Vísir - 30.09.1960, Síða 9

Fftstudaginn 30. september 1960
VfSIR
9
Fréðbikskom frá Mön —
Framh. aí 4. síðu.
um og þjóðvegum, eru gular af
gorse, þymóttum, sígrænum
smánmna af ertublómaætt, sem
mætti kalla ertuþyrni. Hann
vex ekki á íslandi, hann finnst
ekki heldur á hinum Norður-
löndunum nema aðfluttur í
görðum, en er Miðevrópurunni,
heitir nánara til tekið ulex eu-
ropeus, en smávaxið afbragði
hans ulex gallii. Forn-Keltar á
Mön nefndu smárunna þenna
conney, og er sagt að þeir hafi
lagað úr honum öl, en úr blóm-
inu gerðu þeir skæran, gulan
lit, sem sjá má á gömlum vefn-
aði. Á Mön er blómið nú notað
til þess að skreyta páskaegg,
en annars er ertuþyrnir til lít-
illa nytja nema sem býflugna-
jurt. Þegar skortur var á eldi-
við í sveit fyrr meir, var ertu-
þyrnir, sem getur orðið á ann-
an metra á hæð, höggvinn og
honum brennt, og þá er hey-
laust var á heiðabýlum á út-
mánuðum, voru sóttar greinar
af ertuþyrni, muldar í kvörn-
um, og mylsnan höfð til að
drýgja nautgæft hey. Næsta sér-
kennilegar axir voru hafðar til
að höggva ertuþyrnigreinar,
enda orðnar safngripir nú og
þekkjast eigi annars staðar en
á hinni kolasnauðu Mön. — Hin
íðilfagra primrose eða primula
vulgaris litkar einnig haga Man-
ar á vorin með gula litnum. Hér
er hún nokkuð ræktuð í görð-
um, nefnist laufeyjarlykill. Á
engjum og í högum er yndi að
sjá primula veris, sem Bretar
nefna kúreka, gulhvítt, ilmandi
blóm, er sést hér ræktað í görð-
um, og nefnt er sifjarlykill. —
Páskaliljur, n. pseudonarcissus,
sumar ofkrýndar, lífga mjög
haga Manar á vorin; hér eru
þær ræktaðar í gróðurhúsum
og görðum. Blá scilla - verna
finnst þar einnig á yíðavangi, er
til hér í görðum. Anemone nem-
orosa eða hvítar skógársólevj-
ar, sem vaxá ékki villtar á ís-
landi, eru algerigar í skógi vöxn-
um giljum, og einnig súrsmæra,
oxalis acetosella, krónublöð
hvít með bláum æðum, er finnst
hins vegar lítið eitt villt á Aust-
urlandi; stundum vex súrsmær-
þar einnig, en þekkist hér ekki;
hið sama er að segja um sene-
cio Jacobea, er Keltar töldu
vörn gegn stórsóttum, smitandi
sjúkdómum, og nefna mætti
jakopskrossfífil. Hinn einkenni-
lega runna, Hebrides cytisus, sá
ég í garði í eynni, hann er skyld
ur gullsóp, sem vex lítils háttar
í görðum í Reykjavík. Á Mön
vex sama aðaltegund af skarfa-
káli og hér, cohlearia officin-
alis, en auk þess tvær aðrar,
er finnast hér ekki, cohlearia
anglica og cohlearia danica.
Cohlearia danica hefur gerzt á-
leitin uppi á görðum í borgum
og þorpum, en hinar tegundirn-
ar vaxa úti við ströndina, og
klettarnir hjá Cas ny hwan og
víðar eru sem brimskaflar af'fyrir gæði (gorsehunang, beiti-
þeim á vorin. Digitalis purpur- lyngshunang). Mest kveður þó
ea er algeng í eynni og að sjálf- 'iað grasrækt í eynni, enda er
Síðustu sextíu árin hefur ver-
ið unnið markvisst að að klæða
Mön skógi, einkum barrskógi,
og var ætlunin að gróðursetja
í svo stór svæði á fimmtíu ár-
um, að eftir öld yrðu Manarbúar
ekki aðeins sjálfum sér nógir,
heldur gætu og selt Englend- ^
ingum timbur, til þess áð refta
innan kolanámur. Barrskóga-
ræktun hefur gengið vel á svæð
um, þar sem jarðvegur er ekki
of grunnur. En í síðari heims-
styrjöld var gengið nærri hin-
um litlu skógum Manar. — Af
korntegundum rækta bændur
mest hafra, en auk þess bygg og
hveiti. Á bæ einum sá ég í sum-
ar akur gulan af mustarði. Epli,
perur og plómur þroskast þar
einnig, og í september má sjá
fólk tína brómber fram með
vegunum. Býflugnarækt er all-
mikil og hunangi við brugðið
sögðu skrautjurt villt, vex sums
staðar hér sem slæðingur mætti
nefnast álfafingurbjörg. Con-
volvulus sepium vex villt víða
og má stundum sjá snjóhvít
blóm hennar vefja hversdags-
legustu veggi og limgerði í æv-
intýraskrúð; hér er hún rækt-
uð á stöku stað í görðum og
nefnd maríuklukka. í skrúð-
görðum sá ég Icelandic poppies,
og er óverðskuldaður heiður að
sú draumsóley er kennd við ís-
land, því að hér hefur hún aldr-
ei vaxið villt, hún finnst hér í
görðum, og er þá nefnd síbirísk
draumsóley. Af burknum, sem
vaxa hér ekki, má nefna os-
munda regalis, er kannske
mætti nefna kóngaburkna, hann
vex til dæmis í Danmörku, en
er sjaldgæfur þar. Eg furðaði
mig á að sjá hvergi grasvíði á
heiðunum, ef til vill hafa aðrar
jurtir útrýmt honum. Af svepp-
um er fátt á Mön og mun skóg-
leýsið valda því. Skógarleifar
hafa helzt haldizt þar við í hin-
um mörgu giljum og þröngu
dalverpum. Eik er sjaldgæf og
lágvaxin, askpr er einnig lág-
vaxinn, en mun algengari. —
Beykitrén eru gróskuleg, enda
úrvalsstofn. Yllir er við márga
þar margt nautgripa og um
100 þúsund fjár. Fallega, fer-
hyrnda féð er nú því nær horf-
ið fyrir kostameiri fjárstofni
frá Skotlandi.
Mön er mjög hæðótt cg gilj-
ótt, hæsti hnúkurinn, Snæfell,
er 620 metrar. Fyrir skömmu
var reist amerísk flugvélamið-
unarstöð uppi á Snæfelli. Eim-
lest fer þar hjá á sumrum, og
fyrir farþega er skammt að
ganga á fellið. Náttúrufegurð á
Mön er frábær, fjölbreytni mik-
il, loftslag heilnæmt, enda er
þar fátt af kolakyntum verk-
smiðjum, er saurgi eyna, sem
er aðeins 572 km2. í langvar-
andi suðaustanátt berst samt
nokkur aska til Manar frá Eng-
landi. Aðalatvinnuvegir eyjar-
skeggja eru landbúnaður og
gistihúsarekstur. — Um 70%^
bændanna eru leiguliðar. íbú-
ai- Manar eru um 55 þúsundir,
en ferðalangar, er til Manar
koma, eru að mirinsta kosti 600
þúsundir á ári. Ýmsir Bretár
leita þangað ár eftir ár í sumar-
leyfum sínum, telja .sig safná
þar kröftum. íbúar höfuðstað-
arins, Douglas,,sem dregur nafn
af tveimur ám, Doo og Glas, er
falla þar í höfnina, eru um 20
ir, svo að ferðalangar geti end-
urlifað daga Charlesar Dickens.
Fara kerrurriar því nær borg-
ána á enda aftur og fram allan
liðlangan daginn, en hjól þeirra
renna eftir sporbraut, svo að
einn hestur geti brokkað með
hóp af fólki. Vilji fólk fara á
hressingargöngu út fyrir borg-
ina, er rökkva tekur, þá er þar
skógivaxið gil uppljómað eins
og álfaslot. í Douglas eru 60
tennisvellir og margir golfvell-
ir og tréknattleiksvellir. Æski
unga fólkið að dansa á kvöldin,
þá er þar stærsti danssalur Ev-
rópu. Kvikmyndahúsin rúma 8
þúsund manns í einu, en leik-
húsin 5 þúsund manns. Þá hafa
Douglasbúar einu sinni á sumri
carnival eða stælingu á kjöt-
kveðjuhátíð Suðurlanda. Fjöldi
blómskreyttra vagna. sem á
eru letruð gaman- og háðsyrði,
og í situr grímubúið eða málað
fólk, fara þá í lest eftir strand-
götunum-. Þátttakendur syngja
og hrópa og leika ýmsar listir.
Það var skarð í gleðina á carni-
val þessari í sumar leið, að
einn þátttakenda, ungur mað-
ur, féll niður af háum vagni á
steinlagt strætið og beið bana.
Af merkum húsum í Douglas
má nefna safnahúsið, sem var
að vísu sjúkrahús í fyrstu, en
breytt í safnahús, og þinghúsið.
Þau eru bæði í miðri borginni.
Það er aðeins tæp öld, sem þing
hefur verið haldið í húsi þessu,
áður var það haldið í Castle-
town, sem var þá höfuðborg
Manar En er Douglas stækkaði
og vegur hennar varð mairi, en
Castletown stóð í stað, var
þingið flutt, og er gamla þing-
húsið nú banki. Þinghúsið er
veglegt, hvítmálað; í sumar
rúður glugga þess eru þrílegg-
irnir greyptir, en í aðrar vík-
ingaskip, sem var merki henn-
ar á undan þríleggjunum. Man-
arbúar eru ríki í ríkinu, semja
lög sín sjálfir, hafa sjálfstjórn
ög sérstáeða toila- og skatta-
lþggjöf. Erfðafjárskattur er þar
' enginn, og stingur slíkt í stúf
við England til dæmis. Þingið
er í tveim deildum. í efri deild
eru fjórir kosnir þingmenn og
. sjö háttsettir embættismenn
eiga þar sæti að auki. í neðri
deild eru 24 þingmenn kosnir
til fimm ára. í þinglok eru
Bretadrottningu send lögin til
undirskriftar. Þegar hún hefur
ritað undir lögin og þau hafa
borizt aftur til Manar, eru þau
semt ekki í orði kveðnu full-
gild fyrr en viss athöfn hefur
farið fram. Um 13 km. frá
Douglas er Tynwald eða Þing-
vellir. þar sem lög Manarbúa
voru samin öld eftir öld úti
undir berum himni á svonefnd-
um Þinghól (Tynwald Hill) —
líkt og hér í Lögréttu á Þing-
völlum fyrr meir. Til ársins
1752 hófst löggjafarsamkoma;
á Þingvöllum árlega hinn 24.
júní, en var þá færð til 5. júlí.
Fimmta júlí ár hvert koma
þingmenn Manar saman og
hlýða messu í lítilli krosskirkju
úr granít, kirkju sankti Jóhann
esar skírara, á Þingvöllum. Sér-
stök sæti eru í kirkjunni ætluð
fyrir þingmenn og æðstu emb-
ættismenn, en auk þess er þetta
sóknarkirkja smáþorps þarna.
Um 120 metra frá kirkjunni er
Þinghóllinn, fjórir grasi vaxn-
ir, hringmyndaðir pallar, listi-
lega hlaðnir. Hinn efsti þeirra
er hæstur, fjóra metra á hæð,
en 20 metrar ummáls. Næst-
efsti pallurinn er metra lægri
og 34 metra ummáls. Þriðji
pallurinn er metra lægri og 54
metrar ummáls. Fjórði pallur-
inn er metra lægri 'og 80 metra
ummáls. Moldin í þinghólinn
kvað hafa verið sþtt í sautján
héruð Manar og hlutföllin af
moldinni jöfn úr hverju héraði,
og svo er enn í dag, sé hóllinn
lagfærður. Flaggstöng mikíl er
á miðjum efsta palli og auðvit-
að er flaggað þár 5. júlí,.en auk
þess reistur þar tjaldhiminn
þenna dag. Heiðursverðir
Framh.
því búmannlegra að vera ekki
„• . . , , . ,,, , án hans; rjómahvít blóm hans
an ] rotnum „beykistufum og . .
w .-j. j. • • | eru emmg til mikillar prýði.
gæðir þa tofrandi lifi a vorm.1
Cuscuta eppithymium vex
sveitabæi og kot, enda var hann . þúsundir, en gestir um sumar-
fyrr meir talinn farsæl vörn j mánuðina eru þar oft yfir 30
gegn margvíslegri fjölkynngi og þúsundir í senn. Gistihús eru
Gróskuleg kastaníutré er líkt-
þar líka svo liundruðum skipt-
ir, sum stór, íburðarmikil og
dýr, önnur smá, íburðarlaus, en
alkunn eigi að síður fyrir hrein-
u.n ■ . ,. i bæi og í görðurii, eina tegund
sem þekkist ekki a Islandi, en' ’
stöku stað, slæm sníkjujurt, | 6g ™ðsvei*a‘ dæti o'g myndarskaþ og hóflegt
"7 ' x J verJ. Tveir auðugir Douglasbú-
| þeirra er talið að Rómverjar
hafi flutt til Bretlands, en feng-
ið hana í fyrstu í Þessalíu
er til dæmis í Danmörku, hún \
setur þræði í lyng og sníkir, I
gæti heitið lyngsilki. Fjórtán
tegundir af fjólum vaxa villtar
á Mön eða helmingi fleiri en á
x veir
a", Josef Baume. og Henry
Noble, hafa sýnt borginni þá’
ræktarsemi að arfleiða hana að
í iyrstu í
(Castalinía). Nokkrar tegundir stórfé til fegl.unar 0g menning-
ai íhododendron hafa verið arstarfsemi, og er sjúkrahús
gióðursettar í skjóli, til dæmis j-ennt vig annan þeirra. Dougl-
asborg veitir árlega 100 £ verð-
laun fyrir beztu ljósmynd, sem
íslandi. Bláklukka, campanula :, , . , ...
t ... , i1 skogum, og þær standa í skm-
rotundifolia, er vorblom þar, I , ’ , . „ .
hér fínnst hún einnig villt, þótt ;a£ 1 S. ‘1U 1 a..V°^m’ , vipað el „ -
síðgrónari sé. Á rökum heiðum jað Seg,ia Um mondIutren °S yms' tekin er þar frá páskum til sept-
I ar tegundir af rosarunnum. emberloka og sýnir skýrast feg-
Pálmar hafa verið gróðursettir urg 0g agdráttarafl staðarins.
fyrir utan ýmis gistihús og víð- Baðströndin í Douglas er víð-
ai og eru íúma fjóra metra á attumikil, skeifulaga og skjól-
hæð í Castletown, hitinn virðist sæl, mynduð úr hvítum sandi, og
nægur fyrir þá, og það háiiv sjórinn þar er tær Þar fyrir pf.
þeim ekki að ráði, að næðinga- an er agaigatan í Douglas, breið
samt er í eynni. Meðalhiti kald- akþrauf og breiðir gangstígar,
asta mánaðarins á Mön, janúar, en þeg með skrautblómum,
er -j- 5.8 C., en meðalhiti heit- þurknum og pálmum felld
asta mánaðarins, ágúst, er 15 snilldarlega inn í umhverfið.
C. Hinn sígræni myrtusviður,
ma sjá margt af erica cruciata,
sem er ekki til á íslandi, en
vel mætti nefna klukkulyng;
þar vex einnig erica tetralix,
smárunni með rauðum drúpandi
blómum, eftirlæti randaflug-
unnar; hann vex eigi hér. Beiti-
lyng er algengt á heiðum Man-
ar, af því eru purpuralit flæmi,
þótt það sé vart svo ríkjandi
sem á ýmsum heiðum Bret-
lands. Af brönugrösum eru þar
tegundir, sem finnast ekki hér,
svo sem orchis fuchsii og o.
elodes; og einnig vatnaliljurn-
ar nymphæa lutea og castalia
alba. Pimpinella saxifraga vex
tákn ódauðleikans, og Krists-
viður (fuchsíur) dafnar þar
prýðilega undir berum himní,
og skilur þar mjög á ísland og
Mön.
Þegar halla tekur degi er gatan
skrautlýst með tíu þúsund per-
um þegar í júlí. Það eru ekki
eingöngu nýtízku farartæki,
sem þjóta eftir götunni, heldur
einnig kerrur með hestum fyr-
Það vopn, sem Bandaríkjamenn leggja mcsta stund á að full-
komna, er svonefnt Polaris-flugskeyti, en Jiví á að skjóta úr
kafbátum í kafi. Fyrsta tilraun með slíkt skeyti fór nýlega fram
við strönd Kaliforniu-fylkis, og sést hér, hvernig skeytið brýzt
úr kafi. i