteinsens trúarfræði og R. Nielsens heimspeki.
Hin fyrri reynir (ains og knnnngt er) að samþýða hinafornu
rétttrúarfræði og heimspekisvizku J>jóðverja, með trú, spekú-
lation og dialektik. R. Nielsen var sá fyrsti danski höfund-
ur, sem hrakti þá stefnu, sem fals-vísindi. En hvað kenndi
hann? Hann kenndi, og það með eins mikilli snilli sem
Marteinsen, að trú og þekking væri eilíflega gagnstæðilegt og
aðskilið; maðurinn ætti, t. d. að vita, að heimurinn hafi
orðid til á miljónum ára, eða alda; en maðurinn ætti að
t r ú a þvi, að Guð hafi skapað himin og jörð á 6 dögum!!
Hann tekur að vísu hvergi svo til orða, en hann k e n n i r
svo. f>ó leggur hann á hinn bóginn mikla áherzlu á per-
sónukrapt og frjálsræð1 mannsins, á^sviplíkan hátt eins og
Sören Kierkegaard annars vegar, og Grundtvig og
hans menn hins vegar. Dualismus Nielsens, dogmatík Mar-
teinsens, og naturalismus dr. G. Brandes’ar eru nú þær þrjár
greinir trúarinnar, sem eg hygg að mestu ráði í hugum
manna enn í dag í Danmörku, og þá auðvitað líka á voru
landi. Marteinsen var kristinn maður, en hans dogmatík er
samsuða af fornu og nýju, með litlu lffsefni. B,. Nielsen
hefir miklu meira, líkt og Grundtvígsmenn, af lífi og frelsi,
en hans heimspeki er óhafandi, enda livergi fylgt í heimi.
Andstæðileikur trúar og þekkingar er ekki eilífur (absolut),
heldur timanlegur, (realativ). |>etta sýndi Dr. Georg
Brandes strax þegar hann kom fram («Dualismen í den ras-
mus-niel8enske Philosophie*). En hvað kennir Brandes ?
Hann kennir tóma spekina, enga trú, mest og bezt listafræði
og mannfræði. Sem Gyðingur er hann andstæður allri
dogmatiskri trú, og meinar að ekkert stríð milli slíkrar trú-
ar og vísinda eigi að hafa stað. Yísindaframsókn manna eigi
að vera alveg óháð og frjáls. En þó Brandes sé heiðinn kall-
aður, er hann ef til vill eins þarfur maður i Danmörku eins
og hinir voru báðir til samans. Hann hneykslar Dani og
hreinsar loptið, kennir mönnum að hætta vid hugsunarleysi
og hræsni, hleypidóma og heimskulegt þjóðdramb, en stunda
sannleik sannrar þekkingar og skoða dýpra, lengra út frá sér,
lengra aptur og fram. Eu hans stóra vöntun er það, að hann
sýnist afneita trúarhugsjónum forfeðra sinna og undir eins
flestallra beztu manna mannkynsins. Nú. eg segi: afþessum
þremur skörungum Dana, «dependera» flestir vorir mennta-
menn: eldri klerkarnir af Marteinsen, miðaldra mennirnir af
Nielsen, og margir hinna ungu af Brandes. Og hvernig
munu svo þessar fyrirmyndir líta út í þýddum, umhverfum
og afvötnuðum eptirstælingum út um sveitir íslands? «Cre-
do-u t-intelligam» Marteinsens verður að erki-poka
með 17. aldar skoðanir, þegar bezt lætur; Nieisens sintelli-
go-et-credo» verður að sérvitringi, sem þykist vita allt og
trúa öllu, en veit lítið og trúir engu. Og loks kemur
Brandesar non-credo, sem á skrælingja verkar opt líkt og
spirítus, gjörir þá fyrst að frelsishetjnm, svo að harðstjórurm
Akureyrl, 10. október 1887.