Verkamaðurinn - 12.02.1944, Blaðsíða 2

2
VERKAMAÐURINN
Alit lýðveldísnefndarinnar á þjóðfundartiilögnnum
Þjóðfundarleiðin „mundi hafa í för með sér ófyrirsjáanlega töf og truflun í með-
ferð skilnaðarmálsins og lýðveldisstofnunar á íslandi“. Það er því ekki fært, „að
Alþingi víki aí þeim grundvelli, sem menn fyrir löngu hafa lagt um afgreiðslu
þessara mála“
Lýðveldisflokkarnir þrír standa saman að álitinu og halda fast
við þá leið, sem þegar hefir verið ákveðin í lýðveldismálinu
Lýðveldisnefndin, sem er
samvinnunefnd þeirra þriggja
þingflokka, sem með yfirlýs-
ingu 1. desember f. á. bundust
samtökum um framgang lýð-
veldismálsins á Alþingi, vill
láta eftirfarandi álit sitt í ljós
út af nýlega framkomnum til-
lögum uúi sérstaka meðferð
skilnaðarmálsins:
Jafnskjótt sem ljóst var, að
sambandi íslands og Danmerkur
mundi þá og þegar slitið og lýð-
veldi stofnað hér á landi, var tek-
ið að íhuga, með hverjum hætti
ákvarðanir um þessi efni skyldu
formlega gerðar. Menn gerðu sér
þess þegar grein, að þótt Alþingi
eitt eða í samvinnu við ríkis-
stjórn kynni að neyðast til að
gera bráðabirgðaákvarðanir um
þessi efni, þá bæri að skjóta
þeim til fullnaðarákvörðunar
þjóðarinnar sjálfrar með einum
eða öðrum hætti.
Um brottfall sambandslaganna
var frá upphafi ákveðið í þeim
sjálfum, sbr. 2. mgr. 18. gr. lag-
anna, að fyrst skyldi Alþingi
gera um það sínar samþykktir
en síðan skyldu þær bornar und-
ir atkvæði þeirra, sem atkvæðis-
rétt hafa við almennar kosning-
ar til löggjafarþings landsins.
Hver leið sem farin er um afnám
sambandslaganna, er það sam-
ræmast eðli málsins, að þjóðin
sjálf segi á þennan hátt með
beinni atkvæðagreiðslu til um,
hvort hún vilji láta sambands-
lögin gilda áfram eða eigi.
Um þetta atriði hlýtur þó 2.
mgr. 76 gr. stjskr. 1920, sbr. 2.
mgr. 75. gr. núgildandi stjskr., að
skera úr, en þar segir: ,,Nú sam-
þykkir Alþingi breyting k sam-
bandslögum íslands og Dan-
merkur, og skal þá leggja það
mál undir atkvæði allra kosn-
ingabærra manna í landinu til
samþykktar eða synjunar, og skal
atkvæðagreiðslan vera leynileg“.
Þetta ákvæði á ekki síður við, ef
um er að ræða algert brottfall
sambandslaganna en einfalda
breytingu þeirra. Hvað sem gildi
sjálfra sambandslaganna líður,
fólst það því þegar í stjskr. 1920
og stendur enn óhaggað, að sam-
bandslögin yrðu ekki endanlega
afnumin nema með beinu þjóð-
aratkvæði.
Enginn vafi hefir því nokkru
sinni leikið á því, að afnám sam-
bandslaganna yrði eigi ráðið
nema með beinni atkvæða-
greiðslu sjálfrar þjóðarinnar.
Nokkru meiri vafi lék á um
það, hverja aðferð skyldi við
hafa um stofnun lýðveldis á ís-
landi og setning lýðveldisstjórn-
arskrár.
Fljótt á litið hefði e. t. v. sýnst
greiðfærast að fara hina venju-
legu stjórnskipulegu leið um
breytingar á stjórnarskránni.
Það er að segja, að Alþingi sam-
þykki fyrst hina nýju skipan, síð-
an væri þingið rofið og efnt til
nýrra kosninga, málið því næst
lagt fyrir hið nýkosna þing, og ef
það þá næði samþykki óbreytt,
skyldi það lagt til staðfestingar
eða synjunar handhafa konungs-
valds, þ. e. ríkisstjóra.
Að athuguðu máli þótti þessi
leið þó eigi fær. Hún þótti of
svifasein á slíkum ólgutímum
sem þessum, þegar allra veðra er
von og allt getur verið undir því
komið, að eigi hafi of lengi dreg-
izt að komið yrði fastri skipun á
stjóm ríkisins. En öðru fremur
þótti þjóðinni sjálfri eigi gefið
nóg úrslitavald í málinu með
þessum hætti. Nú á tímum er
það óumdeilt með stjórnfrjáls-
um þjóðum, að allt vald komi
frá þjóðinni sjálfri. Þegar ákveða
átti, hvort hún skyldi í framtíð
búa við konungdæmi eða lýð-
veldi gat því eigi komið til mála,
að sú skipun, sem þjóðin kysi
sjálf. væri látin stranda á synjun-
arvaldi neins einstaks manns,
hvort sem það væri konungur
eða handhafi valds hans, ríkis-
stjóri. Þess vegna varð að búa svo
um, að þjóðin sjálf hefði um
þetta hið endanlega ákvörðun-
arvald.
Af þessum sökum var því
hreyft snemma á árinu 1941, af
Jónasi Jónssyfii alþm., að eðli-
légt væri, að saman yrði kvadd-
ur sérstakur þjóðfundur til
ákvörðunar um lýðveldisstofn-
un hér á landi. Með hugmynd
þessari var minnst á þann at-
burð í íslandssögu, sem einna
mestur ljómi stendur af, þjóð-
fundinn 1851. Það var því eðli-
legt, að íhugað væri, hvort eigi
væri heppilegast að leysa málið
nú með þessum hætti.
En aðstaðan var gerólík.
Alþingi hafði að vísu verið
endurreist 1845. En á þeim ár-
um var þingið eigi löggjafarþing
heldur einungis ráðgjafarsam-
koma fyrir einvaldan konung,
sem tregaðist við að láta íslend-
ingum í té hið sama fullveldi yf-
ir málum þeirra og hann lét
Dönum í té með kvaðning þjóð-
fundarins danska 1848—49. ís-
lendingum var ljóst, að hið ráð-
gefandi Alþingi gat eigi farið
með neitt hliðstætt vald þjóð-
fundinum danska, og því lögðu
þeir megin áherzlu á, að saman
yrði kvaddur á íslandi regluleg-
ur þjóðfundur með óskoruðu
valdi slíks fundar. Danska stjórn-
in ætlaðist aldrei til þess, að
fundurinn 1851 hefði slíkt vald,
og umboðsmaður hennar hleypti
fundinum upp, þegar í ljós kom,
að fundarmenn héldu fast á hin-
um íslenzka málstað.
Alþingi er nú eigi ráðgefandi
samkoma útlends einvaldskon-
ungs, heldur réttur aðili um
stjórnarskrárbreytingar og því
með öllu ósambærilegt við ráð-
gjafarsamkomuna frá 1845. For-
dæmið frá 1851 átti þegar af
þeirri ástæðu ekki við. Munu og
vandfundin dæmi þess, að sér-
staklega kosinn þjóðfundur eða
stjórnlagaþing hafi verið kallað
saman h já þjóð, sem hafði jafn-
framt starfandi löggjafarþing.
Engu að síður var þjóðfundar-
hugmyndin mjög rækilega rædd,
einkum sumarið 1942, þegar
þíngmenn og ríkisstjóm báru
saman ráð sín um, á hvern veg
stofnun lýðveldis yrði bezt trygð.
Áttu fulltrúar flokkanna þá sam-
töl um þetta við ríkisstjórn og
herra ríkisstjóra.
Voru þá í upphafi sumir þess
hvetjandi, að við síðari kosning-
ar 1942 væri sett í stjórnar-
skrána heimild til kvaðningar
þjóðfundar um úrslitaákvörðun
þessa máls. Að athuguðu máli
virtust þó allir horfnir frá því
ráði.
Höfuðástæðan til þess var það
álit manna, að þjóðfundur ætti
eðli sínu samkvæmt að vera full-
valda stjórnlagaþing. Slíkum
þjóðfundi yrði því eigi takmark-
anir settar. Ef hann er saman
kominn, þá getur hann sett hver
þau ákvæði varðandi stjórnskip-
un landsins, sem meiri hluta
hans lízt. Þar mundi t. d. hægt
að gjörbreyta kjördæmaskipun
landsins og yfirleitt gera allar
aðrar hugsanlegar breytingar á
stjórnskipuninni. Ef þessi háttur
var á hafður, var því ljóst, að
skilnaðinum við Danmörku og
lýðveldisstofnun mundi blandað
saman við harðvítug deilumál
með þjóðinni í stað þess að hefja
þessi alþjóðarmál ofar öllum
dægurdeilum manna.
Hér við bættist, að ákaflega
erfitt hlaut að verða að koma
sér saman um kosningalögin til
þjóðfundar, svo sem kjördæma-
deilurnar 1931 til 1933 og 1942
bera ljósast vitni um, og mundi
þó þeim mun harðara hafa verið
deilt um kosningalögin til þjóð-
fundar, sem vald hans er óskor-
aðra en Alþingis.
Sumarið 1942 varð því að sam-
komulagi að hverfa frá þjóð-
fundarhugmyndinni í sambandi
við stofnun lýðveldis.
í þess stað samþykkti Alþingi
sumarið 1942 einum rómi svo-
fellda stjórnarskrárbreytingu:
„Aftan við 3 málsgr. 75. gr.
stjórnarskrárinnar bætist ný
málsgr., svohljóðandi:
Þegar Alþingi samþykkir þá
breytingu á stjórnskipulagi ís-
lands, sem greinir í ályktunum
j>ess frá 17. maí 1941, hefir sú
samþykkt eins þings gildi sem
stjórnskipunarlög, er meiri hluti
allra kosningabærra manna í
landinu hefir með leynilegri at-
kvæðagreiðslu samþykkt hana.
Þó er óheimilt að gera með þess-
um hætti nokkrar aðrar breyt-
ingar á stjórnarskránni en þær,
sem beinlínis leiðir af sambands-
slitum við Danmörku og því, að
íslendingar taka með stofnun
lýðveldis til fullnustu í sínar
hendur æðsta vald í málefnum
ríkisins“.
Þetta stjórnarskrárfrumvarp lá
fyrir við kosningarnar haustið
1942 og var þá gerð grein fyrir
því og eðli þess um land allt. Al-
þingi það, sem saman kom að
loknum kosningum, samþykkti
frv. einnig í ainu hljóði og hlaut
það síðan staðfestingu ríkisstjóra
15. des. 1942 og og er því nú
hluti af stjórnarskrá íslenzka rík-
isins. Þannig var mörkuð leiðin,
sem fara skyldi við lýðveldis-
stofnunina, og tók þetta allt ær-
inn tíma og mikið starf eins og
kunnugt er.
Þessi leið þótti í senn hag-
kvæm og hin virðulegasta sem
unnt var að velja. Með henni var
tryggt, að inn í sjálfstæðismálið
yrði eigi blandað deilum um ger-
ólík atriði, svo sem kjördæma-
skipun o. fl. Og með þessum
hætti var hverjum einasta kosn-
ingabærum manni í landinu
sjálfum, án milligöngu nokk-
urra umboðsmanna, hvort held-
ur á Alþingi eða þjóðfundi, fal-
ið að kveða á um, hvora stjórn-
skipunina hann vildi kjósa sér:
Hvort hann vildi enn una er-
lendri konungsstjórn, eða hvort
hann vildi koma á því lýðveldi,
sem íslenzka þjóðin hefir um
aldir þráð.
Þetta er svo einföld spurning,
að henni getur hver einasti ís-
lendingur svarað orðskviðalaust.
Og hverjum einasta íslendingi
ber að svara henni sjálfur og
(Framhald á 4. síðu).