Reykjavík - 13.07.1912, Blaðsíða 1

1R fc \ a\> t k.
Lau^ardag 13. .Jiilí 1913
XIII., 38
Ritstj.: Björn Fálsson
cand. jur.
Talsími 34. Miðstræti 10.
Heima daglega kl. 4—5.
I. Einkasala á kolum.
Þetta frumvarp nefndarinnar hefir
stjórnin eigi tekið upp, og jafn ein-
dregin sem mótspyrnan hefir verið
móti þessu frumvarpi á flestum þing-
málafundum, verður að telja sjálfsagt,
að þingmenn sýni vilja, kjósenda sinna
þá virðingu, að fara ekki að berja það
fram á þessu þingi þvert ofan í vilja
kjósenda.
Hins vegar er ekki því að neita, að
svo miklir agnhnúar sem að mínu
áliti eru bæði á einkasölu kola í sjálfu
sér, og sér í lagi á því að leigja einka-
söluna, og á frumvarpi nefndarinnar
yfir höfuð að tala, þá hafa andmælin
gegn frumvarpinu hingað til flest öll
stuðst meira við tilfinningar og hleypi-
dóma, en skynsamleg rök. Þetta er
mein í mínum augum og annara, sem
af sannfæringu á rökum bygðri eru
andvígir frumvarpinu. Því að hætt er
við að svo fari jafnan um þau mál,
sem andæpt er af kappi og æsingu
fremur en með skynsamlegum rökum,
eða þar sem tilfmningunum er beitt
jafnmikið eins og röksemdum, að þar
korni afturkast, þegar tilfinningaæsingin
sjatnar, svo að jafnvel getur verið hætt
við, að mál, sem aldrei mundi hafa
framgangi náð, ef að eins hefði verið
beitt gegn því skynSamlegum rökum
frá upphafi, geti fengið framgang.
Þessi bardagaaðferð gegn kolaeinka-
sölunni hefir gert nefndinni tiltölulega
létt verk í ritlingi um „Kolamálið",
sem út er kominn að hennar tilhlutun.
í þessu riti er gerðir nefndarinnar
varðar og einkasölufrumvarp hennar.
Og það skal fúslega játað, að rit þetta
er miklu betur skrifa^reldur en flestar
blaðagreinar móti frumvarpinu.
Hér skal lítið farið út í fyrstu 16
síður ritlingsins, um sparnaðar-hjalið,
sem alt af heyrist, þegar verið er að
smjaðra fyrir kjósendum, enda heyrist
oft í kjósendum sjálfum, þegar þéir
láta tilfinningarnar ráða og hugsa ekki
út í, til hvers það leiddi, ef tekjur
landssjóðs — ég vil ekki segja þverr-
uðu, heldur að eins stæðu í stað og
ykjust- ekki. Á hverju einasta þingi
koma nýjar og nýjar fjárbænir úr
hverju einasta kjördæmi og kröfur um
framlag til nýrra framfarafyrirtækja í
landinu. Þessa krefjast kjósendurnir
og þetta bera þingmennirnir fram og
róa öllum árum að fjárveitingunni.
Allir viija fá fé úr landssjóði en eng-
inn vill greiða neitt í haun.
Þá byrjar á 16. síðu annar kaflinn:
„Hvernig á að fá féð?“
í þessum kafia virðist mér kenna
ýmsra grasa. Er eg þar samdóma
nefndinni um sum atriði, en um önnur
ekki.
Ekkert getur ranglátara verið en
viðleitni sú, sem gerð hefir verið af
fáeinum mönnum til þess að hallmæla
nefndarmönnum og jafnvel ata þá sauri
fyrir það, að þeir hafa komið fram með
frumvarpið, rétt eins og þeir hefðu
unnið með því eitthvert ódæði. Það
er Alþingi sjálft, sem ályktaði skipun
nefndarinnar og gaf henni það skyldu-
verkefni: að rannsaka, lwort tiltæki-
legt sé að auka tekjur landssjóðs með
einkarétti á aðfluttum vörum, svo sem
tóbaki, steinolíu, kolum o. fl.
Nefndin var því skyld til, ef hún
fann að þetta væri gerlegt, að sýna
fram á, með hverju móti þetta mætti
gera og koma þá með frumvarp í þá
átt.
Og að þetta sé gerlegt eða fram-
kvæmanlegt, að afla landssjóði tekna
á þennan hátt, því dettur þó víst eng-
um í hug að neita.
Ef nefndin komst að þeirri niður-
stöðu, að þetta væri ekki að eins ger-
legt, heldur og heppilegt, þá var það
og sjálfsögð skylda nefndarinnar, að
reyna að rökstyðja skoðun sína eins
og hún' hefir leitast við að gera.
Hitt er alt annað mál, hvort nefnd-
inni hafi eigi töluvert missýnst í ýmsu;
en það er ekki nema mannlegt að
mönnum missýpist og einskis ámælis
vert í-sjálfu sér. Sízt er það að kynja,
þótt nefndarmönnum gæti missýnst í
þessu máli, þar sem þeir voru allir
nema einn gersamlega ókunnugir verzl-
unarmálum og öllum þeim praktísku
skilyrðum, sem hér var þörf að taka
tillit til. Jafnvel sá eini nefndarmaður,
sem fengist hefir við verzlun, hefir ef
til vill ekki haft neina sérstaka þekk-
ingu á ‘kolum og kolaverzlun. Því
síðúr er þess að vænta, sem ýmislegt
bendir á, að sumir þeir kaupmenn hér,
sem allmikið hafa við kolaverzlun feng-
ist, séu ekki ýkja sérfróðir í því máli.
Alveg samdóma er ég líka nefndar-
mönnum um það, að alveg ástæðu-
laust sé að vekja upp sem grýlu ein-
okunarnafníð með endurminningu um
gömlu einokunina hér á landi. Með
þá einokun og þessa nú (ef menn vilja
endilega gefa einkasölunni einokunar-
nafn), er svo gersamlega ólíkt ástatt,
eða nærri því andstætt hagað, að þar
er í raun réttri engu saman að jafna.1)
Gamla eiríokunin var bygð á verzlunar-
ófrelsis-skoðunum. Ég legg hér þá
merking í „verzlunarófrelsi“, aðsúvar
hugsun útlends valds, sem yfir oss
réð, að landsmenn ættu engan rétt
yfir verzlunarmáli sínu; þann rétt ætti
ið útlenda vald og ætti að nota sér
hann sér til hagnaðar á vorn kostnað,
þannig, að selja einhverjum á leigu
réttinn til að verzla við oss, og skyldi
gjald fyrir það renna í sjóð ins útlenda
valds, en vér engin ráð hafa yfir því
og engan rétt til þess. Hér aftur á
móti er tilgangurinn sá, að þing og
stjórn sem umboðsmenn landsmanna
kaupi eða kaupa láti eina vörutegund
fyrir landsmenn alla, og útvegi þeim
hana þannig fyrir ákveðið verð, sem
‘) Að ö ð r u leyti er annars e i n o k u n
réttara lieiti en einkasala á íyrirkomu-
lagi nefndarinnar, þar sem það bannar öll-
um einstaklingum eigi að eins að flytja
hingað kol til verzlunar, heldur og til
eiginna þarfa.
til jafnaðar fari ekki fram úr því, sem
landsmenn yrðu fyrir vöruna að gefa,
þótt hver keypti fyrir sig á frjálsum
markaði; en sameiginlegur sjóður lands-
manna allra, landssjóðurinn, fengi þó
drjúgan tekjuauka af. — Hvort fyrir-
komulag nefndarinnar nái þessum til-
gangi, er annað mál. Það er mál al-
veg fyrir sig. En hitt ætti ekki að verða
um deilt, að einokunin nýja á kolum
og einokunin gamla eru svo gersam-
lega ólíkar og óskyldar, að það er ekki
nema orðaleikur til sjónhverfinga að
vera að líkja þeim saman.
Einokun, eins og sú sem nefndin
fer fram á, er nánast eins konar ríkis-
-sósíalismus. Það er beint í ætt við
kenningar Iögjafnaðarmanna.
En þegar nefndin eða verjandi henn-
ar, hver sem hann nú er, sem ritað
hefir „Kolamálið“, fer að færa okkur
heim sanninn um ágæti frumvarpsins,
þé virðist mér farið nokkuð freklega í
að slá ryki í augu manna. Ég skal
taka til dæmis, að á 27.-28. bls. í
kolaritlingnum er tafla, sem á að sýna
mönnum, að kolaverð nefndarinnar ið
fyrirhugaða, verði lægra en það kola-
verð, sem verið hefir hér á einstökum
höfnum undanfarin ár. Ýmsir stór-
gallar eru á þessari skýrslu, og sá
fyrstur, að „fyrirhugaða. verðið sam-
kvæmt samningi“ er hér miðað við
verð á algengum ofnkolum, eins og
það var í Skotlandi í miðjum Júlí 1911.
En þá var kolaverð fádæma-lágt þar,
lægra en verið hafði um mörg undan-
farin ár. En fyrri dálkurinn, meðal-
verð kola hér árin 1901—1908, er
miðað við þauár,þegar kolaverðiðí Skot-
landi var mikið hærra og flutnings-
gjald skipa á kolum talsvert hærra,
að minsta kosti flest árin, og svo munu
þar einnig í fólgnar aðrar dýrari kola-
tegundir jafnframt. Hefði nefndin
viljað gefa mönnum sannan saman-
þurð, þá átti hún að reikna samnings-
verðið fyrirhugaða ekki eftir því, hvernig
það yrði eftir kolaverðinu i Skotlandi
19-11, heldur eftir því, hvernig það
hefði orðið eftir kolaverðinu og flutn-
ingsgjöldunum á árunum 1901—1908.
En þá hefði samanburður hennar litið
alt öðruvís út.
Þá er það og villandi, að líta svo
mjög á kolaverðið eins og það hefir
orðið á einstökum úthöfnum, þar sem
lítið sem ekkert er með kol verzlað.
Hitt á að ráða mestu, að bera saman
kolaverðið -á þeim stöðum, þar sem
kolasala er mest. í Dalasýslu eru
t. d. aðflutt (árið 1908) ein 34 tonn
af kolum, en í Reykjavík sama ár
22,583 tonn; og sér hver maður, hve
óendanlega litla þýðingu fyrir landið
kolaverðið í Dalasýslu hefir í saman-
burði við kolaverðið í Reykjavik.
Þá er það stór kórvilla hjá nefnd-
inni, að sýna að eins fyrirhugaða
verðið á o/nkolum, þar sem þó öll
ofnkolaverzlun landsins er ekki nema
minstur hluti af kolaverzluninni. Lang-
mest er selt hér af kolum handa gufu-
skipum. En um þau hefir nefndin
engan samning gert, og segir oss ekk-
ert um, hvert verðið muni verða á
þeim. En þetta var þó einmitt það
sem landið varðar lang-mestu. Það
er eins og sjóndeildarhringur nefndar-
XXXI., 38
innar hafi ekki náð út yfir stofuna,
þar sem hún sat í ofnhitanum í vetur.
Má þó undarlegt virðast, að minn kæra
vin Ágúst Flygenring skyldi ekki ráma
neitt í, að til væru botnvörpuskip í þessu
landi, og að þeim fjölgar hraðfara.
Það eru ýmsir veikir eða jafnvel
alveg berskjaldaðir blettfr í vörn þeirra
nefndarmanna.
Einn allra berskjaldaðasti blettur-
inn er það, að engin minsta trygging
er gefin fyrir gæðum kolanna. Höf-
undi kolaritlingsins hefði verið betra
að minnast alls ekki á þetta atriði,
látast gleyma því, heldur en að koma
með aðra eins vesaldarvörn eins og þá
sem er á 50. bls. í ritlingnum. Öll
hans vörn er þetta: „Hverja trygg-
ing hafa menn nii? Nákvæmlega sömu
trygginguna. Þegar kaupmenn semja
um kolakaup til nokkuð langs tíma,
þá semja þeir um tiltekna kolategund
og heimta námuvottorð".
Sé þetta ekki að svara út i hött,
þá veit ég ekki hvað það er. Eðlilega
krafan er sú, að síðustu kaupendur
(þ. e. notendur) kolanna hafi einhverja
tryggingu; en höf. svarar oss með því
að skýra frá, hverja tryggingu kola-
kaupmennmiir heimti af sínum sala.
Þegar kolakaupmaðurinn er sjálfur
námueigandi, verður líklega námu-
vottorðiO auðfengið.
Það er ósatt, að notendur, í viðskift-
um við einkaleyfishafa, hafi sömu trygg-
ingu sem nú. Sú trygging, sem kola-
notendur nú hafa, liggur alls ekki í
neinu námuvottorði, heldur liggur hún
blátt áfram í inni frjálsu samkeppni.
Fái ég hjá einhverjum kolakaupmanni
ekki þau kol, sem mér líkar, þá fer
ég blátt áfram til annars, sem selur
mér betri kol. Hafi einn kolakaup-
maður munum verri kol en annar
fyrir sama verð, þá gánga honum sín
kol ekki út. í því liggur aðhaldið nú.
En þegar ekki er nema í eitt’ hús að
venda á öllu landinu, þá hverfur þetta
aðhald gersamlega.
Hér kemur meðal annars fram sá
stóri munur, sem á því er, hvort ríkið
tekur sjálft að sér einkasölu á ein-
hverjum varningi, eða það selur ein-
stökum manni eða félagi einokunar-rétt.
Verst af öllu er þó það, að alls ekk-
ert er áskilið um það, að jafnan sé
nœgar kólahyrgðir til, og sama sem
engin trygging sett fyrir að samning-
urinn verði haldinn.
Hérær hvorki rúm né tóm til að
fara út í ýmis athugaverð atriði nfáls-
ins, svo sem mótbárur annara ríkja
o. s. frv.
Eins og áður er sagt, er engin von
til að þingið fari að samþykkja frum-
varp þetta nú. Og ég býst ekki við,
að það verði nokkru sinni samþykt.
Engu að síður sé ég ekkert á mótL
því, ef einhver nefndarmanna óskar
að bera frumvarpið fram á þingi, að
þá sé sett nefnd í það og málið rætt
af nefnd við kolasölumanninn skozka.
Það er aldrei nema gott að mál verði
sem rækilegast upplýst. Sé þetta úr-
ræði (einkasala kola) ótiltækilegt, eins
og ég ætla, þá er bezt að það komi
skýrt fram sem allra fyrst, svo að
síðari þing þurfi ekki að tefja sig á
óþarfri upptöku málsins á ný.