Dagur - 09.05.1998, Blaðsíða 2

—'ítyur'
m it-VA'uhVkifi<M?r: M'Ws.
SOGUR OG SAGNIR
hnapp, fletta upp í markaskrá,
spekúlera og draga. Sögurnar úr
Þeistareykjagöngunum flæða
fram nú sem fyrr. Lambafjöllin,
Stórahvers-Mór, Röndin og
Grundirnar vefjast inn í frásagn-
ir af veðurham og óstýrilátum
ám, vökrum gæðingum eða góð-
um stundum með sætu söng-
vatni í hlýjum gangnamannaskál-
anum.
Safnhringurinn víðfeðmur og
grösugur norðan við réttina tekur
vel á móti þreyttu fénu og hýsir
hestana meðan dregið er. Allt
iðar af lífi líkt og það hefur gert í
þessari gömlu rétt allar götur síð-
an hún var byggð um 1830.
Kindajarmur, hundgá, mannaköll
og hestahnegg.
Hér ganga Aðaldælingar dags-
ins í fótspor feðranna, afanna og
langafanna. I tæplega 170 ár eða
lengur en nokkur önnur skilarétt
á Islandi hefur hún staðið þarna
Hraunsréttin, aldrei verið endur-
byggð, aðeins haldið við og varin
gegn ágangi og flóðum hinnar
annars svo lygnu og friðsælu Lax-
ár. Og þegar þörf krafði fékk hún
smá viðbót.
Lagað sig að nýjum tininm
Alltaf hefur þessari gömlu rétt
tekist að laga sig að breyttum að-
stæðum, eða Aðaldælingar borið
gæfu til að skilja gildi þessarar
gömlu, sögufrægu réttar og haft
vit og löngun til þess að varðveita
allt það besta. Því það er eins í
dag. Eftir niðurskurð, kvótaleysi
og riðu standa einstaka dilkar
auðir í þessari rétt sem lengi var
meðal stærstu rétta norðan
heiða. Grasigrónir og mjúkir Iið-
ast þeir um landið, umluktir
Guðfiima Ragnarsdottir:
HRAUNSRÉTT
Eitt af því sem hvarf á vit fortíð-
arinnar voru gömlu réttirnar,
sumar úr torfi aðrar úr hraun-
grýti eða jafnvel Iábörðu fjöru-
gijóti, margar hverjar sögusvið
ótal unaðsstunda sinnar sveitar.
Upp risu í staðinn lögulegar,
kringlóttar og hvítmálaðar réttir,
dregnar upp með cirkli á teikni-
borðum tækni- eða verkfræðinga.
Með vaxandi fjárbúskap fyllt-
ust þessar reisulegu réttir haust
eftir haust af hvítri kindahjörð-
inni sem kom jarmandi og feit af
fjalli. Menn drógu í sína dilka,
drukku sinn sopa og tóku nokkur
lög. Sumum fannst gömlu
stemninguna vanta, en það verð-
ur sjaldan aftur snúið.
Bylgjast iiin hraunið
En tímarnir breytast og fjárfjöld-
inn með. Kvótinn kom til sög-
unnar og hægt og sígandi fækk-
aði fénu. Fáeinar rollur skrölta
nú víða í stóru, sögulausu stein-
steypuréttunum með sinum
tertusneiðslíku dilkum.
En undantekningarnar eru til.
Ein slík er Hraunsrétt í Aðaldal,
náttúruperla ein af mörgum í
þeim unaðsfagra og söguríka dal
sem hýst hefur hiná menningar-
og framfarasinnuðu Þingeyinga
frá örófi alda. En ef til vill er það
einmitt kúnstin í að vera fram-
farasinnaður að geta greint milli
þess sem e^ki er vert að spara og
þess sem vert er að spara. Og það
hefur Aðaldælingum tekist.
Að koma í Hraunsrétt er eins
og opinberun. Við sveigjum inn á
mjóan malarveg við samnefndan
bæ, Hraun, sem hýst hefur ekki
aðeins þessa rétt heldur einnig
forvera hennar í margar aldir,
enda bærinn vel í sveit settur.
Hvít flóðbylgja jarmandi, heim-
fúsra áa og lamba rennur niður
haustrauða Hvammsheiðina og
beint í réttina sína. Þessa rétt
sem líkt og korn á akri bylgjast
um landið, yfir hraunbungur og
sléttur, liðast um hraunásana
upp á efsta topp þar sem gestir
og gangandi raða sér til þess að
horfa á þessa árvissu, tignarlegu
sjón.
Grösugur safnhringur
Dilkarnir umlykja fjárhópana
með sinni einstæðu, óreglulegu
og margbreytilegu lögun. Hraun-
grýtið með sínar hvössu eggjar
heldur óstýrilátum gemlingum
og þrjóskum rollum í skefjum,
nema einstaka frekum forystuám
sem brjótast upp á réttarvegginn
eða jafnvel yfir í næsta dilk.
A breiðum, tvíhlöðnum hraun-
grýtisveggjunum, sem vinnulún-
ar hendur horfinna Aðaldælinga
og Reykdælinga hins forna
Helgustaðahrepps hafa byggt og
haldið við í hartnær 170 ár, sitja
börn og unglingar, konur og karl-
ar og hvíla sig frá drættinum,
drekkandi sopann sinn, smjatt-
andi á pönnukökum eða klein-
um, segjandi fréttir, syngjandi
lag.
Hér og þar standa karlarnir í