Dagur - Tíminn - 14.12.1996, Side 3

JOagurÁEtittmri
mmmm
C A IT n A A C A A \T ¥ n
Laugardagur 14. desember 1996 - III
Bessastaðir á 18. öld. Þar voru fyrst ræktaðar kartöflur á íslandi. Frumkvöðullinn var sænskur landbúnaðarráðunautur.
Kartaflan nemur land
Eftir að Kólumbus fann
Ameríku 1492 og Evr-
ópumenn tóku að
hasla sér völl í Nýja
heiminum, uppgötvuðu
þeir þar brátt ýmsar jurtir sem
frumbyggjar álfunnar höfðu rækt-
að og hagnýtt um langan aldur.
Má þar á meðal benda á maís,
kakó, baunir, jarðhnetur, tóbak og
kartöflur. Notkun sumra þessara
jurta varð brátt mikil og almenn
víða í Evrópu, en það sama verður
ekki sagt um kartöfluna, sem varð
þó með tímanum til hvað mestrar
nytsemdar af öllum þeim gjöfum
sem við fengum frá Indíánum.
Spánverjar fluttu kartöflur fyrstir
manna austur um haf, en þar í
landi var ræktun þeirra lítið sinnt
lengi vel. En seint á 16. öld barst
jarðávöxtur þessi til Ítalíu og þar
var brátt tekið að rækta kartöflur
af miklum áhuga. ftalir nefndu
þennan nýja rótarávöxt tartufoli í
höfuðið á verðmætum sveppi sem
var líkur í útliti. Þetta ítalska
tartufoli breytist yfir í kartoffel t.d.
á þýsku og dönsku og verður loks
kartafla á íslensku. Spánverjar
nefndu fyrirbærið aftur á móti
patata, sem mun fengið úr
Indíánamáli og breytist síðan með
ýmsum hætti, þannig að á ensku
verður það potato, á sænsku
potatis og potet á norsku, svo að
dæmi séu nefnd.
Kartaflan tók ekki að breiðast
verulega út norðan Alpaíjalla fyrr
en seint á 17. öld og síðan í vax-
andi mæli á 18. öld. Leið þá ekki á
löngu þar til menn uppgötvuðu að
þetta væri hin merkilegasta mat-
jurt, því að við samanburð kom í
ljós að kartöfluakur gaf af sér
helmingi meiri uppskeru en fá
mátti af jafnstórum rúgakri.
Kartöflurækt breiddist mjög út í
Danmörku á fyrra helmingi 18.
aldar, en til íslands kom hún ekki
fyrr en árið 1758. Menn höfðu þá
um skeið verið að ræða hvort
mögulegt mundi að rækta kartöfl-
ur hér á landi. Stiftamtmaðurinn,
Rantzau greifi, hafði hvatt til að
það yrði reynt. Skúli Magnússon
landfógeti hafði í framhaldi af því
leitað álits sænska grasafræðings-
ins Carls von Linné og sá frægi
maður ekki talið líkur á að slíkt
væri hægt svo norðarlega á jarðar-
kringlunni sem ísland er.
En þá kom til sögunnar sænsk-
ur barón af þýskum ættum, sem
hét Friðrik Wilhelm Hastfer og hér
dvaldist sem konunglegur for-
stöðumaður kynbótabús í sauð-
ijárrækt á Elliðavatni. Þetta var á
tímum Innréttinga Skúla fógeta í
Reykjavík, þegar byrjað var á
mörgu sem verða mætti til að rétta
við hag íslendinga. Á Elliðavatni
var unnið að endurbótum á ullar-
gæðum sauðflárins með því að
flytja inn erlenda hrúta. Þetta
hefði svo sem allt getað gengið, ef
íjárkláðafaraldurinn fyrri hefði
ekki siglt í kjölfarið árið 1761 með
skelfilegum afleiðingum víða um
land.
Þessi sænski barón sinnti ekki
aðeins sauðflárrækt og kynbótum,
því að hann bar hag íslensku þjóð-
arinnar fyrir brjósti á flestum svið-
um. Meðal annars mælti hann
gegn skoðunum Linnés og íleiri
um að ekki væri hægt að rækta
hér kartöflur og kvaðst skyldu
sanna hið gagnstæða, ef sér bærist
útsæði nægilega snemma sumars
til að setja það niður. Hann var
tekinn á orðinu og útsæðiskartöíl-
ur fékk hann frá Kaupmannahöfn
vorið 1758. Ilann setti þær niður í
garð einn á Bessastöðum, þar sem
hann hélt til um þær mundir. Kart-
öflur þessar spruttu vel um sum-
arið, og um haustið var uppskeran
svo mikil og góð, að baróninn
sendi hluta af henni utan, svo að
stjórnarherrarnir í Kaupmanna-
höfn mættu sjá með eigin augum
að hægt væri að rækta kartöflur á
íslandi.
Ákveðið hafði verið að hluti út-
sæðis þess, sem kom til íslands
vorið 1758, færi vestur í Patreks-
fjörö til hins víðkunna garðyrkju-
manns, séra Björns Halldórssonar
í Sauðlauksdal. En samgöngur
voru erfiðar í þá daga og svo illa
tókst til að þetta útsæði barst ekki
presti fyrr en vika var liðin af á-
gústmánuði. Voru kartöflurnar þá
orðnar linar og saman skroppnar
og út úr þeim vaxin grös í einni
bendu. Séra Björn setti þá allan
þófann niður í bala og hlúði vand-
lega að með mold. Seint um haust-
ið tók hann upp úr balanum og
fann þá fáein ný kartöfluber í
moldinni.
En betur tókst til hjá séra Birni
sumarið 1759, er hann fékk góða
uppskeru, og síðan á næstu árum,
svo að segja má að frá honum
breiddist út ræktun þessarar nyt-
sömu matjurtar. Séra Björn taldi
þennan nýja jarðávöxt ekki aðeins
jafngildi kornmatar, heldur jafnvel
betri, ef hann væri réttilega soðinn
og tilreiddur. Þannig var upphaf
kartöfluræktar á íslandi og má
segja að þar eigi við orðtakið um
að mjór sé mikils vísir.
Ján R. Hjálmarsson.
Þegar kölski annaðist kennslufrœðina
Vandamál á fslandi ganga yfir í hysteríisköstum, sem vara misjafn-
lega lengi. Gagnsleysi skólakerfisins heltekur umræðuna á nokk-
urra ára fresti og um þessar mundir, í nokkra daga að minnsta
kosti, er árangur nema í reikningi og svokölluðum raungreinum aðalhöf-
uðverkur allra sannra íslendinga. Ekki er viðurkennt að neinn sé tor-
næmur á nein fræði og því er það einhverjum kerfum að kenna, en ekki
einstaklingum, að krakkarnir læra ekki.
En þetta hefur ekki alltaf verið svona, því einu sinni voru nemar mis-
jafnlega næmir og eru dæmi um að beitt hafi verið misjöfnum brögðum
til að auka lærdómsgáfur og er hér saga um hvernig það fór fram löngu
áður en kennslufræðin var fundin upp:
Kölski gaf
skólapilti
nœmi
Einu sinni var skólapiltur í Skál-
holti, sem var svo tornœmur, að
hann gat ekkert lœrt. Biskupi þótti
það mjög bágt, því pilturinn var
skyldur honum og var enda viljug-
ur að lœra, svo biskup elskaði
hann og vorkenndi honum, ef
hann yrði að hœtta. Hann tók það
til ráðs, að hann sendi piltinn
utan til vinar síns, sem var skóla-
kennari á Þýskalandi. Þar var
pilturinn um tíma, og gekk honum
ekki betur en áður, og sagði kenn-
arinn honum, að hann sœi ekki
annað ráð en senda hann til ís-
lands aftur, því hann gœti ekki
lœrt. Piltinum féll það þungt og fór
að reika út um strœti í þungum
þönkum. Þá kemur til hans maður
og spyr hann, hvort hann geti ekki
lœrt. Hann sagðist ekki geta það.
„Efþú vilt koma til mín fyrir skrif-
ara að sex árum liðnum, þá skal
ég mœla svo fyrir þér, að þú skalt
geta lærl.“ „Það mundi ég vilja
vinna til, “ segir pilturinn.
„Reyndu þá," segir hinn, „hvort
þér gengur ekki betur eftir þetta. “
Þeir skilja nú, og fer pilturinn í
skólann, og nú getur hann lœrt.
Líða nú stundir, og gengur honum
betur en öllum öðrum. Kennarinn
tók eftir því og spurði hann,
hvernig á því stœði. Hinn sagði
allt sem var. Þá sagði kennarinn:
Kölski safnar glötuðum sálum í ríki
sitt. Þar eiga kóngar og biskupar
forgang eins og annars staðar.
„Sá, sem til þín kom, hejir verið
kölski, og er mitt ráð, að þú farir
til íslands aftur sem fyrst. “ Og það
varð, að hann fór til íslands í
Skálholtsskóla aftur, og gekk hon-
um enn vel að lœra. Hann sagði
biskupi frá, hvernig komið var og
hvað kennarinn hefði ímyndað sér
um þenna mann. Biskupi þótti það
ekki ótrúlegt, að hann hefði getið
rétt til. Pilturinn útskrifaðist, áður
en mörg ár liðu, en ekki vildi bisk-
up, að hann fœri frá sér, fyrr en
sex ár vœri liðin frá þeim degi,
sem samningurinn var gjörður.
Seinasta daginn í þessum sex
árum kallaði biskup á piltinn út í
kirkju á áliðnum degi, leiðir hann
fyrir altarið og fœrir hann í
messuskrúðann, helgar vín á
kaleiknum og fœr honum og sagði:
„Hér skaltu standa í alla nótt og
víkja ekki fet frá altarinu, því í
nótt mun kölski vitja þín, en farðu
með engum, sem til þín kemur, þó
þú verðir lokkaður til þess, nema
því aðeins að hann drekki úr
kaleiknum." Síðan fer biskup frá
honum. Nú líður þangað til dimmt
er orðið. Þá kemur sá, sem áður
samdi við piltinn, og segir: „Illa
hélstu orð þín við mig, að þú
straukst hingað aftur. “ „Ekki var
ég sjálfráður í því, “ segir piltur-
inn, „en kaup okkar má enn
standa, ef þú drekkur þessa skál
með mér til staðfestu, “ og drekkur
honum til af kaleiknum. Hinn varð
reiður og sagði hann þyrfti ekki að
setja sér afarkosti. „Ég get haft
nógan liðsafla til að taka þig
nauðugan, ef þú vilt ekki koma
viljugur, eins og þú lofaðir." „Það
er enginn afarkostur, “ segir piltur-
inn, „þó þú drekkir með mér úr
bikarnum, það er vináttumerki
okkar." Hinn ansar því ekki, en
segir: „Komi hér mínir þjónar."
Allt í einu kom í kirkjuna ótal
púka, sem voru ógurlegir að sjá.
Þeir fylltu kirkjuna, nema gang-
rúm var utar eftir gólfinu, og þó
mjótt. Þessi her hajði svo ógurleg
lœti, að pilturinn varð hrœddur og
œtlaði að setja kaleikinn af sér á
altarið og hlaupa út sem skjótast.
í því heyrir hann, að biskupinn
kallar utar í kirkjunni: „Stattu
kyrr á fótunum, maður. Það er
opið helvíti fyrir þér." Þá sneri
hann sér að altarinu og byrgði fyr-
ir augu sér og baðst fyrir. Ólœtin
vöruðu til dags, og stóð pilturinn
kyrr eftir þetta þangað til í dögun.
Þá hringdi biskup, og þá hvarf all-
ur flokkurinn. Biskup gengur þá til
piltsins og drakk af kaleiknum,
fœrði piltinn úr messuklæðunum
og leiddi hann inn og sagði, að
honum mundi nú vera óhœtt héð-
an í frá, og það varð líka. Síðan
vígði biskup hann til prests og
veitti honum gott brauð, og varð
hann ágœtismaður.