Reykjavík - 03.09.1910, Blaðsíða 1

1Res&javth.
Laugardag 3. September 1910
XI., 38
ISaðliúsið yirka daga 8—8.
Biskupsskrifstofa 9—2.
Borgarstjóra8krif8tofa 10—3.
Bókasafn Alp.lestrarfél. Pósthússtr. 14, 5—8.
Bréfburður um bæinn 9 og 4.
Búnaðarfélagið 12—2.
Bæjarfógetaskrifstofa 9—2 og 4—7.
Bæjargjaldkeraskrifstofa 11—3 og 6—7.
Bæjar8iminn v.d. 8—10, sunnud. 8—7.
Forngripasafnið hvern virkan dag kl. 12—2.
jslandsbanki 10—2’/* og n'fi—1.
Lagaskólinn ók. leiðbeining 1. og 3. ld. 7--8 e.m.
Landakotsspitalinn lO’/s—12 og 4—5.
Landsbankinn 101/*—2’/2.
Landsbókasafnið 12—3 og 5—8.
Landskjalasafnið á þrd., fmd. og ld. 12—1.
Landsjóðsgj.k. 10-2, 5-6, þrjá 1. d. i m. 10-2, 6-7.
Landssíminn v.d. 8—9, sunnud. 8—11 og4—6.
Læknaskólinn ók. lækning þrd. og fsd. 12—1.
Náttúrugripasafnið sunnud. I1/*—2'/*.
Pósthúsið 8—2 og 4—7.
Stjórnarráðið 10—4.
Söfnunarsjóður 1. md. í mán. kl. 5.
Tannlækning ók. i P.str. 14, 1. og 3. md.ll—12.
„REYKJAVÍK”
Argangurinn kostar innanlands 3 kr.; erlendis
kr. 3,50 — 4 sli. — 1 doll. Borgist fyrir 1. júli.
Auglýsingar innlendar: á 1. bls. kr. 1,50;
•3. o? 4. bls. kr. 1,25. — Dtl. augl. 33*/»°/o liærra. —
Afsláttur að mun, ef mikið er auglýst.
Ritstj. og ábyrgðarm. Stefán Runólísson,
Pinglioltsstr. 3. Talsími 18 8.
^ffgeiðsla ,Reykjavíkur‘
er i
Skólastræti 3
(beint á móti verkfræðing Knud Zimsen).
Afgreiðsla blaðsins er opin frá kl. 9
árd. til kl. 8 síðd. — Talsími 199.
Ritstjóri er til viðtals virka daga
kl. 12—1. — Þingholtsitr. 3.
Smá-hugieiðingar
um
stjórnarskrár-breylingar.
Eftir Jón Ólafsson.
III.
Fyrir hálfu-öðru ári var afnám kon-
ungskosninga til Alþingis einhver sjálf-
sagðasta stjórnarskrárbreytingin álitin
af báðum flokkum, og er vafalaust
talin sjálfsögð enn. En af því að hún
stendur í nánu sambandi við annað
mikilvægt atriði, þá vík ég ,að henni
síðar í sambandi við það.
Nú mun öllum mest umhugað um,
sem stendur, að tryggja þingið og
þjóðina sem bezt á einhvern hátt gegn
einræði ráðherra — tryggja það sem
bezt að föng eru á, að sem minst slys
og tjón geti af því leitt, ef illa tekst
með ráðherravalið.
Til þessa hafa menn meðal annars
hugsað sér, að hafa þrjá ráðgjafa; einnig
hefir verið talað um árleg þing, og
fleira hefir mönnum hugsast, og mun á
sumt af því minst.
Að hafa ráðherra þrjá, hefir mönn-
um að vísu lengi leikið hugur á, og
kom það oft fram áður í stjórnarskrár-
frumvörpum. Margt mælir með því,
ug að vísu flestalt. Það sem réð því,
að ráðherra var loks hafður einn að
- eins, var vafalaust eingöngu kostnað-
minn.
Það er neyðarúrræði að una við einn
ráðgjafa. Einum manni getur ekki
verið jafn-sýnt um alt: fjármál, reikn-
ingsmál, atvinnumál, dómsmál, fræðslu-
mál, kirkjumál o. s. frv. — hve vel sem
maðurinn er gerður, hve fjölhæfur sem
hann er og hversu mikill starfsmaður.
Það verður jafnan ofhlaðið á einn mann,
að demba öllu á einar herðar, hver af-
burðamaður sem ráðgjafi er. Og vér
eigum ekki það mannval, að vér getum
ávalt búist við afburðamönnum í þá
stöðu. Síður en svo. Yér megum kalla
vel gefast, ef ekki þarf að seilast alt of
djúpt, alt of langt niður fyrir meðal-
menn, eftir einhverjum „undirmáls“-
mönnum í þá stöðu.
Auðvitað eru ráðgjafar, hvort sem
eru einn eða fleiri, aðallega í þá stöðu
kvaddir af pólitiskum ástæðum, sam-
kvæmt því trausti, sem þeir njóta hjá
flokksbræðrum sínum á þingi og hve
vænlegir þeir eru til að halda vinsæld
alþýðu til handa stjórnarflokknum á
þingi. Og auðvitað hefir ráðgjafi þekk-
ing og reynslu inna föstu skrifstofu-
manna við að styðjast til fræðslu og
ráðaneytis sér. En engu að síður verð-
ur þó að ætlast til, að hann hafi nokk-
ura almenna þekking og nokkurn sér-
stakan áhug á þeim málum, sem undir
stjórn hans eru lögð, enda á hann einn
að bera ábyrgðina af öllum stjórnar-
athöfnum. En þá er það og auðsætt,
að eigi getur venjulega verið að vænta
góðrar stjórnar i öllum greinum, ef
einn maður á að stjórna öllum inum
sundurleitustu málum.
Því er verkaskifting nokkur nauð-
synleg.
Við því má búast í hverju landi, að
mishepnast kunni stundum val ráð-
gjafa, og hjá fámennri þjóð og reynslu-
lítilli má búast við að þetta komi eigi
all-sjaldan fyrir. T. d. hjá oss. En
þá er mikil bót í máli, að ráðgjafar
sé fleiri en einn. ^ Sé t. a. m. 3 ráð-
gjafar hjá oss, og einn bregðist sér-
staklega vonum, þá er auðið að skifta
um mann í það sæti, án þess að öll
stjórnin fari frá.
Auðvitað ræður forsætisráðherra vali
hinna tveggja. En hann er í því vali
oftast talsvert bundinn. Hann verður
að veljá menn, sem eitthvert talsvert
traust hafa- í sinum fiokki; og oft er
og tillit tekið til þess, hve líklegur
maðurinn er til samvinnu við mót-
stöðumenn. Þeir geta oft borið for-
sætisráðherra ráðum, ef þeir eru svo
vel látnir, að hann kinnoki sér við að
losa sig við þá.
Um mjög mikilvæg mál halda ráðgjaf-
arnir allir fundi, og álíti þá tveir, að einn
fari fram háska-ráðum eða vilji berast
nokkuð það fyrir, er mikið tjón geti
að orðið, geta hinir tveir (eða jafnvel
annar þeirra) Iosnað við hann úr ráða-
neytinu (fengið hann til að segja af
sér, eða fengið konung til að leysa
hann frá starfi).
Þá er enn sá kostur, að sé flokka-
skifting svo á þingi, að þar sé fleiri
flokkar en tveir (t. d. þrír) og enginn
einn flokkur hafi fullan meirihluta á
þingi, þá má mynda stjórn, er sinn
ráðgjafi sé úr hverjum flokki (eða einn
úr næstfjölmennasta flokki), og má oft
„vel við það una um sinn, og stundum
getur það dregið talsvert úr flokkahatri
og sundrungu, einkum þar sem flokkar
myndast að talsverðu leyti um persónur,
eða ekki eru stórmál á dagskrá þjóðar-
innar.
Margt má fleira telja til kosta 3 ráð-
gjöfum.
En svo er að líta á hina hliðina, og
þar verður kostnaðurinn sú flísin, sem
við rís fastast.
IV.
Það er tvent á að líta með kost-
naðinn. Fyrst það, að launin eru ekki
eini kostnaðurinn. Hvað lítið sem
embættismanni er goldið, hve illa sem
honum er launað, þá getur hann orðið
geipi-dýr, ef hann bakar landinu tjón,
annaðhvort með því sem hann gerir
eða með því sem hann ógert iætur.
Verði verkið betur unnið af þremur
en af einum, þá er sjálfsagt ódýrara
að borga þrenn laun en ein.
Það er sá heimskulegasti sparnaður,
sem til er, að spara sér í skaða.
Annað, sem á er að líta, er það,
hvort eigi megi spara neitt annað upp
í kostnaðinn.
Hvar þar sem þingræðisstjórn er,
eins og hér, þar fer ráðgjafastjórnin í
raun réttri með konungsvaldið. Innan
laganna takmarka hefir stjórnin eigin-
lega fult konungsvald, svo Tengi sem
hún er við völdin. Auðvitað ber hún
ábyrgð á því, hvernig hún fer með
það, og tapi hún trausti þingsins, verður
hún að fara. En valdið sem hún hefir,
meðan hún er við völd,- er æðsta vald
í ríkinu, ótakmarkað af öðru en lög-
unum.
Ég þekki engin dæmi þess neinstaðar
í heiminum, að nokkur þjóð trúi einum
manni fyrir öllu þessu valdi — nema
á íslandi.1) Öllum öðrum þjóðum hefir
vaxið í augum að leggja allt þetta
mikla vald í eins manns hendur.
Og ég efast um að nokkrum hugs-
andi manni hér af vorri þjóð blandist
nú orðið hugur um, að þetta getur
verið ísjárvert.
Ráðherra hefir nú 8000 kr. í kaup,
2000 í risnufé, og auk þess ókeypis
húsnæði.
Kaup og risnufé er þannig samtals
10,000 kr. Sé risnuféð of lágt, sem
vel má vera, þá er líka kaupið að sama
skapi full-hátt; það kemur minst undir,
hvað er kallað kaup, og hvað risnufé.
Upphæðin er sómasamleg einsoghún er.
Væru nú 2 ráðgjafar aðrir, þá væri
sennilegt að ætla þeim 6000 kr. laun
hvorum. Af þeim er ekki ætlast til
neinnar sérstakrar risnu.
Þetta eru 12,000 kr. í aukin útgjöld.
En hvað fæst í staðinn?
Fyrst og fremst betri stjórn. En
hve miklu það nemur í peningum ár-
lega, er eigi auðið að segja. En væntan-
lega má ætla nokkurs virði þá trygg-
ingu gegn tjóni og skakkaföllum, sem
fyrirkomulagið á að gera mikið um að
veita þjóðinni.
En hvað má spara á móti?
>) Einhverjura kynni að detta i hug að
nefna forsetann í Bandaríkjunum. En það
nær engri átt; hann er ekki ráðherra, en
tekur sér ráðherra, án alls tillits til þings.
Hvorki hann né ráðherrarnir mega mæta
á þingi. l’ar er ekki þingræðisstjórn, heldur
fyrirkoraulag með öllu ólikt Norðurálfu-
stjórnarfari. Að surau leyti er stjórnin þar
óháðari þinginu, að sumu leyti miklu háðari
— alveg undirgefin því.
XI., 38
Fyrst og fremst má lækka laun
landritara um 1200 kr. á ári. Auð-
vitað getur ekki sá sparnaður orðið
meðan núverandi maður er í embætti.
En eftir það má koma því á. 4800 kr.
er full-sæmilegt kaup.
Svo má afnema með ollu eftirlauna-
rétt ráðherra.
Það var glappaskot í öndverðu, að
ákveða ráðherra eftirlaun.
Ég hefi frá öndverðu verið mótfall-
inn því, að ráðherra hefði eftirlauna-
rétt. Ég man eftir því, að um það
leyti er stjórnarskrárbreytingin var að
ko.mast á, átti ég að minsta kosti tví-
vegis tal um þetta mál við góðkunn-
ingja minn, vitran mann, embættis-
mann, er þá var þingmaður eg er það
enn. „Þú skalt sanna til“, sagði hann,
„að ef við fáum sérstakan ráðherra,
sem búsettur verður hér, þá verða
ekki tíð í'áðgjafa-skifti hjá okkur.
Ráðgjafi verður hér við völd að lík-
indum ein 12—16 ár, svo að það
verður ekki oft, að hér kemst ráðgjafi
á eftirlaun".
'„Iila þekki ég þjóðina okkar þá“,
svaraði ég, „ef hún verður alt í einu
svo stöðuglynd. En hitt er það, að
þó að ráðgjafaskifti verði hér ekki svo
fátið (og ég býst við að þau verði það
ekki), þá eigum við svo sárfáa hæfa
menn, sem treysta má til þess starfa,
að ég býst við, að það verði svo sem
tveir, eða í mesta lagi þrír, menn, sem
geti komið til mála, svo að þeir skift-
ist á eftir því sem flokkarnir fá yfir-
hönd á víxi í landinu".
Ég býst nú við að reynslan sýni, að
ég hafi farið nær sönnu en hann um
staölyndi þjóðarinnar.
En í einu vórum við báðir jafn-
skammsýnir.
Hvorugum okkar kom til hugar, að
eftirlauna-rétturinn mundi verða til
þess, að menn færu að keppa eftir
ráðherrasætinu að eins fyrir eftir-
launin; að menn myndu jafnvel leggja
sannfæringu sína í velferðarmálum
landsins á blótstallinn, til að greiða
sér götu í ráðherrasætið — til eftir-
latina-réttarins.
Hverjum dettur nú í hug að neita
því, að vér eigum það á hættu, að
ráðherrastaðan verði gerð að ellistyrks-
máli, gróðamáli, máli um forlagseyri
fyrir ónytjunga, vegur til að bjarga
fjárhag einstakra manna? Varla nein-
um, sem hefir orðið þess áskynja, hve
margir og hverjir menn ganga nú með
ráðherra í maganum — menn, sem
engum hefði fyrir 1—2 árum komið
til hugar að nefndir gætu orðið í sam-
bandi við þá virðulegu stöðu — nema
sem fyndni til spotts og athlægis.
Af hverju þessi breyting er á orðin
hugum manna, það skal ég ósagt láta.
En engum, sem gefur gaum teiknum
tímanna, getur blandast hugur um, að
í þessa átt er hugsunarhátturinn að
breytast hjá alt of mörgum.
Hvort það er fjárþrönginni að kenna.
sem yfir landið hefir gengið, eða hverju,
skal ósagt látið, en hitt dylst engum,
að sú spilling er að fara í vöxt, að
geía sig við þjóðmálum í ávinnings
skyni. Sorglegur vottur þess er það,
er ónytjungar og óreiðumenn, sem