Vísir - 04.10.1966, Page 8

8
Utgerandi: Siaöaútgatan VISIK
Framkvæmdastjóri: Dagur Jónasson
Ritstjóri: Jónas Kristjánsson
Aðstoðarritstjóri: Axei rhorsteinson
Auglýsingar- Þingholtsstræti 1
Afgreiðsla: Túngötu 7
Ritstjóm: Laugaveg) 178. SimJ 11660 '
Áskriftargjald kr. 100.00 á mánuði innar
l lausasölu kr. 7,00 eintakið
Prentsmiðja Visis — Edda h.f
g——,^Ti"WBwa———^————————
Síldarbræðslumar
JJinn hvikuli fiskur, síldin, hefur gert margan mann-
inn gráhærðan. Saga síldarverksmiðjanna hér á landi
er saga skins og skúra. Stofnendur verksmiðjanna
hafa oft auðgazt á skömmum tíma á aflaárum, en síð-
an hefur síldin kvatt og verksmiðjurnar staðið eftir
auðar og stundum gjaldþrota. Snemma á öldinni var
dálítill vísir að síldariðnaði á Vestf jörðum og sjást enn
minningar um hann, einmana rðykháfar húsarústir.
Á Ströndum var fyrir örfáum áratugum myndarlegt
þorp á þeirra tíma mælikvarða í kringum síldarverk-
smiðju, en nú býr enginn á þeim stað. Sigluf jörður og
Skagaströnd voru fyrir tveim áratugum mestu síldar
bæir landsins. Nú standa bræðslurnar á Siglufirði að
mestu leyti aðgerðarlausar og alger stöðvun ríkir á
Skagaströnd. Fyrir örfáum árum var mikið fjör í síld-
veiðum við Suðvesturland og þá voru reistar þar
margar verksmiðjur. Nú er lítið um síldveiði á þeim
slóðum.og verksmiðjurnar hafa þurft að leita ýmissa
undankomuleiða til að halda rekstrinum áfram. Þessi
árin gælir síldin við Austurlandið, allt frá Raufar
höfn til Djúpavogs, en enginn veit, hve lengi það
blómaskeið mun haldast. Síldin hefur stöðugt leitað
á nýjar slóðir, skapað fjörugt atvinnulíf þar sem hún
hefur komið, og skilið eftir sig auðn á þeim stöðum,
sem hún hefur yfirgefið. Alltaf eru nógir menn, sem
vilja ótrauðir taka áhættuna af byggingu síldarverk-
smiðja. í síldarævintýrinu á Austfjörðum eru verk-
smiðjúrnar sífellt að auka við sig, og gerðar hafa
verið áætlanir um byggingu allmargra nýrra, hvað
sem af framkvæmdum verður.
Miklir fjármunir sitja fastir í verksmiðjum, sem
ekki liggja lengur vel við síldinni. Lengi framan af
blasti ekkert annað en vinnslustöðvun og gjaldþrot
við þessum verksmiðjum. Á síðari árum hafa menn
á ýmsan hátt reynt að klóra í bakkann. Unnt hefur
verið að halda mörgum verksmiðjum starfandi við
bræðslu á fiskúrgangi, og vélar úr öðrum hafa verið
fluttar í humátt eftir síldinni. Suðvestanlands hefur
loðnan verið verksmiðjunum kærkomin, en loðnan
er afurðarýr og skilar litlum tekjum.
Umfangsmestu aðgerðirnar á þessu sviði hafa verið
síldarflutningarnir, sem hafa færzt í vöxt með hverju
árinu. Fyrst var síldin flutt í venjulegum flutninga-
skipum en síðustu árin einnig í tankskipum. Þrátt
fyrir tilkomu tankskipanna eru þessir síldarflutning-
ar enn svo dýrir, að telja verður þá neyðarráðstöfun
til að nýta framleiðslutækin. Menn vona samt, að
smám saman megi gera þessa síldarflutninga ódýrari,
t. d. með notkun stærri og fullkomnari skipa og með
bættri tækni við síldardælingu. Ef hægt verður að
lækka nokkuð kostnað við síldarflutninga, opnast
leiðir til stórbættrar nýtingar síldarverksmiðja um
allt land. Jafnvel mest nýttu verksmiðjurnar, á Aust-
urlandi, eru aðeins 10% nýttar. Með aukinni nýtingu
verksmiðjanna með auknum flutningum á síld og
loðnu, er hæg ta ðspara mikla fjárfestingu á næstu
árum.
>f
Úg minntist á þaö i þættinum
um Útskála að Garöskag-
inn væri fyrir ýmsa hluti, skoö-
unarverður og að það svaraði
kostnaöi að gera sér ferð þang-
að suður. Þar er mikið athafna-
líf, einkum til sjóðs, en land-
nytjar eru þar einnig töluverðar
og víða stundaður búskapur.
Margir bæir þar syðra koma við
sögu þjóðarinnar og sumir á
mjög dramatlskan hátt eins og
t.d. bærinn Kirkjuból. En sá bær
brann fyrir nokkrum árum og
var aldrei byggður upp aftur.
Við verðum þvi að láta nægja
að afla okkur vitneskju um
hvar bærinn hafði staðið áður
fyrr og láta síðan hugann renna
til þeirra atburðarása og ör-
lagaþrungnu atburða sem þama
skeðu fyrr á öldum.
En ef við á annað borð leggj-
um leið okkar suður í Garð og
að Garðskagavita, er ekki úr
vegi að nota tækifæriö og halda
lengra suður og síðan vestur á
bóginn, — til Sandgerðis, Hvais-
ness og Stafness, en þar endar
akvegurinn að ég held, og verð-
ur ekki komizt lengra austur
meö ströndinni. En það svarar
líka kostnaði að nema þama
staðar, staldra við stundarkorn
og svipast um. Það er langt frá
cnr a í71\tt?c
o 1 rVx’ IMHiO
að landið sé svipmikið, en býr
þó yfir sérkennileik og ein-
kennum, sem eru gjörólík því
sem við eigum að venjast í ís-
lenzku landslagi. Ferðafélagi
minn, sem ók mér suður aö
Stafnesi, sagði mér að landið
minnti sig á józka strönd og að
sér fyndist hann vera kominn
þangað suður þegar hann horfði
yfir hafið og landið.
Úti við hafsbrún í suðri rís
Eldey, há og brött úr hafi. Um
annað útsýni til suðurs er ekki
að ræða nema hafið eitt, en það
er lfka útsýni og oft tilkomu-
meira og fjölbreytilegra en
nokkur f jailahringur eða grósku-
miklir dalir. f norðri er hraun
og melar með Esjuna að bak-
hjarli og í austri og vestri er
strandlengjan, sums staðar
með nokkru gróðurkögri ofan
við sjávarmölina, en annars
staðar gengur hraunið í sjð út.
I.
f lýsingu Útskálaprestakalls
sem séra Sigurður B. Sivertsen
sóknarprestur að Útskálum
skrifaði 1839 segir hann að
Stafnes hafi í fymdinni verið
höfuðból og í jarðabókum sé
getið um 20 hjáleigur, sem
fylgdu jörðinni, en seinna hafi
sandfok og sjávargangur stór-
Iega eytt landnytjum. Hann
segir að tún séu þar snögglend
og sendin og að af þeim fáist
ekki nema þriggja kúa fóöur.
Stafnes segir séra Sigurður að
sé rekasælasta jörðin í allri
sveitinni og að þar hafi stundum
hvalir rekið.
Séra Magnús Grímsson prest-
ur á Mosfelli hefur skrifað um
fommenjar á Reykjanesskaga
og segir þar m. a. að í túninu á
Stafnesi sé rúst ein kringlótt,
sem menn ætla að hafi verið
gömul lögrétta, sé hún þar uppi
á dálitlum grasivöxnum hól, og
ekki stór. Engin sjáist þar önn-
ur fomvirki, segir Magnús.
f sömu ritgerð skýrir Magnús
Grímsson frá því að bóndinn í
Stafnnesi hafi rutt um ösku-
haug miklum og borið í kálgarð.
Fann bóndi niðri f haugnum lag
af geirfuglaeggjaskumi, sem
greinarhöfundur telur að bendi
ótvlrætt til þess að frá Stafnesi
hafi menn stundað mjög geir-
fuglsdráp á Geirfuglaskeri, sem
er skammt undan Eldey. Fóru
þeir þangað til flugaveiða fyrir
og eftir slátt á sumrin og er sagt
að eftirtekjan hafi verið fullt
svo mikil sem sumarkaup full-
komins manns.
Stundum var kapp meir en
forsjá við þessar veiðar og fór
af þeim sökum illa. Þess er m.
a. getið í annálum að 1639 hafi
fjögur skip farið af Suðumesj-
um til aflafanga við Geirfugla-
sker. Tvö þeirra fórust með rá
og reiöa við skerið, en hin tvö
komust eftir 11 dægrs hrakning
upp að Reykjanesi og voru
mennimir þá yfirkomnir af
hungri og þorsta. Einn mann-
anna dó af vosbúð eftir að í
land var komið. Annað skipanna
sem fórst var frá Stafnesi.
II.
1 sýslulýsingu sem Skúli
Magnússon landfógeti gerði um
Gullbringu- og Kjósarsýslu
sagði hann um Stafnes að það
hefði áður verið mesta og bezta
jörðin f Hvalsnessókn, enda
þótt sumarhagar fyrir fé væru
litlir sem engir.
Stafnes þótti um skeið
fremsta fiskiver á íslandi þeg-
ar um vetrarvertíð var að ræða.
Var svo allt fram um miðja 18.
öld, en þá tók sjósókn mjög að
þverra þaðan og á tímabili virð-
ist Stafnes hafa lagzt í eyði.
Höfnin á Stafnesi var og hættu-
leg talin, ekki sízt £ vestanveðr-
um þegar hásjávað var. Innsigl-
ingin þótti tæp og varasöm og
gæta þurfti fyllstu varúðar,
enda munu nokkur skip hafa
farizt þar.
Heimildir em til um nokkra
skipstapa frá Stafnesi, flestar
þó stuttorðar og óljósar. Árið
1637 er sagt að sérlegt tákn
hafi sézt á sjónum útifyrir Staf-
nesi I hægviðri. Var það lfkast
því sem hvirfilvindur fyki á
sjónum og til að sjá sem syði
í hver eða vellanda katli, þar
sem roka þessi fór. Að lokum
hvarf sýnin, en morguninn eftir
fórst teinæringur meg tólf
manna áhöfn frá Stafnesi.
Þótti strókurinn vera fyrirboði.
Árið 1685 varð stórfellt sjó-
slys frá Stafnesi og sýnir þaö
m. a. hve mikil útróðrarstöö
þar hefur veriö. Þann 9. marz
þá um veturinn, sem bar upp
á góuþrælinn, gerði hræðilegt
áhlaupaveður af suðvestri með
þeim afleiðingum að sjö skip
fómst frá Stafnesi og 58
manns dmkknuðu. Flestir þeir,
sem á skipum þessum reru voru
vertfðarmenn af Norðurlandi,
margir hinir mestu sjósóknarar
og dugnaðarmenn.
Aldamótaárið 1700 er enn
getið skipstapa frá Stafnesi.
Þá er sagt að árdegis föstudag-
inn sfðasta í góu hafi brostið á
„hastarlegt og hræðilegt storm-
viðri af útsuðri“, fórast þá tveir
bátar frá Stafnesi með samtals
18 mönnum.
Og þannig mætti lengi telja
III.
Ein af hjáleigunum gömlu úi
Stafneslandi var Básendar. en
þeir eru á að gizka 1 kflómetra
austan við Stafnessbæinn. Landi
og landshátturo þar var þanníg
lýst fyrir á að gizka fjömtfu ár-
um, að fjörur og sandauðn væri
umhverfis Básenda, með litlum