Reykjavík - 15.03.1905, Blaðsíða 2

54
KR. KRISTJÁNSSON,
SkólaTÖrðustíg 4,
smíðar manna bezt húsgögn og gerir við.
„<J?eyRfavíR“.
Gjaldkeri „Reykjavíkur" er Sig-
fús Eymundsson bóksali. Hann tek-
ur við borgun fyrir blaðið og auglýs-
ingar.
Afgreiðslustofan tekur og við borg-
un fyrir blaðið og gefur kvittanir fyrir
hönd gjaldkera.
JJ^~ Smáleturs-augiýsincjar eru
teknar fyrir 3 au. orðið (25 au. minst), ef
fyrirfram er borgað. Þeim má koma til
ritstjóra, eða á afgr.stofuna eða í prent-
smiðjuna.
I£aixj>eu<lvim er blaðið borið reglu-
lega, undir eins og út er komið, en auk
þess dreift á fjölmörg heimili i bænum. En
kaupendur einir geta búist við að fá það
reglulega (hinir á víxl, sina viku hver oft).
Til að vera viss um að fá bl. regluiega,
þarf ekki annað en vera áskrifandi (allir
umburðardrengirnir hafa áskriftabækur).
Engin fyrirframborgun er áskilin. Yerðið
er að eins 1 kr. um árið.
Afgreiðsla Reykjavíkur er í
Bókaverzluu Jóns Ólafssonar á Kyrkjutorgi
(sunnan við kyrkjuna), opin kl. 10—3 og
4—7.
Sigriður Olafsson.
2., 3., 4 B. og 6. tölubl. af þ.á. „Rvík“ er
keypt fyrir hátt verð á afgreiðslustofunni.
Nsersveitamenn vitji „Reykjavíkur“
í afgreiðslustofuna á Kyrkjutorgi (búð
.Tóns Ólafssonai-). Opin 10—3 og 4—7.
II11 ítl iafar
i hlutafél. „Reykjavík11, sem hafa enn ekki
sótt ágóða sinn fyrir siðasta ár, eru beðn-
ir að vitja hans sem fyrst til gjaldkera
blaðsins Sigf. Eymundssonar.
Erfðafestulöndin í Reykjavík.
Eftir Ilttlldór Jónsson.
Erfðafestumál Reykjavíkur hafa verið
gerð að umtalsefni í biöðunum nú í vetur
sökum þeirrar ákvörðunar bæjarstjórnar-
innar, að breyting erfðafestulauda i bygg-
ingarlóðir skuli því skilyrði bundin, að
greitt sé í bæjarsjóð 20% af verði lóðar-
innar.
Ymsir eru óánægðir með ákvörðun þessa
— að sjálfsögðu túneigendurnir aðallega —
enda verið dregið í efa, að þessi ákvörðun
hafi við lög að styðjast.
Þetta getur ef til vill orðið dómstóla-
mál, og fengið lausn sína á þaun hátt, en
það sýnist nú vera tímabært, að skýra það
að nokkru fyrir borgurum bæjarins.
í þessu máii leikur alt á þvi, hve víð-
tækan rétt erfðafestulanda-eigehdurnir hafa
eignast yfir löndunum. Ýmsir virðast líta
svo á, sem eigendurnir hafi eignast allan
hinn sama rétt sem eigendur jarða, húsa,
liesta, kúa og sauða í landinu hafa alment
eftir landslögum yfir jörðum sínum, húsum,
hestum, kúm og sauðum. En að réttur
bæjarfélagsins sé að eins forkaupsréttur og
afgj aldsréttur.
Bæjarstjórnin álítur aftur á móti rétt
bæjarfélagsins langt um víðtækari, og á-
ítur sér því skyit, að láta ekki ganga úr
greipum bæjarfélagsins yfir í hendur ein-
stakra manna réttindi, sem eru að verða
og eru þegar orðin mörg þúsund króna
virði, og vaxa árlega að verðmæti.
Til þess að skilja mál þetta til hlítar,
þarf að kynna sér sögu þess.
Saga kaupstaðarins Reykjavík hefst með
„tilskipun um fríheit kaupstaðanna" 17.Nóv.
1786. Þar er sagt i 4. gr.: „þann part af
landslóðinni, sem við þarf til sérhvers kaup-
staðar, og aðrir eiga, má á vorn kostnað
kaupa af eigendunum, og hinn, er vér eig-
um, má allra-náðarsamlegast gefast til sömu
þarfa, þegar fyrst er búið að mæla plázið
og ákveða með gerð einni þar um.“
Og í 5. gr. segir svo: „Byggingastæð-
unum skal gefins út skifta, á þann
hátt, að þau séu eigi ofnærri hvert öðru,
og að pláz nokkurt til lítils jurtagarðs geti,
ef mögulegt er, fylgt sérhverju húsi.“
Af Rentukammerbréfum 6. Júní 1787 og
19. Apríl 1788 sést, að in umgetna „mæl-
ing p]ázins“ og „gerðar-ákvæði“ liafa fram
farið fyrir Reykjavikur-kaupstað.
Með Rentukammerbréfi 13. Sept. 1791
er ennfremur lagt fyrir amtmann Suður-
amtsins að gera nauðsynlegar og lögmæt-
ar ráðstafanir til að hálf jörðin Reykjavík
með hjáleigum sé afhent til kaupstaðar-
lóðar, og að inir' fyrstu notendur landsins
geti ekki sölsað undir sig meiri réttindi
yfir landinu en þeim bera, og á þann hátt
útilokað þá, er síðar taka sér bólfestu í
bænum, frá notkun landsins.
Þessar íyrirskipanir hafa verið fram-
kvæmdar 22. og 23. Maí og 1. Júní 1792,
sbr. bréf Rentuk. 26. Apríl 1800.
Bæjarfélagið eignast þannig að gjöf og
í þeim tilgangi, að borgarar bæjarins geti
fengið byggingarstæði ókeypis eftir þörf-
um — mest alt svæði það, er miðbærinn
og austurbærinn standa nú á, vestan frá
Hlíðarhúsum austur að Rauðará, og til-
heyrandi útjörð suður að Skildinganesi og
Fossvogi.
1835 kaupir bærinn Hlíðarhús og Ána-
naust af Helgafellskirkju og miklu síðar
Laugarnes og Klepp, Rauðará, Selin, Bú-
staði og Eiði.
Talsvert af landi, því er bærinn hafði
eignast að gjöf, var í rækt að meiru eða
minna leyti. Grasbýlin vóru mörg og liöfðu
túnbletti, svo sem var Hólavöllur, Hólakot,
Melshús, Melkot, Skálholtskot, Stöðlakot
o. fl. Bærinn þurfti ekki á öllu þessu landi
að halda til bygginga þegar í stað, og
munu því ábúendurnir hjáleignanna og
aðrir, þeir er höfðu afnot túnblettanna, þá
er eigendaskiftin urðu, hafa haldið áfram
að nota þá, en goldið afgjöld sín í bæjar-
sjóð. En blettirnir losnuðu úr ábúð smátt
og smátt, og tók þá bæjarstjórnin upp á
þvi, að bjóða þá upp, og selja þá á leigu
hæstbjóðendum — þeim sem hæst árgjald
buðu — til þess að gera þá sem arðsam-
asta fyrir bæjarsjóð, meðan bærinn þurfti
ekki á þeim að halda til bygginga.
Framan af voru þeir ekki seldir á leigu
til lengri tíma í senn en 25 ára. Það er
fyrst 1851 að tveir túnblettir eru seldir á
leigu til 50 ára. í þessu efni er bréf innan-
ríkis-stjórnarráðsins dags. 26. Apríl 1852
einkar fræðandi, og set eg það því hér í
lauslegri þýðingu; hljóðar það svo:
„Af bréfi hr. stiftamtmannsins dags. 1. f.
m. ásamt fylgiskjölum hefir stjórnarráðið
orðið þess áskynja, að bæjarstjórn Reykja-
víkur hefir á síðastliðnu hausti afsalað sett-
um skólakennara Gísla Magnússyni blett
af óræktuðu landi bæjarins til leigulausra
afnota i 50 ár, og auk þess afsalað Bern-
höft bakara til afnota í jafnmörg ár ann-
an blett, sumpart ræktaðan og sumpart
óræktaðan, gegn 4 R.dl. árgjaldi, — og
ennfremur, að bæjarfógetinn í Reykjavík
hefir sem formaður bæjarstjórnarinnar sent
hér að lútandi samninga, er bæjarstjórnin
hefir búið til 24. Nóv. f. á., og lagt til, að
þeir eftir atvikum fái staðfestingu.
Hr. stiftamtmaðurinn getur þess nú, að
áður hafi það verið venja, að láta ekki
slik afsöl gilda fy.rir lengri tíma en 25 ár,
og hafi hann því útvegað umsögn og á-
stæður bæjarstjórnarinnar fyrir því, að nú
er brugðið út af venjunni; hefir þá komið
í ljós, að bæjarstjórnin hafði ekki verið öll
á eitt sátt í þessu máli; einn af fulltrúun-
um hafði tjáð sig mótfallinn leigulausu
afsali lil lengri tíma en 25 ára, en meiri
hluti þeirra hafði fært þær ástæður fyrir
andstæðri skoðun sinni, að umræddir blett-
ir væru lakara land en það, er áður hafði
lcigt verið til 25 ára, og að sem stæði
fengist enginn til að taka bletti þessa til
ræktunar til styttri tíma en 50 ára.
Hr. stiftamtmaðurinn hefir nú látið í
Ijósi þá skoðun sína, að yfir höfuð sé tími
þessi of langur, með því að bærinn fari
stöðugt vaxandi, og af því að nú þegar sé
orðinn tilfinnanlegur skortur á byggingar-
lóðum, megi vafalaust vænta þess, að inn-
an fárra ára muni bera nauðsyn til að út-
vísa byggingarlóðir í blettum þeim, sem
hér er um að ræða. En af þvi að bæjar-
stjórnin hafi afsalað hlutaðeigandi mönn-
um blettina áður en málið kom til amtsins,
og þeir því hafi i þessu trausti unnið nú
þegar talsvert að jarðabótum á þeim, álit-
ur hr. stiftamtmaðurinn harðneskjulegt, að
láta þá hafa til einskis unnið, og leggur
því til,- að afsal blettanna fái staðfestingu
gegn þvi, að eigendurnír séu skyldugir til
að leyfa útmæling byggingarlóða á blett-
unum, þá er bæjarstjórnin álitur þess þörf,
gegn endurgjaldi cftir mati óvilhallra
manna.“
Stjórnarráðið fór nú hér að tillögum
stiftamtmanns og staðfesti samningana með
þeim skilmálum sem hann tók til.
Samkvæmt bæjarstjórnar-reglugerðinni
27. Nóv. 1846 24. gr. hafði bæjarstjómin
ekki vald til á sitt eindæmi að afsala sér
neinum af fasteignum kaupstaðarins, og
samskonar ákvæði er síðar tekið upp í 19.
gr. bæjarstjórnartilskipunarinnar 20. April
1872, sem nú gildir.
Bæði af Rentukammerbréfum frá 13.
Sept. 1791 og þessu bréfi innanríkisstjórn-
arráðsins 26. Apríl 1852 er auðsætt, hve
stjórnin hefir látið sér ant um, að engar
þær ráðstafanir væru gerðar með land
bæjarins, sem komið gætu í bága við frjáls
not þess til byggingarlóða handa íbúum
bæjarins og þeirra sem til bæjarins vildu
flytja. En vöxtur bæjarins fór nokkuð
hægt og bitandi fyrri hluta 19. aldarinnar:
1801 var íbúatalan 307
1835 — — — 639
1840 — — — 890
1845 — — — 961
1850 — — — 1149
Bæjarstjórnin leit því svo á, að ekki
mundi bráðlega þurfa á öllum þessum tún-
blottum að halda til bygginga„ en vildi á
hinn bóginn gera þá sem mest arðberandi
fyrir bæjarsjóð. Hún sá það i hendi sér,
að því lengri tíma sem menn fengju tún-
in til afnota, því hærra árgjald mundu
menn bjóða í þau. Hún tók því upp á
því laust fyrir 1860, að bjóða túnin upp
til leigu um ótakmarkaðan tíma, —
selja þau á erfðafestu sem kallað er.
Um slíka sölu er fyrst talað í bréfi dóms-
málastjórnarinnar dags. 26. Febr. 1859,
og set ég því hér aðalinntak bréfsins.
Dómsmálastjórnin skýrir þar frá, að stift-
amtmaðurinn hafi með bréfi sínu dags. 18.
Nóvember 1158 sent bréf bæjarfógetans í
Reykjavík, þar sem hann leitar samþykkis
til. að bærinn selji á uppboði þoim, er
hæst árgjald býður, túnin í austanverðum
bænum, Skálholtskots-tún og Stöðlakots-
tún. Túnunum muni skift verða niður í
hæfilega stóra bletti; en kaupendum skuli
verða gert að skyldu, að Iáta blettina af
hendi, eða parta af þeim, þá er bærinn
þarf á þeim að halda til byggingalóða; en
við það afnám skuli árgjaldið lækka hæfi-
lega. Og stiftamtmaðurinn bætir við, að
einuig væri nauðsynlegt að gera það að
skilyrði, að bærinn hafi forkaupsrétt að
túnblettunum, meðal annars sökum þess,
að bænum geti ekki staðið á sama, hverj-
ir verði eigendur blettanna og hvernig
eignarrétturinn verði notaðux-.
Dómsmálastjórnin felst nú á, að þetta
fyrirkomulag sé haft og þessir allir skil-
málar settir, en ákveður í viðbót, að óvil-
hallir menn skuli meta, hve mikið árgjald-
ið skuli lækka, þá er tekið er af túnun-
um til bygginga. En síðan bætir stjórnin
við, að hún vilji skjóta því til stiftamt-
mannsins og'bæjarstjórnarinnar, að taka til
íhugunar, hvort eigi mundi gagnlegra fyr-
ir bæinn, að ákveða í eitt skifti fyrir öll
það svæði, er álíta mætti nægilegt til bygg-
inga, enda þótt bærinn stækkaðí mjög á
komandi tímum, — en selja svo það land
til fullrar eignar, sem ætla mætti að bær-
inn þyrfti aldrei á að halda til bygginga.
Það lægi sem sé í augum uppi, að svoua
takmarkað afsal blettanna, sem nú væri
hugsunin að viðhafa, hlyti að verða þess
valdandi, að árgjaldsboðin yrðu mjög mik-
ið lægri, heldur en þau yrðu, ef túnblett-
irnir væru seldir til fullrar eignar og frjálsra
umráða.
Það verður þó ekki séð, að bæjarstjórn
eða stiftamtmaður hafi gert neinar ráðstaf-
anir til að koma í framkvæmd þessari uppá-
stungu dómsmálastjórnarinnar, en bæjar-
stjórnin notaði ið fengna leyfi, partaði in
umræddu tún í austurbænum í hæfilega
stóra bletti, og seldi þá síðan á erfðafestu.
Aðalatriðin í söluskilmálum túnbletta
þessara eru þannig:
a. Reykjavikur-bæ áskilst forkaupsrétt-
ur að túninu i hvert skifti scm eigandi
þess vill selja öðrum það.
b. Ef þörf skyldi verða á íyrir Reykja-
vikurbæ, að láta útvisa byggingarstæði á
því selda túni, skal eigandi skyldur að
sleppa svo miklu af því, sem þarf, mót af-
slætti í afgjaldinu eftir óvilhallra manna
mati, en byggingarnefndin skal skera úr,,
hvort þörf sé á slíkri útvísun á túninu og,
hve mikið skuli af því taka í hvert skifti.
c. Ársgjaldið greiðist til bæjarsjóðsins-
innan útgöngu ársins fyrir hvert ár. Reyk-
javíkur bæjarsjóður á sama rétt til áfall-
innar leigu eður ársgjalds eins og lands-
drottinn að lögum á til afgjalds af jörð-
sinni og hvílir gjaldið á túninu sem stöð-
ug eignarbyrði; hafi eigandi ekki greitt
ársgjaldið innan Marz-mánaðar loka, fyrir
ið umliðna ár, fellur túnið aftur til bæjar-
’sjóðsins án þess að kaupandi hafi rétt til
endurgjalds fyrir verð þess.
Síðan eru túnin í vestanverðum bænum
einnig seld á erfðafestu á sama hátt og
með sömu skilmálum að heita má, — lítið
eitt aukin til nánari skýringar á réttind-
unum. í „Tíðindum um stjórnarmálefni
íslands“ I. bindi bls. 574—6 eru skilmál-
arnir prentaðir, þá er heimildar stjórnar-
innar var leitað (og hún fékst) til að selja
Melkotstún 7. Maí 1860. Þessir skilmálar
eru þannig öllum augljósir. In umrædda
aukning skilmálanna hljóðar þannig: „og
skal kaupandi skyldur að hirða og rækta
ið selda tún, svo að það sé nægilegt veð
fyrir afgjaldinu; svo skal hann og skyldur
að leita samþykkis bæjarstjórnarinnar, ef'
hann vill nota sér það öðru vísi en rækta
það sem tún; geri hann það ekki fellur
bletturinn aftur til bæjarsjóðs án endur-
gjalds.“
Með sömu skilmálum eru siðan seld á
erfðafestu, samkvæmt leyfi dómsmálastjórn-
arinnar í bréfi dags 15. Ág. 1868, þessi 6-
tún:
1. Parturinn nr. 2 af Hlíðarhúsatúni,
2. „ - 3 - „
3. Ullarstofutún.
4. Hólakots- eða Byskupsstofu-tún,
5. Melshúsatún (Melkotstún) og
6. sefítak í tjarnarendanum, og loks er
með bréfi dómsmálastjórnarinnar dags.
15. April 1869 leyft að selja á erfða-
festu túnblettinn nr. 4. á Hlíðarhúsa-
lóðinni.
Saga þessa máls ber það nú glöggloga
með sér, að bæjarstjórn Reykjavíkur hvorki
hcftr afsalað sér, né hefir á löglegan hátt
getað afsalað frá bæjarfélaginu í hendur
eínstakra manna annan óskertan rétt til
túnanna en ræktunarréttinn. Veðsetningar-
rétturinn og sölurétturinn eru takmarkaðir,
þar sem það ákvæði er i skilmálunum, að
„árgjaldið skuli hvíla á túninu sem stöðug
eignarbyrði11 og „Reykjavíkurbæ áskilst
forkaupsréttur11 og „túneigendur cru skyld-
ugir til að leita samþykkis bæjarstjórnar-
innar, ef þeir vilja not.a sér það öðru vísi
en rækta það sem tún..“
Útvisunarrétturinn til bygginga er jafn-
an áskilinn óskertur í höndum Bæjarstjórn-
ar; stjórnin gætir þess jafnan vandlega,
að bæjarfélagið missi ekki þann rétt í hend-
ur einstakra manna, jafnt þá er túnin eru
afsöluð til 50 ára notkunar eða um ótil-
tekinn tíma, því að það væri brot á til-
skipuninni 17. Nóv. 1786, sem ákveður, að
„byggingarstæðunum skuli gefins útskifta,“
enda brýnir bréf rentukammersins 13. Sept.
1791 það fyrir amtmanni Suðuramtsins,
að reisa skorður við því, að inir fyrstu