Dagur - Tíminn - 14.09.1996, Síða 4

IV - Laugardagur 14. september 1996
4Dagur-®mTOxn
Sveinn Pálsson, læknir og náttúrufræðingur, brá sér á herranótt
í Hólavallarskóla 1791 og skrifaði fyrstu
leikhúsgagnrýnina
í GEGNUM TÍÐINA
Hólavallarskóli var illa byggt hús og urðu skólasveinar að Jljúgast á til að halda á sér hita.
Þarna voru samt haldnar leiksýningar fyrir heldra fólkið í bœnum, en herranótt hefur haldist
við nœr óslitin allt frá Skálholtsskóla og enn eru nemendurnir í MR að.
Menningar
viðleitni á
Herranótt skólanema
má rekja allt til
Skálholtsskóla, sem
lagðist af 1784 þeg-
ar öll hús staðarins
hrundu í náttúruhamförum.
Tveim árum síðar tók latínu-
skóli til starfa í Reykjavík,
Hólavallarskóli. Stóð hann þar
sem nú er Hólatorg, við suð-
urenda Garðastrætis, að norð-
anverðu við kirkjugarðinn
sem kallað er að standi við
Suðurgötu.
f Hólavallarskóla héldu piltar
áfram að efna til herranætur,
síðan í Bessastaðaskóla og
hefðin hefur haldið áfram fram
á þennan dag og flutti með Lat-
ínuskólanum til Reykjavíkur. Ár
hvert efna nemendur í Mennta-
skólanum í Reykjavík til leik-
sýninga og kalla herranætur að
gömlum sið.
Eitthvað mun á reiki hvemig
heitið „herranótt" var hugsað,
en orðabækur eru fáorðar um
skýringu orðsins. í Orðabók
Blöndals er tilgreint að herra-
nótt sé seremónía sem rekja má
til Skálholtsskóla. Byrjar hún á
brýningu dux scholae, og er líkt
eftir hirðsiðum. Ræður eru flutt-
ar á latínu og leikrit færð upp.
íslenska leikhúsið getur með
vissum rétti rakið sig til
herranætur skólapilta. Fyrsta
íslenska leikritið sem sett var á
svið var „Brandur" eftir Geir
Vídalín biskup. Árið 176 sýndu
piltar í Hólavallarskóla leikritið
„Hrólf' eftir Sigurð Pétursson
sýslumann. Minna má á að
Matthías Jochumsson samdi
„Útilegumennina" fyrir herra-
nótt og Sigurður Guðmundsson
málari gerði leiktjöld, en hann
var mikill áhugamaður um leik-
list eins og aðra menningu.
Leikrit Matthíasar hlaut síðar
heitið „Skugga-Sveinn" og er og
verður eitt af öndvegisverkum
íslenskrar leikritunar.
Fyrsta leikhús-
gagnrýnin
Til er frásögn af herranótt
frá árinu 1791, en þá fór hún
fram í Reykjavíkurskóla á Hóla-
velli. Er þar fyrsta leikhúsgagn-
rýnin sem skrifuð var hér á
landi og ekki sú lakasta.
Pað var Sveinn Pálsson,
læknir og náttúrufræðingur,
sem þá var nýkominn heim frá
Kaupmannahöfn, sem þá gerð-
ist leikhúskrítiker. En Sveinn
var meðal þeirra mörgu íslend-
inga sem fátæktin og almennur
vesaldómur sem af henni leiddi
lék grátt.
A námsárunum í Kaup-
mannahöfn þyrsti hann eftir að
njóta menningar og lista sem
borgin bauð upp á, en efnin
leyfðu það ekki.
Sultur og
lystisemdir
Einn var sá staður sem
Sveinn lét eftir sér að sækja.
Hann svalt til að geta keypt sig
inn í Kómedíuhúsið endrum og
eins til að njóta þess sem þar
var boðið upp á. Var honum
legið á hálsi fyrir þá eyðslusemi
af sumum, en sjálfur iðraðist
hann þess aldrei að hafa látið
eftir sér að sleppa máltíðum til
að njóta lystisemda Kaup-
mannahafnar.
Sveinn Pálsson hafði því
nokkra reynslu af því að sækja
leikhús, þegar hann skrifaði um
herranótt piltanna í skólahús-
inu á Hólavelli, sem annars hélt
hvorki vatni né vindi.
Hér fer á eftir frásögn Sveins
af herranótt 1791 og er seilst í
þýðingu Steindórs frá Hlöðum,
en greinin er í dagbókum lækn-
isins, sem ritaðar voru á
dönsku, heldur torlæsilegri.
Herranótt í Hóla-
vallarskóla
„Hinn 15. október fór ég frá
Bessastöðum og yfir á Seltjarn-
arnes, og hinn 17. var ég við-
staddur hina svonefndu herra-
nótt í Reykjavíkurskóla. Petta er
eins konar sjónleikur, sem nem-
endur skólans sýna einu sinni á
hverjum vetri og bjóða þangað
auk rektors og kennara öllum
embættismönnum og heldri
mönnum þar á staðnum og í
nágrenninu, ásamt konum
þeirra. Efni sýningarinnar er
krýningarathöfn, og er efsti
nemandi árlega krýndur til
konungs. Aðrir leika biskup,