Dagur - 23.10.1999, Side 2

FT
U-LAUGARDAGUR 23. OKTÓBER 1999

SÖGUR OG SAGNIR
BPmhi j
Vatiisfj öröur ogVatns-
íirdmgar viðDjúp
GUÐVARÐUR
JÓNSSON
skrifar
Fratnhald afforsíðu
Byggð frá árinu 900
A þessum tímamótum munu vera
um 1 100 ár frá því Snæbjörn Ey-
vindarson austmann, bróðir
Helga magra, nam land milli
Mjóafjarðar og Langadalsár á
Langadalsströnd og byggði sér
bæ í Vatnsfirði. Talið er að það
hafi verið rétt fyrir eða um alda-
mótin 900.
Næsti skráði ábúandinn í
Vatnsfirði er Asgeir Knattarson
goði, en hann og Þorbjörg digra
Olafsdóttir, systir Kjartans Ólafs-
sonar, urðu stofninn að hinum
svo kölluðu Vatnsfirðingum, en
þeir sátu Vatnsfjörð í um 500 ár.
Þorbjörg var Iandsþekkt fyrir
skörungsskap og talin kvenna
vænst. Hún var tvígift og síðari
maður hennar, Vermundur mjói
Þorgrímsson, talinn væn maður
og héraðshöfðingi við Djúp á
meðan hann bjó í Vatnsfirði.
Þórður Þorvaldsson, sem tal-
inn var einn af 14 atkvæðamestu
mönnum landsins þegar hann sat
Vatnsfjörð, byggði fyrstu kirkjuna
í Vatnsfirði og lét vígja hana með
þeim skilmálum að hann og hans
réttir erfingjar skyldu eiga og
varðveita kirkjuna. Að þeirra tíma
sið, gátu þeir sem reistu kirkju
látið vígja sig til prests og mun
Þórður vera skráður prestur í
Vatnsfirði 1134. Þá var Vatns-
fjarðarkirkja bændakirkja. 375
árum síðar, eða árið 1509, telur
Stefán biskup Jónsson kirkjuna
og allan Vatnsfjörð vera komin
undir yfirráð biskups og setti þá
kirkjunni máldaga í yfirreið sinni
um Vestfirði. Aður höfðu staðið
yfir harðar og mannskæðar ill-
drilur kirkjunnar við ættingja
Sólveigar Björnsdóttur, en Sól-
veig fékk Vatnsfjörð í skírnargjöf
frá föður sínum, Birni Þorleifs-
syni ríka, sem bjó á Skarði á
Skarðsströnd. Sólveig mun þó
aldrei haf búið í Vatnsfirði.
I þessum deilum drap Eiríkur
Halldórsson, tengdasonur Þor-
leifs hirðstjóra Björnssonar, Pál
sýslumann Jónsson, eiginmann
Sólveigar Björnsdóttur. Eftir fall
Páls gerðu þeir feðgar Björn
Guðnason í Ógri og faðir hans
Guðni á Kirkjubóli, hvað harð-
asta hríð að yfirráðum bisk-
upanna yfir Vatnsfirði. Endaði sú
viðureign með því að biskup söng
Björn Guðnason í bann og alla
hans menn, en slíkt bann var
mönnum þungbært á þessum
tíma þótt mildir valdsmenn væru.
Fór það því svo að árið 1517 var
orðið svo þrengt að Birni að hann
Ieitaði sátta við biskup, sem
hljóðaði upp á það að Björn hætti
allri mótspyrnu gegn yfirráðum
biskups yfir Vatnsfirði. Ari síðar,
eða 1518, létust þeir báðir Björn
Guðnason og Stefán biskup í
Skálholti.
Uppfrá þessum tíma var kirkj-
an undir stjórn biskupa, fyrst
sem kaþólsk kirkja þar til 1546
að Jón biskup Arason fór yfirreið
um Vestfirði og kom við í Vatns-
firði. Þá lét Jón Eiríksson af emb-
ætti s'erri síðasti kaþólski prestur-
inn í Vatnsfirði en við tók hinn
fyrsti lúterski prestur kirkjunnar
séra Jón Þorleifsson og hefur
kirkjan verið lútersk kirkja síðan,
eða í 454 ár.
Landsþekktir höfðingjar
Margir landsþekktir menn hafa
setið Vatnsfjörð, því Vatnsfjörður
var mjög eftirsótt brauð. Sumir
hafa að vísu þótt nokkuð yfir-
gangssamir og ferill þeirra all
dreyra Iitaður, aðrir verið þekktir
fyrir dugnað og prúðmennsku.
Þegar Páll og Snorri, synir
Þórðar Snorrasonar, tóku við
Vatnsfirði, varð Páll all mikill fyr-
ir sér. Þótti honum Hallgerður
Runólfsdóttir, kona séra Ólafs
Sölvasonar að Helgafelli fögur
kona, fór suður að Helgafelli,
kom þar að næturlagi, tók Hall-
gerði upp úr rúminu og fór með
hana heim í Vatnsfjörð. Um sum-
arið eftir varð þó Páll að lúta
valdi laganna og skila prestfrúnni
að Helgafelli.
Þekktastur mun þó vera Þor-
valdur Snorrason. Var Þorvaldi
oft lýst sem grimmum, siðspillt-
um manni, sem léti hinar frum-
stæðustu hvatir ráða gerðum sín-
um. Afdrifaríkast fyrir Þorvald
var þó þegar hann drap frænda
sinn Hrafn Sveinbjarnarson árið
1213. Það varð til þess að árið
1228 brenndu Hrafnssynir Þor-
vald inni að Gillastöðum í Króks-
firði. Þar með var lokið æfi eins
litríkasta Vatnsfirðingsins. Þor-
valdur var talinn svo einráður á
Vestfjörðum eftir að hann drap
Hrafn Sveinbjarnarson að and-
stæðingar hans þorðu vart vestur
yfir Gilsfjörð.
Eftir fall Þorvaldar tóku við
Vatnsfirði Þórður og Snorri Þor-
valdssynir, en 1232 drap Sturla
Sighvatsson þá bræður í Hunda-
dal í Dölum er þeir voru á leið
suður að hitta Snorra Sturluson.
Eftir fall þeirra bræðra var næsti
erfingi Vatnsfjarðar Einar Þor-
valdsson, en þar sem hann var of
ungur til þess að taka við búinu,
þurfti mann til þess að fara með
forræði Einars, þar til hann hafði
aldur til að taka við. Þar sem Ein-
ar var sonur Þórdísar dóttur
Snorra Sturlusonar , sendi hann
Órækju son sinn vestur til að fara
með forræði Einars. Órækja
reyndist hinn mesti ójafnaðar og
ofstopamaður, sem fór rænandi
um sveitir. Þegar Órækja fór aft-
ur suður 1240, urðu allir Djúp-
menn fegnir. Einar systursonur
hans reyndist aftur á móti sam-
vinnuþýður og vinsæll eftir að
hann tók við.
Víðförull Vatnsfirðingur
Einn af nafnkunnustu og víð-
förulasti Vatnsfirðingurinn, var
Björn Jórsalafari Einarsson.
Hann ferðaðist vítt og breitt um
Evrópu og hlaut þar marga
sæmd. Aður en Björn fór í Jór-
salaför sína árið 1405, gerði
hann erfðaskrá og mælti svo fyrir
að hann fengi legstað í Vatns-
fjarðarkirkju og gaf til þess kirkj-
unni hálfan skreiðartoll í Bolung-
arvík. þriðjung Drangareka og
sjöttung reka í Rekavík á bak Lát-
ur. Einnig gaf hann kirkjunni
skógarhögg í Isaíjarðarbotni, það
sem hún þyrfti. Syngja skyldi
sálumessu á ártíðardegi hans og
gefa fátækum ölmusu. Kirkjunni
gaf hann einnig hálfa Svansvík
og kirkjunni í Súðavík raftaviðar-
högg í Svarfhólsskógi í Álftafirði
og til kolagerðar, svo mikið sem
Súðavík þyrfti árlega.
Kona Björns var Sólveig Þor-
steinsdóttir, hún var talin mjög
hæfileikarík kona og fylgdi manni
sínum í flestum ferðum erlendis.
Árið 1401 fór hún til Evrópu án
þess að maður hennar væri með.
Björn lést suður í Hvalfirði árið
1415 og var jarðsettur í Skál-
holti, þvert ofaní fyrirmæli í
erfðaskrá.
Björn og Sólveig áttu tvö börn,
Þorleif og Kristínu. Þau tóku við
Vatnsfirði eftir föður sinn en Þor-
leifur drukknaði fyrir framan
Iendinguna á Hamri er hann
hugðist sækja konuefni sitt norð-
ur í Eyjafjörð, sem faðir hans
hafði fundið fyrir hann. Geymdi
hann hesta á Hamri og
Melgraseyri til ferðarinnar fyrir
sig og sína menn. Förukona sem
átti leið frá Hamri að Melgraseyri
sá skrímsli sem lét ófriðlega á
steini úti fyrir Iendingunni en
þorði ekki að segja frá því, fyrr en
seint um kvöld og fannst þá Þor-
leifur dauður á steininum.
Eftir Iát Þorleifs tók Kristín eða
VatnsQarðar-Kristín eins og hún
var kölluð, við allri bústjórn í
Vatnsfirði og var talin skörungur
mikill, rausnar kona hin mesta og
álitin sitja Vatnsljörð með mikilli
reisn. Eftir dauða Þorleifs var
Kristín réttborin erfingi Vatns-
íjarðar, en Sólveig móðir hennar
afhenti henni ekki eignarhlut
hennar í Vatnsfirði, heldur gaf
dóttursyni sínum Birni Þorleifs-
syni Vatnsfjörð með samþykki
Kristínar.
Séra Jón Eiríksson sat Vatns-
fjörð á miklum umbrota- og óróa-
tímum, enda átti hann Iöngum í
útistöðum við menn, en á hans
dögum Iauk langvinnum deilum
um eigna og yfirráðarétt yfir
Vatnsfjarðarstað. Séra Jón var
talinn mikill hagleiksmaður og
gengu af honum ýmsar sögur um
hagleik hans. Jón á að hafa smíð-
að tvö haffær skip og var það
minna svo stöðugt að hægt var að
vinda fulla ámu upp í það, án
þess það hallaðist verulega. Hitt
skipið var sexæringur, mjög hag-
lega gerður. Smíðaði hann á skip-
ið sex trémenn sem héldu á árum
og réru. Léku mennirnir í völtum
í knésbótunum og blýsakka aftan
á herðunum, en árarnar voru
læstar í hömlunum. Kengur var
festur í brjóst þeirra og snæri fest
þar í. Sat séra Jón í skut og hélt í
snærið. Þegar Jón kippti að sér,
risu þeir upp við árarnar en þeg-
ar hann sleppti, féllu árarnar í sjó
og trémennirnir tóku bakfall.
Sagan segir að sex hraustir ræð-
arar hafi ekki getað róið af sér
trémennina.
Presti viMð úr embætti
Séra Jón Þorleifsson mun vera
fyrsti lúterski presturinn f Vatns-
firði og sennilega sá eini sem hef-
ur verið vikið úr embætti í Vatns-
firði vegna vankunnáttu. Árið
1546 dæmdi Gísli biskup Jóns-
son af séra Jóni Vatnsfjarðarstað
vegna vankunnáttu. Sama ár tók
séra Jón við Gufudal og þjónaði
þar til æviloka.
Séra Jón Loftsson varð fyrsti
skólameistari Skálholtsskóla eftir
siðaskiptin og gegndi því starfi
árið 1555 til 1556. Árið 1564
tekur svo Jón við Vatnsfirði og
varð hann þekktastur fyrir það að
eiga þrjár konur og stunda fjöl-
kyngi. Fyrsta kona Jóns var Guð-
ríður Jónsdóttir. Miðkona Sigríð-
ur Grímsdóttir og þriðja konan
Guðrún Sigmundsdóttir. Gifting
þeirra Jóns og Guðrúnar varð all-
söguleg og hafði töluverð eftir-
köst. Snemma vetrar 1591 missti
séra Jón Sigríði konu sína og
virðist það hafa haft töluverð
áhrif á hann andlega og farið að
sækja á hann verulegt rugl. Fór
Jón þegar að leita sér konu og
fékk jáyrði Guðrúnar. Var Jón
ekkert að tvínóna við þetta, tók
Guðrúnu heim í Vatnsfjörð,
drakk til hennar festaröl, þó ekki
væri liðinn mánuður frá því Sig-
ríður dó. Þó fannst mönnum
keyra um þverbak þegar klerkur
tók upp á því að gifta sig sjálfur.
Fyrir þetta uppátæki og ýmsar
skringilegar embættisfærslur, var
séra Jón kærður til prófastsins á
Isafirði séra Snæbjörns Torfason-
ar og enduðu þau málaferli með
því að séra Jón var settur af emb-
ætti á Alþingi 2. júlí 1596. Allt
bendir til þess að séra Jón hafi
ekki verið heill á geðsmunum
síðari árin. Hann var haldinn
þeirri grillu að menn ofsæktu sig,
mun mest hafa borið á þessu eft-
ir málaferlin út af kvonfanginu.
Hlóð hann vörðu eða virki í holti
nálægt bænum og dvaldi þar
löngum stundum meðan úti var
vært og beið þar óvina sinna.
Drátthagur prestnr
Guðbrandur Jónsson er fæddur í
Vatnsfirði 20. janúar 1641. Guð-
brandur var sonur Jóns Arasonar,
Magnússonar sýslumanns í Ogri.
Sennilegt er að Guðbrandur sé
eini presturinn sem fæddur er í
Vatnsfirði eftir siðaskipti. Hann
var fyrst aðstoðarprestur föður-
síns en tók svo við Vatnsfirði eft-
ir Iát hans 1673.
Möðrudælingurinn Hjalti Þor-
steinsson er sennilega sá Vatns-
fjarðarprestur sem oftast heyrist
nefndur nú til dags vegna sinnar
listhneigðar. Eftir hann eru mun-
ir bæði útskornir og málaðir á
þjóðminjasafni og teikning hans
af Hallgrími Péturssyni oft fyrir
augum manna. Séra Hjalti gerði
einnig landsuppdrætti af Vest-
fjörðum, bæði af hverri sýslu fyr-
ir sig og heildarkort. Þessir upp-
drættir voru taldir betri en eldri
uppdrættir, lögun Vestfjarða rétt
og bæir og firðir á réttum stað.
Hann smíðaði sjálfur kvaðrat
sem var svo fullkominn að hann
mældi bæði stig og mínútur.
Tvær prestsfrúr voru í Vatns-
firði, afkomendur Hjalta Þor-
steinssynar. Ingibjörg Marteins-
dóttir sýslumans í Ögri og Elínar
dóttir Hjalta í Vatnsfirði, Ingi-
björg giftist Magnúsi Teitssyni er
var aðstoðarprestur séra Hjalta
og tók svo við Vatnsfirði eftir að
Hjalti lét af embætti. Hin var
Sigríður Magnúsdóttir Teitsson-
ar. Hún var gift Illuga Jónssyni
sem var aðstoðarprestur Magn-
úsar Teitssonar og síðar prestur á
Kirkjubóli í Langadal frá 1779-
1782. Séra Illugi var aðeins eitt
ár á Kirkjubóli, fluttist síðan að
Neðribakka 1780. 1 janúar árið
1782 fór Illugi til ísafjarðar með
Hinriki Bjarnasyni, bónda á Arn-
gerðareyri, Jóni syni sínum og
Jóni Jónssyni, sem var sonur Jóns
Sveinssonar, prests á Stað í
Steingrímsfirði og tveimur
mönnum öðrum. Er þeir komu til
baka frá ísafirði hrepptu þeir
hvassviðri með snjókomu og
lentu á skeri utan við lendinguna
á Arngerðareyri og drukknuðu
þar allir.
Árni Helgason er sennilega sá
prestur sem styst hefur þjónað
Vatnsfirði. Séra Árni stundaði
nám við Kaupmannahafnarhá-
skóla og útskrifaðist þaðan 1807.
Árið eftir hlaut hann verðlauna-
pening úr gulli fyrir úrlausn guð-
fræðispurninga, sama ár var hon-
um veittur Vatnsfjörður, en
komst ekki heim fyrr en árið eftir
og þá hinn 9. júlf 1809 tók hann
prestsvígslu. Sama ár var vígður
Jón Matthíasson, sem Árni fékk
til þess að þjóna fyrir sig í Vatns-
firði um hríð. Séra Árni fór svo
snögga ferð til Vatnsfjarðar,
messaði þar eitthvað tvisvar sinn-
um og gaf saman ein hjón. Að því
Ioknu fór hann suður og lét Jón
Matthíasson þjóna fyrir sig áfram
þar til hann sleppti brauðinu
1811, er hann hafði fengið veit-
ingu fyrir ReynivöIIum.
Séra Arnór Jónsson tók við af
Ama Helgasyni 1811 og þjónaði í
Vatnsfirði til dauðadags eða í 42
ár. Sigríður dóttir Arnórs giftist
Hannibal Jóhannessyni bónda á
Bakka í Langadal. Dóttursynir
þeirra voru alþingismennirnir
Hannibal og Finnbogi Rútur
Valdimarssynir.
Séra Hannes Arnórsson varð
aðstoðarprestur séra Þórðar Þor-
steinssonar í Ögri 1824. Árið
1829 varð hann aðstoðarprestur
föður síns í Vatnsfirði og gegndi
því starfi þar til hann varð prest-
ur á Stað í Grunnavík 1841.
Meðan Hannes var aðstoðar-
prestur föður síns bjó hann fyrst
í Vatnsfirði en síðan í Svansvík
þar til hann flutti að Stað.
Hannesi var meinað að giftast
Sólveigu Bogadóttur, Benidikts-
sonar vegna fátæktar hans.
Hannes drukknaði á Isa-
fjarðardjúpi á heimleið úr kaup-
stað 18. des. 1851.
Séra Páll Ólafsson tók við
Vatnsfirði 1901. Árið 1908 var
Kirkjubólsþing og Staður á
Snæfjallaströnd sameinuð Vatns-
firði og hafa Vatnsfjarðarprestar
þjónað þessum þremur sóknum
síðan.
Staður á Snæfjallaströnd hafði
verið sjálfstætt prestakall frá því
snemma á öldinni eða þar til
1858. Eftir það var því þjónað
um tíma af jprestinum á Stað í
Grunnavík. Árið 1865 tók prest-
urinn á Kirkjubóli í Langadal að
þjóna Staðarkirkju og nokkru síð-
ar var Staðarprestakall sameinað
Kirkjubólsþingum. Kirkjuból
hafði frá því í öndverðu verið
annexía frá Stað á Snæfjalla-
strönd, en varð síðar sjálfstætt
prestakall og hélst það svo þar til
1908 að bæði prestaköllin voru
sameinuð.
Hér hafa verið nefndir ýmsir
þeir er Vatnsfjarðarstað hafa set-
ið og orðið landsþekktir á sínum
tíma, annað hvort vegna þess að
þeir hafa setið Vatnsfjörð á viss-
um áherslupunktum á líflínu
staðarins, eða vegna persónu-
legra sérkenna sinna og hefur
hér verið stiklað á örfáum atrið-
um hjá hverjum og einum. Marg-
ir merkir Vatnsfirðingar eru þó
ótaldir en hér mun látið staðar
numið.