Vísir - 08.12.1964, Side 9

V í S I R . Þriðjudagur 8. desember 1964.
9
i
andritamálið er nú ofarlega
á baugi í- Danmörku og all-
mikið raett hér á landi, og vænt-
anlega er fullnaðarlausn þess
ekki langt fram undan. Með hl’ið
sjón af mikilvægi þess fyrir ís-
lendinga þykir hiýða á þessum
sögurika degi í samskiptum ís-
lendinga og Dana að gera nokkra
grein fyrir sögu þessa máls og
þeim viðhorfum, sem í því hafa
skapazt.
Handritamálið á sér langan að
draganda. Á fyrr'i hluta 19. aldar
var farið fram á afhendingu
nokkurra íslenzkra skjala úr
dönskum söfnum, og hið sama
gerðist í byrjun þessarar aldar.
Þessar málaleitanir báru engan
árangur. En árið 1924 fluttu þeir
TryggVi Þórhallsson og Benedikt
Sveinsson á Alþingi áskorun til
ríkisstjórnarinnar þess efnis, að
gerðar yrðu ráðstafanir t'il þess,
að íslandi yrðu afhent skjöi og
handr't. sem iánuð hefðu ver:ð
Árna Magnússyni eða á líkan hátt
lent í dönskum söfnurn, en væru
runnin frá íslenzkum stofnunum.
Af þc~ ',ri áskorun spratt, að gerð
ur var samningur um skjalaskipti
milli íslands og Danmerkur 1927.
Þjóðskjalasafn íslands og Ríkis-
skjalasafnið danska skiptust síðan
á skjölum, og skilað var skjöium
úr Ámasafni. Fengu íslendingar
á þennan hátt um 700 fornskjöl
á skinni.
Mjög er eðlilegt, að íslending-
ar færu varlega af stað í óskum
sínum um afhending handrita. ís
land var enn í konungssambandi
v’ið Danmörku og Háskóli ísiands
enn til þess að gera ung og A-
reynd stofnun. En þegar nokkuð
tók að iíða á það tímabil, sem
konungssan mdinu við Dan-
mörku var af Islands hálfu ætlað
að standa, og sýnt var, að Há-
skóli íslands myndi reynast þess
megnugur að verða höfuðból ís-
lenzkra fræða, færðust handrita-
kröfur íslendinga í aukana. Á Al-
þingi 1930 og aftur 1938 voru
samþykkt ti mæli, fram borin f
mönnum ’*• 'Mum stjórnmála-
flokkum, þess efnis, að öllum .3-
lenzkum handritum í dönskum
söfnum yi"' skilað til íslands
Söfn þau, sem hér um ræð'ir, eru
því ',ær eingöngu Árnasafn og
Konung'-bókhla'ja. Skömmu eftir
að síðari samþykktin var gerð
reið ný heimsstyrjöid yfir, og lá
málið því í salfi um v'-ið. Árið
1944 sie'" ísland sambandinu við
Danmörku Að styrjöldinni lok-
inni hófust •'iðræður milli land
anna, og óskaði þá íslenzka
nefndin, sem þátt tók í þessum
viðræðum, að íslenzkum hand-
ritum ' dö- ’;um söfnum yrði
skilað t’ii íslands. Málaleitan bessi
var reist á greinargerð, sem Ól-
aður prófesror Lárusson hafði
samið. Nefndin gat þess, að ís-
ienzka ríkisstjórnin teldi handrita
skilin í órofa tengslum við sam-
bandsslit þessara tveggja landa
(,,en uade,‘ Tig del af afViklin-
gen af de to landes forbund").
Af þessu spratt, að dnnska stjó-r
in skipaði 13. marz 1947 nefnd
til þess að athuga handritamálið
Þess'i nafnd gaf út mikla og é
'mc n hátt athvglisverða álits
gerð. en reyndist margklofin um
niðurstöður. Hér gefst ekki tóm
•il að rekja þettc. nefndarálit. E.o
íslend'ingar héldu málinu vak-
andi. Þeir skipuöu einn fremst.
fræðimann sinn á þessum svið
um, prófessor Sigurð Nordal
sendiherra f Kaupma ahöfn
Hafði hann vinsamlegt samband
við dr.nska stjórnmálamenn um
málið og va'm ósleitilega að auk’
tim skilningi á því í Danmörk''
og varð mikið ágengt.
En þá gerðist nokkuð óvæm
5. marz 1954 birtir danska blaðið
Pol’itiken frumdrög að tillögu
(„skitsemæssigt forslag") um
lausn handritamálsins. Tillagan
var runnin frá dönsku ríkisstjórn-
inn'i og þá einkanlega þeim Hans
Hedtoft forsætisráðherra og Juii-
usi Bomholt menntamálaráðherra
Hún var í aðalatriðum fólgin i
því, að handritin yrðu same'ign
Dana og íslendinga og vísinda-
stofnanir í báðum löndum ynnu
að rannsókn þeirra. Menntamála-
ráðherra íslands, sem þá var dr.
Bjarni Benediktsson, hafð'i varað
við þessari tillögu, enda kom i
ljós, að Alþingi hafnaði henn'i og
taldi hana „mundi gersamlega
brjóta í bág við þjóðartilfinriingu
íslendinga og skilning þeirra '
handritamál'inu“.
jV.'B'áliö lá nú að mestu niðri af
1 íslendinga hálfu um tveggja
ára skeið, en sumarið 1956 tók
dr. Gylfi Þ, Gislason, sem þá var
orðinn menntamálaráðherra, bað
upp við dönsk stjórnarvöld. Árið
1957 samþykkti Alþingi enn á-
skorun um endurheimt handrit-
anna. Og árið 1959 var, sam-
kvæmt áiyktun Alþingis, skipuð
fimm manna nefnd til þess að
starfa með rík’isstjórninni að
lausn málsins. Varð Einar Ól.
Sveinsson prófessor formaður
þeirrar nefndar.
Því -.1 engan • ‘ginn gleyma,
að í Danmörku áttum við marga
góða stuðningsmenn, og ber þar
hæst lýðskólamenn og stjórnmála
menn. Árið 1947 rituðu 49 dansk
ir lýðskólastjórar opið bréf til
ríkisstjómar og þjóðþings Dana
og gerðu grein fyrir siðferðileg
um rétti íslendinga til handrit-
anne og lögðu tii, að handritin
yrðu afhent þeim. Árið 1957 skrif
uðu enn 178 lýðskólamenn sömu
aðiljum sams konar áskorun.
Sama ár komu þeir á fót nefnd
til þess að Vinna að framgangi
málsins. Að rtarfi hennar og
stuðningi stjórnmálamanna vík ée
sfðar.
Kosningar og stjórnmálaóvissa
bæði í Danmörku og á íslandi
ollu því, að lítill skriður komst
á handritamálið fyrr en árið
1960. íslenzkir ráðherrar höfðt
þó alloft túlkað málið og sjón-
armið íslendinga fyrir starfs-
bræðrum sínum í Danmörku i
bessum viðr~?ðum höfðu af is
iands hálfu einkum tekið þátt beii
Ólafur Thors, þá forsætisráð-
berra, Guðmundur í. Guðmunds
son utanríkisráðherra, en oó
einkum Gylfi Þ. Gíslason mennta
málaráðherra, auk þess sem am-
bassdor íslands í Danmörku
ktefán Jóh efánsson. hafð’i ver
ið vakinn og sofinn i að afla má'
inu fylgis í Danmörku.
að var a útmanuðum i9u
;em lokahríðin í þessum samn
ingaumleitunum hófst íslenzk-
lefnd'in frá 1959 hafði unnið ve!
>g hafði menntamálaráðherr-
iamráð við hana — og þá ek^>
sízt formann hennar — um þau
meginsjónarmið, sem íslendingar
vildu leggja til grundvallar. Meg-
instefnu íslendinga varð sú, að
miðað skyldi við þjóðerni skrif
ara við skiptingu handr'itanna, er
samt voru gerðar þó nokkrav
undanteknngar frá því. f sam
ræmi við þetta meginsjónarmið
var gerð skrá um þau handrit
sem afhenda ætti, ef fallizt yrði
á sjónarmið fslendinga. Það ;•
þessi skrá, sem ýmis dönsk blöð
kalla hinn íslenzka óskaseði'
(„den islandske 0nskeliste“l
Þá er menntamálaráðherra Dana
Jorgen Jorgensen, félck þessa ná-
kvæmu greinargerð fyrir sjónar
miðum íslendinga og skrána um
handritin, sem farið var fram á
að afhent yrðu, kvað hann upp úr
um — eftir að hafa leitað álits
danskra sérfræðinga — að sjón
armið Dana væru mjög ólík
þeim, sem fram kæmu í greinar-
gerð ríkisstjórnar íslands. Sjón
armiðið, sem íslenzki óskaseðill
inn var gerður eftir, varð h'-
aidrei grundvöllur eð samknr-
lagi um handritamálið. Þetta plag“
er og var trúnaíarmál tveggja
rikisstjórna, sem ólíklegt er, að
birta megi nema með samþykki
beggja aðilja. Á birtingu hans
verður að líta sem algert trúnað-
arbrot.
Mt-5 því af sjónarmið íslend-
inga fékk ekki byr, var leit-
að annarra leiða til lausnar mál-
inu. Sjónarmið dönsku ríkisstjórn
arinnar hafð'i verið það, að fs-
iendingum skyldu afhent handrit
um íslenzk efni, samin af fslend-
ingum. Svo var skilið, að þetta
fæl'i í sér íslenzkan kveðskap
þar á meðal rímur, og tslenzkai
trúarbókmenntir. Þessu sjónar-
miði ríkisstjórnar Dana höfnuðu
fslendingar algeriega. En eftir
nokkrar vamningaviðræður kcm
í ljós, að Dariir voru reiðubúnit
ð ganga lengra í átt til sam
komulags, þannig að það tæki ri'
fleiri handritaflokka, svo sem ts-
ienzkra riddarasagna og yngri
fornai ,’arsagna. Auk þess var
það jfrávikjanlegt skilyrði af
hendi íslendinga, að Konungsbók
Halldór Halldórsson
prófessor
Sæmundar Eddu og Flateyjarbók
flyttust til íslands, og varð það
að ráði, þó með því skilyrði, að
eitt skinnhandrit af Njálu yrði
eftir i Danmörku Það var þannig
ekki sjónarmið íslendinga, held-
ur víkkun á sjónarmiði Dana,
sem t.komulag varð um. í loka
umræðunum tóku þátt af íslend-
inga hálfu dr. Gylfi Þ. Gíslason
menntamálaráðherra, Gunnar
Thoroddsen fjármálaráðherra.
Stefán Jóh. Stefánsson ambassa-
dor og sem sérfræðingar í hand-
ritamálum þeir prófessorarntr
Einar Ól. Sveinsson og Sigurður
Nordal. Af Dana hálfu sömdu beir
Viggo Kampmann, þá forsætis-
ráðherra, Jorgen Jorgensen, þá
menntamálaráðherra, Julius Bom-
bolt, þá félagsmálaráðherra og
sem sérfræðingar Palle Birke-
lund ríkisbókavörður og Petet
Skautrup prófessor í norrænutn
málum Árósum. Auk þess vai
Jón ’.gsan prófessor tilkvaddur
sem sérfræðingur að ósk Dana.
Eftir Halldór Halldórsson
r----------------------------------------------------------—--------•>
þann 1. des. flutti prófessor Halldór Halldórsson fyrirlestur
um handritamálið á vegum Stúdentafélags Reykjavíkur.
Er það ítarleg og ágæt greinargerð um sögu málsins frá upp-
hafi og jafnframt rakið, hver staða þess er í dag. Vísir hefur
fengið leyfi höfundar til þess að birta ritgerðina og fer fyrri
hluti hennar hér á eftir. Síðari hlutinn birtist í blaðinu á
morgun.
>___________________________________________________________________j
t samræmi víð það samkomulag,
sem varð niðurstaða þessara
viðræðna, voru gerðar skrár um
þau handrit, sem það tæki til.
Það eru hinar svo nefndu leyni-
skrár (hemmelige lister), sem
Berlingske Aftenavis hefir nú
birt, að því er ég bezt veit, rétt-
ar í öllum aðalatriðum.
Á því leikur enginn vafi, að af
beggja hálfu, danskra stjómar-
valda og íslenzkra, var litið á
þetta sem bindandi samkomulag
enda átti danska stjómin vísan
mikinn meirihluta, er veita myndi
málinu brautargengi á þjóðþingi
Dana. I ljós kom, að hún hafði
hér á réttu að standa, því að með
frumvarpi hennar um málið, sem
afgreitt var vorið 1961, gre’iddu
110 þingmenn atkvæði, en 39 á
móti. Stjórnarflokkarnir báðir,
jafnaðarmenn og róttækir, voru
einhuga um málið, en til kont
auk þess stuðningur úr öðrum
flokkum, m.a. var Erik Eriksen,
formaður Vinstri flokksins, fylg-
ismaður frumvarpsins.
En þá kom babb í bátinn. Það
sjónarmið hafði komið fram i
Danmörku, að lögin um afhend-
ingu handritanna væru eignar-
námsiög. í slíkum tilvikum getur
þriðjungur þingmanna krafizt
þess, að framkvæmd sé frestað,
þar til nýjar kosningar hafa farið
fram og nýtt þing samþykkt þau
óbreytt. Merkir danskir lögfræð-
ingar hafa látið þá skoðun í ljós,
að handritalögin séu ekki eignar-
námslög, og sú var skoðun stjórn
arinnar dönsku. Einn skeleggasti
foringi danskra hægrimanna
Poul Moller, fékk því þó til leið-
ar komið, að 61 þingmaður krafð
ist frestunar. Voru 23 úr Vinstri
flokknum, 31 úr Hægri flokknum.
6 úr flokki Óháðra og einn þing-
maður Grænlendinga. Þótt rfkis-
stjórriin féllist ekki á eignamáms
sjónarmiðið, ákvað hún þó að
verða við kröfunni um frestun
Þessi úrr’,;' urðu íslendingum sár
vonbrigði, en þeir tóku þeim með
stillingu, enda töldu þeir sig
enga ástæðu hafa til þess að
ætla, að dönsk stjórnarvöld
gengju á gefin loforð og sam-
þykkt mikils meirihluta þjoð-
þingsins yrði að vettugi virt. Þei;
litu svo á, að hér væri aðeins
um þriggja ára frest að ræða og
ákváðu að bíða rólegir, þar tii
nýkjörið þing kæmi saman 1964
II.
Tjingkosningar fóru fram í Dan-
mörku í haust. Að þeim
loknum var mynduð ný stjórn
þar í landi, að þessu sinni minni-
hlutastjórn jafnaðarmanna undit
forsæti Jens Ottos Krags
Fræðslumálaráðherra hinnar nýju
stjórnar varð K, B. Andersen. Á
þingi var því lýst yfir f hásætis-
ræðu, að handritafrumvarpið yrð:
lagt óbreytt fyrir þingið, og sv'
var gert 7. okt.
Fyrsta umræða um frumvarpið
fór fram 29. október. í rauninm
kom þar ekki margt nýtt fram
Aðalformælendur frumvarpsin-
voru Wilhelm Dupont frá jafnað-
armönnum ásamt fræðslumála
ráðherranum K. B. Andersen
Helveg Petersen frá róttækum.
Aksel Larsen frá Sósíalistfska
þjóðarflokknum og Erik Eriksen
frá vinstrimönnum. Andstaðan
varð mun harðari en 1961, og
var Poul Meller frá hægrimönn-
um öflugasti formælandi hennar
Reyndi hann hvað eftir annað að
fá fræðslumálaráðherrann til þess
að gera grein fyrir þvf, að hve
miklu leyti þingið væri frjálst og
að hve miklu leyti bundið af
samkomulaginu við ísland. Að þvf
er dönsk blöð segja, fórust ráð-
herranu orð á bessa leið:
Framh. á 4. síðu.