Verkamaðurinn - 23.09.1939, Blaðsíða 2

2
VERKAMAÐURINN
Jakob ÁmaBon:
Pólland.
Þessa dagana er Pólland á allra
vörum. Ekki mun þó ofsagt að flestir
þeir, sem háværastir eru nú um Pól-
land munu vera næsta ókunnugir þró-
uninni og ástandinu þar undanfarið.
Samt sem áður eru dómar uppkveðnir
og það vissulega oft umhugsunarlaust.
Augljóst er þó að ýtarlegri þekking á
kjörum alþýðunnar, stjórnarfari o. fl.
í landinu er enganvegin ómerkilegur
grundvöllur til þess að kveða upp úr-
skurði um sennilega upphaf atburða,
sem eiga eftir að valda gjörbyltingu
í Evrópu og víðar, fyr en máske marga
grunar. Og þó ýmsum kunni að virðast
það fráleitt að rekja ýmsa þætti, er
snerta líf íbúa Póllands, — þar sem
Sigurður Einarsson dósent hefir ausið
með mikilli mælgi úr vísdómsbrunni
sfnum, um Pólland nú nýlega í út-
varpinu — er þess einmitt þörf engu
að síður, sökum þeirrar sorglegu stað-
reyndar að hinum hálaunaða fyrirles
ara varð það á — af einhverjum
ástæðum — að sneiða algjörlega eða
nær alveg hjá þýðingarmestu atriðum
í þróun og lífi þeirra þjóða, er Pól-
land byggja.
Með hruni auðvalds skipulagsins í
Rússlandi fékk sjálfstæðishreyfing Pól-
verja byr í segli'n. Samkvæmt friðar-
samningunum í Brest-Litovsk, 3. mars
1918, afsalaði ráðstjórnin sér réttindum
til Póllands og með ósigri Pýskalands
haustið 1918, var grundvöllurinn lagð-
t^r að hinu pólska lýðveldi, er var
formlega stofnað 3. nóv. sama ár.
Pýsku setuliðssveitirnar voru reknarúr
Póllandi, og Pilsudski, leiðtogi »Pólska
jafnaðarmannaflokksins*,* sem verið
hafði fangi f Pýskalandi, var látinn
laus af hinum nýju valdhöfum þar, og
kom nú heim. Pólska »ríkisráðið«
fékk honum völdin í hendur. Lýsti
hann sig »æðsta mann ríkisins«, og
skipaði síðan stjórn undir forsæti
Moraczewski. í stjórninni áttu eingöngu
sæti hægri sósíaldemokratar og með-
limir bændaflokksins »Wyzwolenie«.
Verkamannaráð voru mynduð í stærstu
borgunum eins og í Sovétríkjunum og
áttu kommúnistar marga fulltrúa f
þeim. Fjármálamennirnir og bankarnir
tóku strax upp baráttu gegn stjóminni
og hún gafst upp og sagði af sér í
jan. 1919, í stað þess að taka upp
baráttu gegn afturhaldinu. Kommún-
istaflokkur Póllands var bannaður um
leið (og hefir starfað leynilega síðan)
og Pilsudski fól nú fulltrúa aðalíhalds-
flokksins að mynda nýja stjórn, og
hallaði sér síðan æ meir til hægri.
í febr. 1919 hóf pólskur her, undir
persónulegri forustu Pilsudskis, árás á
Sovéthéruðin í austri og norðri. Franska
íhaldsstjórnin studdi þessa herferð með
ráðum og dáðum, bæði með því að
skipuleggja pólska herinn og endur-
skipuleggja og auka pólsku hergagna-
framleiðsluna. í jan. 1920 hófst svo
aðalherferð Pilsudskis gegn Sovétlýð-
veldunum. 25. apríl brautst pólski her-
inn í gegnum aððlvarnarstöðvar Rauða
hersins hjá Kazakin, enda varð þá Rauði
herinn vopnalítill og vistasnauður að
verjast innrásarherjum fjölmargra þjóða í
vestri, suðri, norðri og austri og 6. maf
»marséraði« pólski herinn, í enskum her-
klæðum og með franskar byssur, inn
í Kiev, höfuðborg Ukraina, en Pilsud-
ski kom fram sem »frelsari Ukraina«>
En strax í júnf hrakfi Rauði herinn
pólska innrásarherinn úr borginni og
rak svo hratt flóttann að Varsjá var
hætta búin. Pilsudski óttaðist bylt-
ingu í landinu og myndaði í skyndi
svokallaða »verkamanna og bænda-
gtjórn« en fangelsaði kommúnista
jafnframt þúsundum saman. Sókn
Rauða hersins til Varsjá fór út um
þúfur og í mars 1921 var friður sam-
* Þegar Jafnaðarmannaflokkur Póllands
klofnaói 1906 varð Pilsudski foringi
hæri armsins.
in í Riga þar sem Sovétríkin neyddust
til að afhenda Póllandi nokkurn hluta
af Hvíta-Rússlandi og hluta af Ukra-
inu, héruðin, sem Rauði herinn hefir
nú tekið í þessari viku.
Með friðarsamningunum í lok heims-
styrjaldarinnar hlaut Pólland megin-
hlutann af Pósen, er áður t lheyrði
Rýskalandi og hluta af Vestur Prúss-
landi og 1921 fékk það enn verulegan
hluta af hinu þýðingarmikla iðnaðar-
svæði, Efri-Slésíu, þrátt fyiir að þjóð-
aratkvæði þar hefði fallið Pýskalandi í
vil. 1922 réðist pólskur her undir
forustu Zeligowski herforingja á Vilna
höfuðborg Lithauen og hefir hún og
héraðið umhverfis síðan tilheyrt Pól
landi, þrátt fyrir gagnstaðan úrskurð
Bandamanna á Versalaráðstefnunni.
23. mars. 1935 var stjórnarskrá Pól-
lands breytt. Samkv. þessari nyju einræð-
issinnuðu stjórnarskrá fékk forsetinn nú
vald til að skipa og afsetja ráðherra
og aðra æðstu embættismenn, útnefna
1/3 af senatinu (annari deild þingsins)
og uppleysa þingið er honum þóknað-
ist. Hann fékk vald til að gefa út lög
og gera samninga við erlend ríki. í
júní 1935 var kosningalögunum gjör-
breytt. þannig að lýðræðið var enn
meir takmarkað. Hrun þýska marks-
ins 1923, dróg pólsku myntina
með sér. Óx nú öngþveitið í fjármálum
og atvinnumálum ár frá ári. 12. maí
1626, marséraði Pilsudski með her-
sveitir stnar inn í Varsjá, setti stjórn
Witosar bændaforingjans frá völdum,
gerði Mosc cki vin sinn að forseta og
sjálfan sig að hermálaráðherra, og var
þar með raunverulega einráður. Hinn
fyrrverandi sósíaldemokrataleiðtogi, sem
um nokkur ár undanfarið hafði engin
afskifti haft af stjórnmálum, gekk nú
að því með oddi og egg að breyta
pólska lýðveldinu í hálffasistiskt einræð-
isríki. Hann gerði bandalag við stór-
jarðeigendurna, iðnaðarkóngana og í-
haldssamasta hluta sósíaldemokratanna
og hóf síðan miskunnarlausa baráttu
gegn andstæðingunum.
Flóðöldur heimskreppunnar skullu
yfir Pólland 1929. Atvinnuleysið óx
stöðugt og óánægjan að sama skapi
meðal verkamanna og bænda. And
stæðingar Pilsudskis elfdust í sejmen
(önnur deild þingsins) og stjórnar
kreppur urðu æ tíðari. Pilsudski svar-
aði með því að takmarka prentfrelsið
og fundafrelsi og fangelsa um 90 and-
stæðinga sína í þinginu (sejmen). Við
kosningar til sejmen 1930 var beitt
vægðarlausum ofsóknúm af hálfu
Pilsudskis. Einræðisklíkan hlaut meiri
hluta í sejmen. Ástandið meðal bænda
og verkamanna óx enn og andstaðan
gegn einræðinu. Við bæjarstjórnar-
kosningarnar í Lodz, stærstu iðnaðar-
borginni, 1936, hlaut samfylkingarlisti
verkamanna 120 þús. atkv. og 40
sæti af 72. Rikisstjórnin neitaði að
viðurkenna úrslitin. Hið nýkjörna bæj-
arráð var uppteyst með valdi. Borgar-
sfjórinn, sem meirihluti bæjarráðsins
hafði kjörið, var handtekinn og ákærð-
ur fyrir að hafa verið í sambandi við
hinn leynilega kommúnistaflokk og
var dæmdur í 5 ára fangelsi. Við
bæjarstjórnarkosningarnar í des. 1938
fékk einræðisstjórnin aðeins tæpan
þriðjung fulltrúanna. Allir andstæðing-
ar höfðu gengið til kosninganna með
kröfu um að vináttunni við Pýskaland
yrði slitið. Pessari kröfu var ekki sint
fyr en um seinan. Enn er í fersku
minni sameiginleg árás Póllands og
Þýskalands á Tjekkoslóvakíu s.l. haust.
Eftir þá atburði og einmitt vegna
þeirra komst Pólland nú á dagsítrá
sem næsta skref Hitlers. Petta var
árangurinn af Munchen-sáttmálanum
hvað Pólland snerti. Sameiginleg landa
mæri Póllands og Þýskalands Iengd-
ust um mörg hundruð kílómetra, hin-
ar traustu víggirðingar Tjekkoílóvakíu
í höndum nazismans og hinn sterki
her Tjekka afvopnaður. Bandalag Pól-
lands við Tjekka hefði hinsvegar, með
stuðningi Rúmeníu og Júgóslavíu, sem
óttuðust ásælni Pýskalands, verið
traustasta vörn sjálfstæðis Póllands.
En landráðum pólsku einræðisklík-
unnar undir forustu Rydz Smigly
herforingja og utanríkismálaráðherrans
Becks, sem kallaður* hefir verið »versl-
unarerindteki Hitlers*, var ekki lokið
þó hún neyddist til að höggva á vin-
áttuböndin við Þýskaland. Hún þver
neitar (með samþykki og að undirlagi
bretsku og frönsku stjórnanna) að leyfa
Rauða hernum að fara yfir Pólland í
slyrjöld við Þýskaland til varnar Pól-
landi. Harðstjórn Rydz-Smigly óttaðist
áróður. Sérhagsmunir ofstopafullrar
yfirstéttarklíku urðu þyngri á metunum
en föðurlandsástin.
Pólland bygðu í stríðsbyrjun 34 —
35 miljónir manna. Pólverjar eru
fjölmennasti þjóðflokkurinn í landinu,
þá Rússar, Oyðingar, Þjóðverjar, Lit-
hauar, Tjekkar o.s.frv. Um 'U hluti
býr í borgunum. Aðalatvinnuvegur er
landbúnaður, og þá fyrst og fremst
kornrækt. Landbúnaðurinn er yfirleitt
á mjög lágu stigi og kjör sveitaalþýð-
unnar og iðnverkalýðsins hin bág-
bornustu. Kjör bændanna hafa verið
svo kröpp að uppreistir hafa brotist
út hvað eftir annað, gegn harðstjórn
aðalsmannanna, herforingja og annara
auðmanna. Víðtækastar og tíðastar
hafa uppreistartilraunirnar verið í
ukrainsku og hvít-rússnesku héruðun-
um, enda var ástandið hörmuiegast
meðal bændanna þar, var það í engu
frábrugðið kjörum bænda í Rússlandi
á dögum keisarans.
Herleiðangrar voru sendir gegn
bændunum til þess að refsa þeim og
uppreistartilraunirnar bældar niður.
Samkvæmt opinbcrum skýrslum 1937
áttu 18 þús. gósseigendur 44,8°/o af
ræktaða landinu. 1,5 miljónir bænda
áttu minna en 5 hektara land. 1,1
miljón átti minna en 2 hektara, og
333,859 áttu minna en ’■/» hektara!
Samkvæmt útreikningi pólskra hag-
fræðinga höfðu bændur, sem áttu 5
morgen af landi (1 morgen = 25,5
arar) til jafnaðar 23 groszy tekjur á
dag (100 groszy = 75 aur. d.). Á
tímabilinu 1928—1937 féllu landbún-
aðarvörnr um 33%. Til þess að heyra
nýjungar og ræða áhugamál sín lögðu
bændurnir oft á sig að ganga berfættir
20—30 km. á fundi bændaflokksins,
en foringi þess flokks, Witos, var í
útlegð frá því 1926 uns s.l. haust.
Bændurnir höfðu ekki efni á að kaupa
blöð, tæplega eldspítur. Peir unnu á
ökrunum bæði berfættir og skyrtu-
lausir, engin efni voru til að njóta
slíkra »munaðarvara«. Ástandið að
öðru leyti var í sama dúr. Samkvæmt
opinberum skýrslum Hagstofunnar í
Varsjá 1937 var meira en helmingur
barna berklaveikur. Stjórnaiblaðið
»Gazeta PoIska«, taldi að í landbún-
aðarhéruðunum umhverfis Krakau sé
barnadauðinn 50% fyrstu 7 árin. Al-
þýðumentunin er á afarlágu stigi, sér-
staklega í austustu héruðunum, þar
sem ekki eru nema 50- 60% af full-
orðnum mönnum læsir og skrifandi.
Pjóðernisminnihlutarnir hafa sérstak-
lega verið beittir miklu ofríki af pólsku
yfirstéttinni bæði í hagsmuna- og
menningarmálum. Kensla í skólunum
á móðurmáli minnihlutaþjóðanna hefir
stöðugt verið takmörkuð meir og jafn
vel afnumin, þrátt fyrir samninga um
hið gagnstæða.
Kjör iðnaðarverkalýðsins voru einnig
hin ömurlegustu. 1938 var meira en
helmingur iðnverkamanna atvinnulaus.
Verkföll í iðnaðinum hafa færst í auk-
ana undanfarin ár jafnhliða þverrandi
atvinnu. 1937 voru t. d. háð 670
verkföll við 4000 iðnfyrirlæki og voru
þátttakendur 139 þúsund. Petta hvort-
tveggja gefur allglögga hugmynd um
kjör iðnverkafólks.
Á síðari hluta ársiiTs 1937 ferðaðist
ameríski blaðamaðurinn Felix Struck,
frá New-York, um helstu bænda- og
iðnhéruð Pólland, Ferðasaga hans er
NÝJA-BÍÓ
Lnugardags- og
sunnudagskvöld kl. 9
Fliótainli 911II
Sunnnudaginn kl. 5
Græoa lyftan.
Síðasta sinn! Niðursett verð!
mjög skilmerkileg og nákvæm lýsing
á ástandinu þar. Hann átti m. a.
tal við marga bændur, sem tóku þátt
í bændaverkfallinu mikla í ágúst 1937.
Verkfallið var hafið til þess að reyna
að knýja stjórnina til að skifta stór-
jörðunum eða hlutum af þeim milli
fátækustu bændanna, og til þess að
knýja fram ýmsar aðrar hagsmuna-
og réttarkröíur bænda svo sem að
bændaleiðtoginn Witos fengi leyfi til
þess að koma heim úr útlegðinni.
Herlið og lögregla var sent á vettvang.
Verkfallið var brotið á bak aftur með
byssustingjunum eftir 10 daga. Margir
bændur flýðu til fjalla og skóga og
dvöldu þar í margar vikur.
Lögreglan og herinn réðist á bæina,
misþyrmdu konunum og kveiktu í hús-
unum. Aðeins í héruðunum umhverfis
Preworsk, Rzeszow og Jaroslaw í
Galiciu voru 47 bændur drepnir og
mörg hundruð særðir. Málaferli voru
síðan hafin gegn rúmlega 3000 bænd-
um. Þannig var nú »paradís« sveita-
alþýðunnar samkvæmt lýsingu hins
ameríska blaðamanns.
Ekki verður hjá því komist að taka
tillit til fyrnefndra staðreynda þegar
rætt er og dæmt er um afskifti Sovét-
lýðveldanna af Póllandi. Pað er einnig
ókleyft að ganga á snið við þá at
hyglisverðu staðreynd að stjórn lands-
ins og yfirstjórn hersins, reyndist al-
ófær til að skipuleggja vörnina þegar
þýski herinn hóf innrásina, og flýði
síðan úr landi meðan bardagarnir stóðu
sem hæðst. Sú stjórn hefir ekki treyst
mikið fylgi alþýðunnar við sig, enda
skiljanlegt.
Stingur slíkt atferli mjög í stúf við
framkomu bolsevikkastjórnarinnar á
árunum 1918-21, þegar auðvaldsher-
irnir herjuðu verklýðsríkið úr öllum
áltum. Pá verður ekki gengið fram
hjá þeirri veigamiklu staðreynd að al-
þýðan í Póllandi hefir raunverulega
aldrei átt föðurland. Og freisi hennar
fólgstíþví að þræla baki brotnu fyrir
miskunarlausa harðstjórn Pilsudskis og
Rydz-Smigly-
Mörgum hefir orðið það á að kveða
upp þann vægast sagt fljótfærnislega
dóm að Sovétríkin hafi með töku
Vestur-Hvíta-Rússlands og Vestur-
Ukrainu, framið verstu óhæfu. Gegn
hverjum? Sovéthéruðin áttu um tvent
að velja, sitja hjá og lofa nazistahern-
um að taka umrædd héruð með báli
og brandi, eða þá að fara þá leið,
sem sovétstjórnin fór, að láta Rauða
herinn taka þau og vernda hina rúss-
nesku íbúa þeirra og aðra alþýðu þar
gegn grimd og ánauð fasismans. Hver
treystir sér til að halda því fram, að
það sé óhæfa að hindra ránsför naz-
ismans og undirokun? Eignalausu
bændurnir, sem nú hafa loksins fengið
stórjörðunum skift á milli sín og að-
stöðu til að lifa eins og mönnum
sæmir, bændurnir, sem nú hafa loks-
ins eignast raunverulega sitt föðurland,
munu áreiðanlega ekki kvarta undan
því að Sovétlýðveldin hafi framið
óhæfu gegn þeim. Og enginn sem
íhugar sjálfur þessar staðreyndir — í
stað þess að gleypa umhugsunarlaust
fáranlegustu blekkingar þeirra pólitísku
hvftvoðunga, sem skrifa sum auðvald*-