Vísir - 22.03.1968, Side 9

V1SIR . Föstudagur 22. marz 1968.

s*
T þessari grein ætla ég að rekja
lítillega atburðina í Tékkó
slóvakíu að undanförnu. Þeir
hafa kannski framhjá mönnum
vegna takmörkunar blaðaútgáfu
í verkföllunum að undanförnu,
og vegna þess að óvenju miklir
stórviðburðir 'hafa verið að ger
ast á sama tíma á alþjóðavett
vangi, sem hafa þótt meira
spennandi, svo sem gull-upp-
þotið og sjálfbyrgingslegt fram
boð Roberts Kennedys. Al-
mennt finnst okkur líka, að við
burðir í einu þessara mörgu
smáríkja í Austur Evrópu séu
torráðanlegir, þekkjum lítt þau
daglegu viðfangsefni, sem þar
er við að stríða, né persónu-
urnar, sem þar koma við sögu
finnst flest þar með þeim kota-
brag, að þaö komi okkur lítið
við og það þó við íslendingar
eigum talsverð viðskipti við
Tékka, seljum þeim freðfisk og
síld og fáum í staðinn Skoda-
bifreiðirnar frá þeim.
Sú var þó tíðin, aö alþýða
manna í Vestur-Evrópu stóð svo
að segja á öndinni af óhugnaði
algerlega um leið. En á hinn
þóginn skildu þeir út úr hina
sem vildu ekki missa hugsjón-
ina þó að hún reyndist blekk-
ing, og gripu einfaldlega til'þess
ráðs að loka augunum fyrir
þessum skelfingum. Þeir menn
áttu fyrir höndum ömurlega leið
þar sem samvizka þeirra varð
með tímanum samábyrg æ meiri
glæpaverkum. En því dýpra
sem þeir sukku í kviksyndið,
því fastara lokuöu þeir augun-
um .
Tjað er ekki fyrr en löngu síð
ar, sem við vitum, hvað var
að gerast í Tékkóslóvakíu á
þessum myrku vetrardögum.
Nú vitum við það með vissu,
að þessir atburðir voru upp-
hafið að ofsóknarbrjálæði Stal-
ins einræöisherra. Það var ein
mitt einn myrkan marzdag, sem
þær fréttir bárust austan frá
Tékkóslóvakíu, að utanríkisráð
herra landsins, Jan Masaryk
heifði framið sjálfsmorð meö
því að kasta sér í náttfötunum
út um glugga á íbúð sinni. —
byltingar brutust út gegn Stal-
inismanum strax 1956 en þó
að þær sýndu vilja þjóöarinnar,
andúðina á þessu kúgunarskipu
lagi, þá voru þær að miklu leyti
bældar niður.
Þó að ljóst sé, hvað menn
hafa viljað, hafa þeir lært aö
fara varlega, því að hnefi stór-
veldisins í austri hefur vofað
yfir þeim. Þannig hafa þessar
smáþjóðir á undanförnum árum
færzt smámsaman til aukins og
mismunandi mikils sjálfræðis,
en aldrei getað losnað við ótt-
an við það hver viðbrögð Rússa
yrðu.
Tj,n svo undarlega hefur skip-
azt, að af öllum Austur
Evrópu-ríkjunum hefur framþró
unin í þessum efnum orðið
minnst í Tékkóslóvakíu. Þeir
voru þó áður sú þjóð Austur
Evrópu, ssm komizt hafði lengst
á braut frjálsræðisins, en þaö
var engu líkara, en hinir hræöi
legu atburðir fyrir 20 árum
hefðu lamað viljaþrek þeirra, —
Þeir notuöu að vísu tækifæriö

Jan Sejna hershöfðingi.
þeirra eigin valdagræögi, alveg
eins og geröist í valdastreit-
unni í Rússlandi á dögum
„samvirku forustunnar“, þeir
hafa séð sér leik á borði til að
notfæra sér óánægjuna og ó-
vinsældir Novotnys til að beita
þessu almenningsáliti gegn
honum. Foringi þessara ungu
manna heitir Dubcek, hávaxinn
og grannur 46 ára gamall, og
hverjar sem hvatir hans hafa
verið, þá má heita að hann sé
nú orðinn almenn þjóðhetja í
landinu, þó það sé ekki fyrir
annaö en aö steypa Novotny
frá völdum.
Tjað hefur nú verið upplýst,
að aðfaranótt 3. janúar,
daginn sem kosning fram-
kvæmda stjórans átti að fara
fram hafi verið gefin skipun frá
æðstu stöðum um að hervæða
verkamannasveitir í landinu og
að skriödrekaherfylki frá þrem-
ur bæðistöðum í vestanverðu
landinu skyldu stefna að Prag.
Það er ekki vitað með vissu,
hvort fyrirski-un þessi kom frá
Novotny sjálfum, en svo mikið
er víst að hún kom frá tveimur
helztu gæðingum hans, Mam-
ula, sem hefur verið nokkurs
konar yfirmaður kúgunarlög-
reglunnar í landinu og pólitísk-
um yfirmanni hersins Jan
Sejna hershöfðingja. En ótrú-
legt er talið, að þeir hafi tekið
þessa ákvörðun upp á eigin
spýtur, að Novotny sjálfur hafi
ekki verið í ráðum með þeim.
Að morgni 3. janúar Ieit þvi
heldur ófriölega út í landinu.
Þannig kom flokksþingið sam-
an meðan skriðdrekasveitir
stefndu að borginni og virtist
sem Novotny ætlaði að kúga
þingfulltrúa til hlýðni með
vopnavaldi. En þessi atburður
hafði þveröfug áhrif. í stað þess
að lyppast niður undir ógninni,
reis Dubcek upp og hélt ræðu,
þar sem hann afhjúpaði of-
beldisverk Novotnys, fordæmdi
hann fyrir það að ætla sér að
gera byltingu upp á eigin spýt-
og hræðslu yfir örlagaríkum við
buröum þar. Þeir voru vissu-
lega dimmir og kaldir febrúar
og marz-dagamir árið 1948, er
fregnirnaB • bárust frá Prag um
valdatöku kommúnista. Þetta
voru svo furðulegir viðburðir,
hvernig lítill minnihlutaflokkur
á þjóðþingi landsins setti stjórn
landsins úrslitakosti og þröngv
aði vilja sínum fram með vopn-
uöum stormsveitum á strætum
borgarinnar, með lögregluof-
sóknum, þar sem kommúnisti
hafði um skeið verið innanrík-
isráöherra landsins og hann
gert lögreglu landsins að nokk-
urs konar flokkssellum, og loks-
ins með stuðningi rússneska her
námsliðsins í landinu.
Tjessi hörmulega valdataka ein
ræðisins kom á óvart,
vegna þess að menn voru farnir
að líta á Rússa sem hetjuþjóð
eftir styrjöldina gegn þýzku
nasistunum, menn trúðu því að
þeir myndu að stríðslokum slá
skjaldborg um réttlæti og frelsi
með á'framhaldandi samstarfi
og friðarstarfi á vegum Sam-
einuðu þjóðanna. Menn skildu
ekki þetta framferði, og sumir
þeirra sem höfðu fengið mestan
átrúnað og aðdáun á Rússum,
gátu alls ekki trúað þessu.
Atburöirnir urðu þvílíkt til-
finningamál jafnvel hér úti á
íslandi, að margir fundir voru
haldnir fyrir fullum húsum,
fundir stúdenta í Háskólanum
með troðfullum sal og æsingum,
annar í Tjarnarbíó og sá þriðji
í Sjálfstæðishúsinu, sem þá var
vinsælasti • samkomustaðurinn,
Þá komu þeir fram Þórbergur
og Tómas og voru á öndveröum
meiði. Þessir atburðir áttu sinn
þátt í því aö móta um langa
framtíð skoðanaleið þúsunda
manna meö okkar þjóð. Sjálfur
gleymi ég því aldrei, hvaða á-
hrif þeir höfðu á mig. Þeir ollu
bvL að margir menn sem vegna
umhverfis og eðlis áttu heima í
hópi róttækra manna fengu
sllkan óhugnað og hrylling á
kommúnistum, að þeir breyttu
Dauði hans var túlkaður, sem
neyðaróp frá smáþjóðinni, sem
hafði verið svipt frelsi sínu,
hann hefði ekki getað lifaö eft
ir að réttlætishugsjónir hans
voru fótum troðnar. Nú vitum
við hins vegar betur, og stað-
Dubcek framkvæmdastjóri.
reyndin veröur ennþá hrylli-
legri, því aö dauði Masaryks var
hreint glæpaverk. Og það sem
gerir það enn ömurlegra var,
að það voru þó ekki landar
hans, sem frömdu morðið á
honum heldur útsendarar Beria
í Rússlandi. Með morði Masa-
ryks hugðust hinir rússnesku
valdhafar lama með öllu mót-
spyrnuþrek smáþjóðarinnar,
sVo að hún yrði þæg leppþjóð.
Síðan hafa árin liðið og það
eru þegar fimmtán ár frá dauða
Stalins. Með þvi var létt þungu
fargi af íbúum járntjáldsland-
anna, en þær breytingar urðu
þó hægfara og lengi hélzt það
ömurlega skipulag lögregluof-
sókna og fangabúöa, sem hann
hafði komið á. í sumum þessara
landa hefur þó nýr gustur blás-
ið þeim leifum á burt og ber þar
fyrst og fremst að nefna Pól-
land óg Ungverjaland, þar sem
meðan Rússar sjálfir voru að
rífa niður Stalinmyndir hvar-
vetna í sínu landi, til að mölva
niður heljarmikið risalíkneski
af Stalin, sem vofði eins og
martröð eöa nátttröll yfir Prag
borg. Aö öðru leyti hefur fátt
breytzt til batnaðar í landinu,
ömurlegri lögreglukúgun hefur
verið viðhaldið þar, ritskoöun
á öllu prentuðu máli og viö
völdin hefur setið stöðugt mað-
ur nokkur, Anton Novotny, sem
er alþekktur og illa ræmdur
stalinisti og Rússaleppur. Þessi
maöur hélt völdum 1 landinu
fram yfir síðustu áramót, bæði
sem forseti Tékkóslóvakíu og
framkvæmdastjóri kommúnista
flokksins í landinu. Novotny
hefur verið ákaflega óvinsæll
maöur, jafnvel hataður vegna
þátttöku í glæpaverkum á Stal
ins-tímunum og þó svo langur
tími sé nú liðinn frá því að
Stalins-öld lauk, þá hefur hann
viðhaldið hinu gamla kúgunar
kerfi lögreglunnar í kringum
sig til að tryggja völd sín.
óvinsældir hans voru orðnar
svo miklar, aö varla gat nokkur
vafi leikiö á því, að allur þorri
þjóöarinnar vildi fjarlægja hann
frá völdum. En það er hægara
sagt en gert í einræðislegri
þjóðfélagsskipun kommúnista-
ríkis, þar sem almenningsvilji
,er útilokaður frá því að hafa á-
hrif á stjórnmálaefni. Novotny
sat þannig ár eftir ár að völdum
eins og eitruð kónguló í neti
sfnu. Allar valdastöður, stjórn
og þing og flokksstjórn voru
auövitað skipaðar gæöingum
hans og klíkumönnum.
Þrátt fyrir það brauzt út
uppreisn gegn honum á þeim
eina stað, sem hún gat orðið,
innan sjálfrar klíku hans, í
sjálfum kommúnistaflokki lands
ins. Þar risu nú upp ungir
menn, þótt þeir ættu Novotny
sjálfum frama sinn að þakka,
og gerðu valdasamsæri gegn
honum. Maður veit varla, hvort
þeim gekk gott til, — sennilega
er hreyfiafl þessara ungu
manna sjálfra að einhverju leyti
það var í janúar-mánuöi s.l.
sem þetta samsæri yngri
manna í kommúnistaflokknum
kom til framkvæmda og var
Novotny þá steypt við atkvæða-
greiöslu úr - framkvæmdastjórn
flokksins og Dubcek kjörinn I
Novotny forseti.
hans staö. Þeir ætluöu að fram-
kvæma róttækari breytingu,
sem var að víkja Novotny
úr stöðu forseta landsins,
en þá birtist skyndilega hinn
voldugi Breshnev framkvæmda-
stjóri rússneska kommúnista-
flokksins og hafði í frammi
slíkar hótanir, að hann fékk
haldið Novotny áfram í forsetá-
embættinu.
Einfaldar smáfréttir birtust
á þessum tíma í blööum víða
um heim, að Dubcek hefði tek-
ið við framkvæmdastjórn
tékkneska kommúnistaflokksins
og fylgdu því að vísu þær skýr-
ingar, að hér væri um að ræða
uppreisn frjálslyndari manna
gegn Novotny. En ekkert var
þá vitaö um aðra ógnvænlega
atburði, sem voru að gerast í
Tékkóslóvakíu. Það er ekki fyrr
en nú á síðustu dögum, þegar
frjálsræði tékkneskra blaða
hefur verið aukið, sem fyrstu
upplýsingarnar um hin alvar-
legu átök í landinu eru byrjuð
að siast út.
ur gegn sjálfum flokknum og
beita vopnavaldi gegn honum.
En taka verður fram í þessu
sambandi, að Dubcek var þaö
nú þegar Ijóst, að hermennimir,
sem stefnt var gegn flokks-
þinginu, voru ekki trúir
Novotny. Óvinsældir hans náðu
langt inn í raðir hersins. Kom
það m. a. fram í því, að strax
og skriðdrekasveitirnar fengu
fyrirmæli um aö fara af stað,
settu foringjar þeirra sig í
símasamband við Dubcek og
ein sveitin hlýddi ekki fyrir-
mælunum, heldur sat kyrr í
bækistöðvum sínum.
Jjegar flokksþingið fékk að
vita um þessar ofbeldisað-
gerðir manna Novotnys, hafði
það mikil áhrif á þingfulltrú-
ana. Áöur hafði verið talið
mjótt á mununum, hvort Dub-
cek næði nægilegu atkvæða-
magni, en nú snerist taflið svo,
að hann var kjörinn fram-
kvæmdastjóri flokksins með
miklum atkvæðamun og stuðn-
ingsmenn hans náðu öruggum
meirihluta f flokksstjórninni.
Var mikill hugur og reiði 1
mönnum og vildu þeir víkja
Novotny þegar f stað úr for-
setaembættinu, en Breshnev
hinum rússneska tókst að bjarga
honum á síðustu stundu með
skyndilegri heimsókn til Prag.
Nú hafði Dubcek og menn
hans fengið allsterka aðstöðu,
þar sem þeir réðu yfir flokks-
stjórninni og gat nú ekki hjá
þvf farið. að flokkurinn tæki
til rækilegrar athugunar, æsi-
lega atburði næturinnar og .léti
fram fara rannsókn á því, hver
heföi gefið fyrirmælin um beit-
ingu vopnavalds. Ekki tókst að
sanna þær aðgeröir á Novotny,
eða kannski var honum þar
hlíft vegna hótana Breshnevs.
En þá var skuldinni skellt á
Mamula. Var hann sviptur vfir-
stjórn sinni yfir lögreglunni og
hefur nú einungis stjórn yfir
lífvarðarliðinu í Hradshin, for-
setahöllinni, embættisbústað
B>—> 13. sfða.
FLÓRINN MOKAÐUR í TÉKKÓSLÓVAKÍU