Dagur - Tíminn - 24.12.1996, Page 9

jEagur-’SKmtmr
Þriðjudagur 24. desember 1996 - 9
m JaR jigw 0Bf
lii I/1/ i /m
/ / 'u n / t / ‘í
nít
Stefán Jón Hafstein skrifar ritstjórarabb á jólum
i.
Númer eitt á jólum er auðvitað að forminu til þessi
litli sveinn sem eigi var rúm fyrir í gistihúsinu. En
fyrir marga er aðalhlutverkið í höndum hins
sveinsins — sem gefur. Og flestir vaxa reyndar ekki
upp úr þeirri hinni barnslegu jólasveinatrú, nema
hún hætti að vera barnsleg og verður svínsleg, lög-
uð að trú á bara það sem gefur — í aðra hönd. Þeir
náðu reyndar saman í huga mér þeir tveir, á end-
anum, sveinninn ungi og sveinninn jóla. Það er
löng saga sem ekki verður rakin hér, en hún byrjar
svona:
II.
Fyrsta alvöru bernskuminningin mín tengist jólun-
um. Þá undirstrika ég alvöru. Hún gróf undan sak-
leysi barnsins og lá við að hún svipti mig helgi há-
tíðarinnar, ekki bara þessi hin fyrstu jól sem ég
man glöggt eftir, heldur öll jól þaðan í frá.
Ég man það eins og gerst hefði í gær. Þetta var á
jólaballi eins og jólaböll best geta orðið. Eins og
þau voru þegar ég var ungur og eru kannski enn.
Mamma fór með okkur systkinin í gamla Sigtún við
Austurvöll. Það var risastór skreyttur salur með
feiknastóru jólatré, það voru dúkuð borð, það voru
jólaljós og kerti, það var stórfenglegur heimur sem
luktist utan um þennan litla dreng á matrósaföt-
um. Stuttbuxur, hann var á rauðri treyju með
þennan hefðbundna matrósakraga, borðar og
snúrur og stolt hins unga drengs í brjóstvasanum:
flauta. Það var reyndar bannað að blása í hana á
jólunum, en hún var þarna til taks eins og fálka-
orðan fyrir hlýðni og góða siði. Jólatréð sá hann
ekki nema þar sem það speglaðist í gljáburstuðum
skónum, hann var svo niðurlútur af feimni, yfir-
kominn af allri þessari dýrð....
Súkkulaði og rjómi, sætabrauð, hattar og knöll.
Og þá kom hann. Eftirvæntingin hafði verið að
magnast og börnin orðin sæl og rjóð af sælgætisáti
og súkkulaðidrykkju með rjómaskeggin ennþá loð-
andi við efrivörina — í þá tíð þekktist ekki sykur-
laust. Hljómar píanósins gáfu til kynna að stundin
væri runnin upp, það var magnþrungið og líktist
engu sem hafði áður gerst: „Krakkar mínir komiði
sæl, hvað er hér á seyði?" Hvað er hér á seyði?
III.
Sjálfur jólasveinninn stóð í allri sinni rauðhvítu
dýrð og söng lofgjörðarvers til barnssálarinnar, um
Adam sem sáði og sáði, gekk yfir sjó — hugsið ykk-
ur, yfir sjó! — og land. Og nú skal segja. Einiberja-
runninn. Eitthvað svo dularfullt og framandi að
ganga kringum einiberjarunn; maður vissi hvorki
hvað það var þetta eirúber né heldur þetta runn.
Þannig óx kætin og gleðin einlæga yflr þessum frá-
bæra náunga, sem opnaði heima tónlistar og trún-
aðartrausts og óblandinnar og fölskvalausrar ham-
ingju.
rv.
í þann tíð fóru allir krakkar með kerti á jólaböll.
Jólasveinninn hét undantekningalaust Kertasníkir.
Það var komið að því sem nálgaðist helst að vera
helgistund: sendiherra hins barnslega sakleysis af-
henti forseta heimsmyndarinnar trúnaðarbréf sitt.
Við stilltum okkur upp í röð til að gefa Kertasníki
kerti.
Þetta var nokkuð mikil óperasjón. Allar mæður í
salnum drógu úr handtöskum sínum kerti sem þær
afhentu afkvæmunum hátíðlega, svo þau mættu
stilla sér upp í röðina og nálgast hinn mæta svein.
Núna, næstum 40 árum síðar, sé ég í hugskoti
mínu að þetta hljóta að hafa verið mörg börn. Og
eins og gerist og gengur voru þau stærstu og fljót-
ustu og frekustu og með mestu jólaballareynsluna
búin að sjá hvenær kæmi að þessum atburði, löngu
komin í fremstu röð þegar htli drengurinn á
matrósafötunum vissi hvaðan á sig stóð hátíðar-
veðrið. Og bað móður sína um kertið góða. Meðan
hún gramsaði í sínu djúpa kvenveski — sem var
eins og öll önnur kvenveski allra tíma þeirrar nátt-
úru að ekkert finnst í því — lengdist röðin. Kannski
voru börnin orðin tvö hundruð á undan mér. Þang-
að lágu spor mín, í röðina sem hlykkjaðist frá sen-
unni og framhjá jólatrénu og lengst aftur í sal og
inn í fatahengi. Þarna á matrósafötunum var ég að
ganga sem sjálfstæður einstakhngur — í fyrsta
skipti — óstuddur og óleiddur af foreldri. Einstak-
hngur sem hafði teldð þá sjálfstæðu ákvörðun að
fara með kerti á fund jólasveinsins og afhenda
honum það sjálfur, prívat og persónulega, sem vott
um virðingu mína og þakkir. Ekki með mömmu,
ekki með pabba, ég var einn í eigin erindagjörðum.
í röð með tvö hundruð börnum, sem öll héldu á
kerti.
Stóru krakkarnir afhentu kertin sín og skondr-
uðu í sætin til að þefa uppi eplin sín rauðu og jóla-
konfektið í pokunum.
Ég var alvörugefinn og rólegur með útrétta
hönd þar sem kertið mitt hvíta stóð bísperrt úr
greip minni. Við fórum framhjá jólatrénu þarna
í röðinni meðan Kertasníkir þáði
hvern virðingarvottinn á
fætur öðrum. Við nálguð-
umst senuna og þessi þrjú
þrep þar sem röðin hlykkj-
aðist upp, ég hélt þétt-
ingsfast um kertið mitt
góða, og svo var ég kom-
inn upp á háa senuna og
leit einbeittur út í sal.
Þolinmóðar mæður sáu
loksins fyrir endann á
þessari athöfn, eitt eða
tvö börn fyrir aftan mig
í röðinni, næstum öll hin
komin í sætin aftur með
tóma eða hálftóma jólagott-
eríspoka. Jólatréð stafaði
sinni mildu birtu á rauðan
matrósagallann og speg-
ilgljáandi skóna undir
stuttbuxunum og á
kertið mitt góða.
Og hamingjan
sanna!
V.
Kertið mitt! í hinni þéttu barnsgreip var kertið
mitt hvíta og hallaði undarlega undir flatt, bog-
ið í hinu heita traustataki. Það var svo óþægilega
mjúkt í greip minni, eins og það væri eiginlega ekki
lengur ... kerti. Og nú þokaðist röðin ofurhægt,
alltof hægt, þennan síðasta spöl. Kertasníkir sat og
hlóð kertastöflum allt í kringum sig, þáði kerti af
hverju barninu á fætur öðru og hafði ekki undan
að leggja frá sér í haugana, með fangið fullt af
þessum dýrindis kertum frá hinum krökkunum —
en þarna var mitt að leka útaf í greip minni. Ég
herti takið frekar til að stöðva þessa óheillaþróun.
En hún varð ekki stöðvuð. í þann mund er ég stóð
loksins einn frammi fyrir Kertasníki hinum eina
sanna, í þann mund beygði kertið mitt hvíta alveg
af og lak útaf.
Fingur mínir réttust og opinn lófinn færði fram
hina auðmjúku gjöf.
VI.
„Hvað er nú þetta,“ heyrðist rám karlsrödd innan í
þykku skeggi. Ég leit á það sem eitt sinn var. „-
Ætlarðu að gefa jólasveininum ónýtt kerti?“ Þögn.
Þetta var gjöf án orða. „Ætlarðu að gefa Kertasníki
ónýtt kerti?“ ítrekaði risavaxni búkurinn með þetta
svakalega skegg og hrikalega andlit undir þessari
rosalegu húfu, og hann bandaði sinni ógnvekjandi
krumlu á kertahaugana sem lágu alls staðar í
kring: „Allir hinir krakkarnir gefa Kertasníki heil
kerti!“
Og hpnn húrraði matrósafötunum frá. Einhvers
staðar inni í þeim var h'till búkur sem staulaðist
niður þrepin og rölti niðurlútur yfir stóra ballgólf-
ið, framhjá jólatrénu og nú voru það ekki jólaljósin
sem spegluðust. Gegnum táramóðuna sá hann
bara í gljáfægðu skónum þessa svakalegu skeifu,
og hann gat ekki kyngt þessum ægilega klumpi
þegar hann rétti móður sinni leifarnar af gjöfinni
góðu: „Jólasveinninn vildi ’etta ekki.“
Og svo hurfu jóhn bak við þessi samankipruðu
augnlok og friðurinn brast í óstöðvandi gráti.
VI.
Það næsta sem ég man var að ég sá móður mína á
einörðu eintali við Kertasníki. Það voru engir
Adam átti syni sjö, sem móðir mín las honum, eng-
ir gekk ég yfir sjó og land, ekkert hann sáði, heldur
orð á stangU sem ég náði og þau voru ekki í nein-
um súkkulaði með rjóma tóni: „Ég hef bara aldrei
vitað aðra eins ..." og ég heyrði ekki meir; „og
hvers konar eiginlega ..." og svo náði ég
ekki afganginum. Svo kom hið gam-
alkunna „... hvernig í ósköpun-
um“ og enn missti ég af því
sem á eftir kom, en innst í
barnssálinni skynjaði ég
að þessi stóri, góði
heimur sem var fullur
af söng, ljósum og
gleði, eplum, súkkulaði
með rjóma og Adam
með syni sjö, að þessi
heimur sem ég hafði
nýstigið út í einn og ó-
studdur var annar og
... ég vissi ekki hvað ...
því ég gat auðvitað ekki
botnað þessa setningu sem
barnssáhn var of ung tU að botna: að
þessi heimur er annar — og verri —
en við vildum.
VII.
Frá þessari stund minnar æsku til þeirr-
ar sem við nú lifum er langur vegur og
vaxandi viska. Það byrjaði ég að læra
þegar ég reyndi að gefa Sníki hinum
falska leifarnar af kertinu mínu, að ekki
er allt sem sýnist: hið stóra vald er ekki
endilega hinn stóri sannleikur; það sem
sýnist stórt er í raun smátt, og öfugt; og sá
sem hefur allt, hefur í raun ekkert. En ef eitthvað
er satt, og það hefur lærst á löngum tíma, að hinn
sanni sveinn, og hinn sem eigi var rúm fyrir, eru
sameinaðir í anda jólanna. Og það er staðreynd, að
sælla er að gefa en þiggja.
Leiðin að þessum lærdómi var hlykkjótt, tileink-
un sannindanna ekki fortakslaus: Enn slær útí fyrir
mér með kaldhæðni, villuráfið er margt, viðkomu-
staðirnir ekki allir viskubætandi. Þetta hefði getað
farið illa. Ég kom ekki aftur í gamla Sigtún fyrr en
á busaballi í menntaskóla. Þá sá ég aftur gömlu
senuna og eitthvað vorum við byrjaðir að sulla,
strákarnir. Það voru engar raðir núna með prúð-
búnum krökkum sem trúðu á jólasveininn, þau
trúðu á baccardi sem var smyglað inn á ballið og
raðirnar voru við klósettin til að blanda. Og það
var ekki endilega táramóða sem ég man eftir seint
á því balli, heldur frekar annars konar móða og
gamla jólaballsgólfið dúaði undir fótum mér; við
skröngluðumst, strákarnir, með baccardiblandið í
staðinn fyrir epli og konfekt. Öllum fannst það
furðulegt og enginn skildi þegar ég mælti fyrstur
manna í einhverju óráði þá setningu, sem síðar átti
eftir að slá í gegn — sögð af öðrum í allt öðru sam-
hengi. Nei, enginn skildi hvað ég var að fara og öU-
um var sama þegar ballið hvarf fyrir augum mér
og það síðasta sem ég heyrðist segja var hið síðar
ódauðlega: jóla hvað?
V
J