Dagur - 06.01.1999, Qupperneq 4

20-MIÐVIKUDAGVR G. JANVAR 19 9 9
MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU

Forsetamir
ogtíminn
Áramótaávarp forseta ís-
lands var helgað sárs-
aukafullri persónulegri
reynslu frá liðnu ári. For-
setinn er ekki aðeins að
þróa embættið og sam-
band þess við þjóðina
frekar í þá átt sem Vigdís
Finnbogadóttir hóf, held-
ur er hann sjálfur að vaxa
og þroskast sem persóna.
Kannski var þetta tæki-
færi nú um áramótin hið
fyrsta sem birti forseta
sem eldri, vitrari og þroskaðri mann en
þjóðin þekkti. Hann er breyttur og við
vitum hvers vegna. Olafur Ragnar Gríms-
son hefur endanlega kastað hempu
stríðsherrans.
Eins og við var að búast af manni í
hans stöðu við þetta tækifæri reis forseti
ofar persónulegri reynslu. Af henni má
draga lærdóm sem er algildur: sóum ekki
tíma vorum, hann líður hraðar en okkur
uggir, alltof fljótt munum við komast að
raun um að þær stundir sem skipta okkur
raunverulegu máli hafa verið of fáar.
Hinar of margar, sem helgaðar eru sókn
eftir vindi. Tíminn er skammtaður. Hann
er of dýrmætur til að sóa í annað en það
sem máli skiptir.
Vigdís talar
A sömu strengi sló Vigdís Finnbogadóttir
í áhugaverðu viðtali í Fréttauka á Iaugar-
degi á Rás 1. Hún kom auðvitað úr allt
annarri átt en núverandi forseti. En þem-
að var það sama: glíman við að skilja að
hismi og hjóm, rækta garð. Gerum við
það ekki mun tíminn dæma okkur.
Sem „velgjörðarsendiherra" á vegum
Sameinuðu þjóðanna hefur Vigdís fengið
það hlutverk að vekja athygli á og sporna
gegn því að ótal tungur minnihlutahópa
tapist á næstu áratugum. Þetta er ekki
bara menningarleg forvarsla og minja-
geymd. Vigdís talaði um að í tungumál-
inu lifðu sagnir og minningar fólks sem
ætti sjálfsmynd og sjálfsstyrk undir. Að
varðveita tungumál er því ekki fræðileg
íþrótt heldur pólitísk nauðsyn. Með því
að menning hrynur og sjálfsmynd hópa,
flosna þeir upp, lifa rótlausu og firrtu lífi,
reynast fúsari að taka til vopna en lifðu
þeir í sátt við sögu sína.
Vigdís tengdi þessa hugsun okkur sjálf-
um: umgengni við náttúruna og Iandið.
Siðlega háttu. Hvernig mun tíminn
dæma verk sem byggjast á skammtfma-
gróða, fortíðarhugsun?
Heyerdal
Fyrir einhveija tilviljun kom viðtalið við
Vigdfsi beint ofan í spjall við Thor Heyer-
dal sem hér dvaldi um jólin í boði Ólafs
Ragnars. Heyerdal hefur verið umdeild-
ur fyrir kenningar sínar. En innlegg hans
nú er að draga saman helstu heimildir
um ferðir hvítra manna til Ameríku. (Við
tölum EKKI um Iandafundi lengur.) Þær
siglingar vill hann tengja við aðrar ferðir
forfeðra okkar frá Miðjarðarhafslöndum,
og rekja þeirra arleifð enn aftar í tíma til
dularfullra ferðalanga með hvítt hörund
og blá augu sem fundist hafa smurðir í
innlöndum Kína. Heyerdal biður okkur
að skoða allar þessar ferðir í stóru heims-
sögulegu ljósi, sem hann telur að hafi
skinið fyrst í Æserbæjdan. Frá þeim stað
komu æsir, segir hann, norrænir guðir
sem Heimskringla Snorra greinir frá. Frá
þeim stað komum við, fyrir árþúsundum,
þegar íshellan lyfti oki sínu af norður-
slóð.
Heyerdal minnti okkur á að maðurinn
er á langri ferð, hún hófst fyrir löngu, og
sér ekki íyrir enda á. Hún spannar ris og
hnig ótal „heimsvelda“.
TímLnn enn
Þankar Vigdísar, Ólafs Ragnars og Heyer-
dals rötuðu með ýmsum hætti í einn far-
veg, sem birtir okkur þversögn: Tíminn er
endalaus, en við fáum hvert um sig svo
lítið að við megum engan tíma missa.
Stórveldi og menningarheimar koma og
fara. Veldi okkar, sem nú ráðum, okkar
sem veitum forystumönnum Vesturlanda
umboð til að ráða ráðum heimsins, mun
undan láta. Kristnir menn (lítill minni-
hluti heimsbyggðar) héldu jólaföstu há-
tíðlega með því að ausa eldi og eimyrju
vopna sinna á eitthvert fátækasta og
hrjáðasta fólk veraldar - í írak. Þeirri her-
för stjórnaði maður sem meirihluti
heimsbyggðar telur siðlausan skrípakarl.
Og hvað sem hæðast má að vöruskorti á
Kúbu þá hafði Kastró rétt fyrir sér á 40
ára byltingarafmælinu: hin ráðandi öfl
heimsins hafa breytt honum í spilavíti.
Heilu hagkerfin, ríki og þjóðir, eru á fórn-
arstalli fjárglæframanna heimskapítal-
isma; þeir fara ránshendi um heimili
sveltandi og hijáðar alþýðu, allt frá Suð-
ur-Ameríku til Austur-Asíu og ræna Iífs-
björginni.
Við erum fólkið sem ræður ferð manns-
ins í heiminum í dag. Hvernig verður
tími okkar dæmdur?
Lendur hugans
Ólafur Ragnar hafði lög að mæla: öldin
sem er að líða hefur fært okkur meiri
tæknigetu en allar aðrar aldir samanlagð-
ar. En til hvers? Bæta hag, lifa í öryggi,
njóta lista í hlýjum húsum, ferðast milli
landa og finna angan blóma, lækna sjúka
og strá dauða yfir sveltandi börn, ræna
fátæku ekkjuna og nauðga móður jörð.
Tækni höfum við aflað til að taka vald
guðs og skapa manninn í eigin mynd.
Eða má af jörðinni.
Þessi himinhrópandi þversögn er sköp-
uð af einu afli: mannshuganum. Leið
okkar inn í nýja öld verður leiðin inn á
lendur hugans, því þar býr Iausnin.
UMBUÐfl-
LflUST
Stefán Jón
Hafstein
skrifar
Vigdís og Ólafur Ragnar:
maðurinn er á hættulegri
ferð.
Baklá s og tilfinningar
Ást, tryggð, stríð og sársauki. Ævi-
sögur tveggja íslenskra kvenna
hafa verið eftirminnilegar síðustu
ár fyrir ýmissa hluta sakir, ekki
síst vegna þess að þessar konur
hafa á efri árum ákveðið að koma
fram og greina frá reynslu sinni í
stríðinu en ekki síður vegna þess
að þar opinbera þær tilfinningar
sfnar þó ef til vill sé það á óbein-
an hátt.
Náðuga frúin í Ruzemberok,
ævisaga Laufeyjar Einarsdóttur,
eftir Jónas Jónasson, útvarps-
mann og rithöfund, kom út fyrir jólin.
Náðuga frúin segir frá hjónabandi sínu
og raunum í Tékkóslóvakíu í seinni
heimsstyijöldinni. Þar skín í gegn til-
hlökkun ungra hjóna vegna sameigin-
legrar framtíðar þegar nágranninn kærir
eiginmann Laufeyjar, hann er fangelsað-
ur og myrtur. Sjálf var Laufey dæmd í
fangabúðir í eitt og hálft ár.
I bókarlokin segir Laufey frá sam-
MENNINGAR
VAKTIN
kvæmi í Reykjavík eftir stríð þar
sem hún greindi frá reynslu
sinni í Tékkóslóvakíu. Þá sagði
tónlistarmaður. „Iss, það er ekk-
ert að marka það sem þessi
taugaveiklaða kerling segir!“
Það sama kemur fram í bók
Ástu Sigurbrandsdóttur Peltola,
Hin hljóðu tár> sem kom út fyrir
nokkrum árum. Þar segir Ásta
frá ferðum sínum og störfum
um stríðshrjáða Evrópu, ást með
þýskum hermanni og hjóna-
bandi sínu í Finnlandi. Ásta seg-
ir einnig frá því þegar hún kom til hins
nýríka Islands eftir stríð.
„Eg hafði kvatt þjóðina í atvinnuleysi
og efnahagskreppu fyrir stríð, búið við
vöruskort í Danmörku og Þýskalandi á
stríðsárunum og þakkað Guði fyrir að
komast lífs af úr hörmungum stríðs-
ins.[...] En mitt í þessum auðæfum var
ég utanveltu. Eins og áhorfandi sem
skildi ekki hvað um var að vera á svið-
Guðrún Helga
Sigurðardóttir
skrifar
Ásta Sigurbrands-
dóttir Peltola og
Laufey Einarsdóttir
- vekja til um-
hugsunar um hlut-
skipti kvenna í og
eftir stríðið.
inu. í huga mér
féllu sprengjurnar á hverri nóttu og ég
hrökk upp rennsveitt og skjálfandi.þ..]
Margir báru það á mig að ég segði ekki
satt frá“...
Þessar ævisögur vekja lesandann til
umhugsunar um tvennt. Báðar eiga kon-
urnar það sameiginlegt að hafa hrokkið í
baklás og lítið talað um reynslu sína í
stríðinu vegna ríkidæmis og skilnings-
leysis Islendinga eftir stríð. Ekkert nýtt
að vísu en athyglisvert engu að síður.
Hins vegar eru tilfinningamar sem þess-
ar konur fjalla um á opinskáan hátt, ástina
sem aldrei fékk fullnægju og tryggðina
sem nær út yfír gröf og dauða. I kjölfarinu
vakna margar spurningar um tilfínninga-
mál. Hefur tryggðin breyst miðað við það
sem var? Því miður er ekki hægt að fara út
í slíkar vangaveltur hér, aðeins bent á að
full ástæða er til að velta tilfinningamál-
um fyrir sér og vera óhræddur við að fjalla
um þau opinberlega.