Reykjavík - 30.08.1913, Blaðsíða 1

1R k j a\> t k.
Laug-ardag^ 30. Agúst 1913
XIV., 36
Ritstj. Kr. Linnet
Laugaveg 37.
Heima kl. 7—8 siðd.
I) 311 Í 1*.
Ekki alls fyrir löngu skrifaði Jóuas
Guðlaugsson eina af þessum greinum
sínum um íslenzk málefni, sem við
og við birtast í dönskum blöðum, og
skrifaðar eru í því skyni, — að ég hygg
— að stuðla að auknum skilningi þeirra
á vorum málum, og betra samkomu-
lagi milli þjóðanna. Mergurinn máls-
ins í þessari grein var sá, að úr því
ekki væri unt sem stæði, að jafna
stjórnmáladeilum vor og þeirra, þá
væru reynandi aðrir végir til betra
samlyndis, og væri þá helzt sú aukna
þekking hvorrar þjóðar á hinni, er
mundi fást með því, að ungir menta-
menn íslenzkir og danskir sæktu
löndin heim til skiftis og að jaínaði —
kostaðir til fararinnar af landssjóði og
ríkissjóði.
Þetta er nú ekki alveg spánný
uppástunga. Vér höfum heyrt hana
fyr, og vér munum ekki betur en að
heimsóknar-aðferðin hafi verið notuð
án þess að bera neinn sérlega glæsi-
legan árangur. En hvað um það —
ekki fellur eik við fyrsta högg, og vilji
Danir senda hingað unga menn til
þess að kynnast landi og þjóð, þá mun
oss ánægja að gera það sem við get-
um til þess, að þeir hafi gagn og
gaman af för sinni.
En ég hygg ekki að við þyrftum
að senda marga. Ég held að við sé-
um farnir að þekkja Dani svo vel, að
við ekki þurfum að eyða neinni til-
takanlegri upphæð til þess að afla oss
þess fróðleiks. Minsta kosti ekki meðan
jafnmargir fara héðan til Danmerkur
á ári hverju eins og nú er raun á.
*
En hvort sem nú Danir fara að
ráðum Jónasar eða ekki, þá fáum vér
ekki annað séð en að þeim sé vor-
kunnarlaust að fara innan skamms að
leiðrétta sumar þær röngu hugmyndir,
sem þeir hafa um oss.
Oss finst að þeir t. d. að taka, ekki
ættu að þurfa að gerasér ferð hingað
til þess að öðJast þá þekkingu, að vér
erum íslenzkir en ekki danskir, að við
erum sérstök þjóð en ekki amt-menn
þeirra. Að hvað oft sem við erum
kallaðir „hjálendan' þá erum vér það
ekki og verðum ekki. En því miður
virðist það eiga undarlega langt í land
að þeim skiljist þetta.
Það eru að vísu margir góðir og
oss velviljaðir Danir, sem vita þetta
og viðurkenna. En hve oft sjáum vér
ekki í blöðum þeirra merki hins ?
Hve þráfaldlega heyrum vér ekki þessar
raddir, — sem lata svo illa í eyrum allra
íslendinga — er gera lítið úr sjálfstæðu
Þjóðerni okkar.
Má ekki sjá það nú síðast er dönsk
kona, Pauline Bagger, ritar af allmikl-
um þjósti í mikilsmetið danskt blað
um íramkomu fröken Laufeyjar Valdi-
marsdóttur gegn Danmörku á kvenna-
fundinum í Buda-Pest, (hvernig sú
framkoma hafi verið skal hér ekki
lagður dómur á og skiftir ekki máli),
og segir að Island hafi þar komið
fram fyrir Danmerkur hönd — vitan-
lega af því að vér séum hluti dönsku
þjóðarinnar.
Ber ekki afstaða þeirra til fána-
málsins einnig vott um hið sama?
Og þó að vér getum fundið þeim
afsökun að vilja ekki viðurkenna ríkis-
rétt vorn, þá er oss ómögulegt að af-
saka það við þá, að þeir ekki virða
og viðurkenna þjóðerni vort.
Þetta verða þeir að læra, Jæra allir,
ef nokkur samkomulagsvon milli vor
og þeirra á að vera.
Og ef þeir — sem vér vonum —
læra það, þá hyggjum vér að þeir um
leið verði skilningsbetri á ýmislegt það
annað, er oss og þeim ber á milli.
Feluleikurinn.
Brot úr íslenzkri stjórnmálasögu.
Eftir próf. Lárus H. Bjarnason.
IV.
Þingbrœðingurnm.
Þess er getið í fyrri köflum sögu
þessarar, sérstaklega í 32. tölublaði
„Rvíkur" 2. þ. mán., að hr. H. H.
œtlaði að fela teym-samtökin við sjálf-
stæðismenn fyrir flokksbræðrum sínum.
Hann gat ekki svarað réttmætum að-
finningum út af hinu hneykslanlega
niðurlagi Apríl-bræðingsins öðru en því,
að það „hefði ekki átt að afrita nið-
urlag samningsins11. Leynimakkið
varð því lýðum ljóst í allri sinni nekt,
einvörðungu fyrir óhapp afritarans.
En úr því svo tókst til, að alt komst
upp, var eina úrræðið að rembast við
að halda loforðið um niðurskurð Heima-
stjórnarflokksins, hvað sem tautaði,
enda vantaði ekki menn meðal „nýja
föruneytisins", er ýttu á eftir bæði
sadda vegs og valda, og svanga.
Hr. H. H. lét líka fljótt að stýrinu.
Heimastjórnarmenn voru ekki allir
komnir til þings, er hann heimtaði
það með miklum ákafa, að Heima-
stjórnarflokkurinn skyldi „m't þegaru
lagður niður og nýr llokkur myndaður.
Það mátti ekki einu sinni bíða eftir
2 fjarstöddum þingmönnum, jafnvel
ekki eftir þingmanni, er væntanlegur
var á hverri stundu. Og er það lán-
aðist ekki, var barin fram samþykt
um, að halda daginn eftir sameigin-
legan fund með öllum öðrum þing-
mönnum en Ben. Sv., Bj. Jónssyni frá
Vogi og Sk. Th., í því skyni, að sá
fundur lógaði Heimastjórnarflokknum.
Þar var haldið fram sömu kröfunni,
að báðir gömlu flokkarnir skyldu lagðir
niður og stofnað til friðar á jörðu með
einni hjörð undir einum hirði, en þá
tókst svo slysalega til, að svo margir
Heimastjórnarmenn mótmæltu því, að
láta framandi menn ráða niðurlögum
Heimastjórnarflokksins, að hr. H. H.
bar við annan mann fram tillögu um,
að fresta fundinum um „óákveðinn
tíma“. Hygg ég, að þeim hengingar-
fresti Heimastj.fi. hafi eigi síst valdið
það, að bent var til þess, flokknum
til bjargar í bráð, að nota mundi mega
afl -flmnastj.flokksins til forsetakosn-
ingar í sameinuðu þingi, er átti að
fara fram daginn eftir.
Hr. H. H. var kosinn íorsetaefni
Heimastjórnarþingmanna, og forseti
sameinaðs þings daginn eftir, enda
hafði hann, daginn eftir kosninguna,
það eftir hr. Kr. Jónssyni, þáverandi
ráðherra, að hr. Kr. J., hefði að „fyrra
bragði“ — hr. Kr. J. sagði hr. H. H.
hafa leitað sín um væntanleg ráðherra-
skifti að fyrra bragði — skýrt sér frá,
að meiri hlutinn yrði að fara að til-
nefna ráðherraefni. Það stóð heldur
ekki á því, því að samdægurs var hr.
H. H. tilnefndur ráðherra af Heima-
stjórnarþingmönnum, eftir að tillaga
um, að fresta ráðherratilnefningunni
til næsta dags hafði verið feld með
jöfnum atkvæðum.
Meðan þessu fór fram, orðaði hvorki
hr. H. H. né nánustu fylgismenn hans
niðurskurð Heimastjórnarflokksins, en
straks á eftir var tekið til óspiltra
málanna og nú reynt að tína einn og
einn þingmann til undirskrifta utan
funda. Hr. H. H. gekk sjálfur með
svokallaðan þingmannahita, er hann
hafði ritað á ofanverðan ’áskorun til
manna „er stofna vildu föst samtök
um, að vinna að því, að sambands-
málið yrði leitt til sœmilegra lykta,
eftir atvikum með þeim breytingum
á frumvarpinu frá 1908, sem ætla má
að verði til að sameina sem mestan
þorra af kjósendum landsins um málið
og jafnframt líklegur til samkomulags
við Danmörk". Ég þóttist sjá, að með
„íöstu samtökunum" ætti að negla
menn, enda ritaði ég fyrirvara við
nafn mitt og skýrði hr. H. H. jafn-
framt frá því, að fyrirvarinn þýddi
serstaklega það, að ég vildi ekki leggja
Heimastjórnarflokkinn niður. SJíkt hið
sama gerðu nokkrir Heimastj.menn,
en sumir gerðu þó engan fyrirvara,
enda hafði hr. H. H. sagt þeim, að
áskorunin væri „ekkert annað en fund-
arboð“ og þeir trúað því í svipinn.
23. Júlí urðu ráðherraskiftin. Hr.
H. H. lýsti stefnu sinni með nokkrum
orðum. Sumum er höfðu heyrt hann
veifa Sambandsmálinu og engu öðru,
meðan hann „gekk með“, þótti eftir-
tektarvert, að það mál var seinasti
liðurinn á stefnuskrá hans, og alt í
einu orðið að meðali til þess að höndla
hnossin, er hann setti efst á stefnu-
skrá sína, þau hnossin, að fá fé og
frið til stjórnarstarfa sinna, eða eins
og einn þingmaður komst að orði, til
þess að fá „matfrið“. Hr. H. H.
kvaðst taka við ráðherraembættinu í
fullu trausti þess, að hugur fylgdi máli
hjá þeim, er höfðu heitið sér „föstum
samtökum*. Á þeim orðum þóttust
sumir skilja, að hann skoðaði nú
þingmannalistann áðurnefnda með á-
rituðu loforði um föst samtök öðru
vísi en rétt og slétt fundarboð. Sumir
mintust í þessu sambandi útlenda
orðsins „Manövre" (herkænskubragð).
Um þetta leyti var kosin 7 manna
nefnd, til að íhuga Apríi-bræðinginn,
og því þá jafnframt slegið föstu, að
ekki mætti minnast nokkru orði á
hrœðingsfrumvarpið í þingsölunum,
XIX., 36
WF* Drekkið
Egfilsmjöd og MalAextrakt frá
iiinleiiílvi
ölgerðinni
„^gli Skallagríms$ym“.
Ölið mælir með sér sjálfl.
Sími 390.
enda 7 innsigli sett fyrir munn allra
nefndarmanna. Blöðunum hafði nálega
öllum verið rækilega Jokað, þegar um
vorið.
Og til þess að ekki skyldi með
nokkru móti slá í blessaðan matinn,
var hr. Jón Magnússon, notarius okkar
Reykvíkinga, látinn geyma öll eintök
af þingbrœðingnum, þangað til ráð-
herra væri kominn til Kaupmanna-
hafnar og hefði fengið samþykki danska
ráðaneytisins við frumvarpinu, er hann
taldí mjög líklegt, eftir bréfi eins hér
ónefnds dansks ráðherra, sem hann þó
ekki vildi sýna, þótt eftir væri laitað.
Sumum þótti alt þetta laumuspil
ógeðslegt og óhyggilegt, en þeir kom-
ust ekki upp fyrir moðreik. Spila-
mennirnir þektu eða þóttust þekkja
þolinmæði almennings.
Að öðru leyti hafði þingnefndin
sniðið úr Apríl-frumvarpinu flesta þá
galla, er ég hafði bent á um vorið,
að eins haldið ákvæðinu um Kaupm.-
hafnar ráðherrann og þó bætt það að
mun, með því að leggja það á vald
hins ísienzka stjórnarskrárgjafa, hvort
og hvenær hann skyldi komast á.
Hitt vildi nefndin og meiri hlutinn
aftur á móti ekki fallast á, að binda
sig ekki við ákveðnar kröfur, fyr en
haft væri tal af hinum samningsaðil-
anum, löggjafarvaldi Dana. Og var þó
einsýnt, að það hlaut að vera rétta
leiðin, ef breyta átti frv. 1908, úr því
að báðir málsaðilar, íslendingar ekki
siður en Danir, höfðu játað málið
samningsmál sín á milli.
Og enn síður var við það komandi
meðal áhrifamanna þeirra á þingi er
ég leitaði, að bera millilanda-frumvarpið
frá 1908 óbreytt fram á þingi, og síðar
leita um það atkvæða kjósenda áður
en borið væri undir Dani. Jón heit-
inn í Múla var eini maðurinn, sem
taka vildi þann kost, og segi ég hon-
um liðnum það til lofs. Henn hafði
fullan skilning á því, að Danir mundu
heimta breytingar, ef vér færum að
breyta, og var mér sammála um það,
að þeir myndu ekki til lengdar neita
oss um millilandafrumvarpið, ef það
væri flutt fyrir þeim með hyggindum
og festu, enda þó að því hefði einu
sinni verið kastað á þingi voru. En
hann var þá því miður orðinn oí veikur
til að taka upp baráttuna með mér
fyrir frumvarpinu, og taldi eftir atvik-
um rétt, að lofa bræðingsmönnum að
spreyta sig á bræðingnum, enda leidd-
ist hann síðar, til að taka sæti í nefnd-
inni. Því varð það úr, og það einkum
af svokölluðum taktiskum ástæðum,
að ég hætti við að bera milliianda-
frumvarpið fram á aukaþinginu, svo
sem ég hafði fastlega ásett mér.
Og af sömu ástæðum léði ég þing-
bræðingnum .r ' aitt með svo-