Dagblaðið Vísir - DV - 07.04.1983, Síða 38

38
DV. FIMMTUDAGUR 7. APRIL1983.
— þegar hand verksmennimir fara um þau höndum
Útskurður
íhvaltönn
Baldur Hermannsson
„A star is born, not made”, sögðu
þeir í Hollywood í gamla daga, og þetta
sþakmæli felur í sér þá staöreynd að til
vissra hluta þarf ríkulega, meðfædda
hæfileika og án þeirra hrekkur atorkan
stundum furðulega skammt.
Búhagir voru þeir menn kallaðir til
forna á Islandi, sem hagir voru á jám
og tré og smíðuðu sjálfir flesta þá gripi
sem búið þurfti viö þótt aðstæður væru
Tóbaksbaukar eru eftírlætíssmiðisgripir Hjartar Guðmundssonar.
Gangvirkin kasta ellibelgnum
DÆGRADVÖL
DÆGRADVÖL
DÆGRADVÖL
stundum heldur bágbomar og hörgull
á venjulegum verkfæmm. Þessir
menn geröu sér hrífur, amboð, koppa
og kirnur, sméröskjur, klyfbera,
byssur og beislisstengur og þannig
mættilengitelja.
Skurðhagir menn voru til í öllum
sýslum og fyrir þeim var ekki notagildi
hlutanna í fyrirrúmi, því þeir voru
listamenn að eðlisfari og leituðust viö
að gera smíðisgripi sína sem fegursta,
hvort heldur það voru trafakefli,
kistlar eða rúmfjalir. Fjölmargir
útskomir munir á byggðasöfnum
landsins sýna berlega hvílíkir snill-
ingar þessir menn voru sumir hverjir,
og er þaö með hreinum ólíkindum að
fæstir þeirra fengu nokkru sinni tilsögn
í listinni svonokkru næmi.
Klukkurnar köstuðu
ellibelgnum
Fyrir 55 ámm fæddist sveinbarn
nokkurt suður í Flekkuvík á Vatns-
leysuströnd. Snemma þótti sveinninn
harla lagtækur og það svo mjög að
menn fóru til hans meö úr og klukkur
sem aðrir höfðu gefist upp við að koma
í gang og fór svo oftast að þessi gömlu,
lífsþreyttu gangvirki köstuöu elli-
belgnum þegar sveinninn fór um þau
höndum og gengu síöan bæöi nótt og
dag, eins og ekkerthefði ískorist.
Hjörtur hét hann, drengurinn, og
var Guömundsson. Það var einkum
fíngerð smíði sem heillaði piltinn og
þegar stundir gáfust frá aðkallandi
verkum tók hann upp tálguhnífinn og
skar út í tré því auðvitað er það
nærtækasti efniviðurinn og einkar
þægilegt að vinna með hann.
„Það eru svo margar
hillurtil"
Þrettán ára gamall fór Hjörtur aö
stunda sjóinn eins og títt var um drengi
á Suðumesjum í þá daga og reyndar
ennþá og æ síðan hefur hafið verið
honum annað föðurland. Hann er bryti,
hefur siglt um flestöll heimsins höf;
einnig hefur hann stjórnað búsýslunni
á hótelum víðs vegar um landið fýrr og
síðar.
„Þú ert á vitlausri hiUu, Hjörtur,”
sögöu sumir, þegar þeir sáu þá forláta
smíðisgripi sem brytinn var að búa til
á milli mála.
„Það eru svo margar hillur til — á
hverri þeirra ætti ég eiginlega að
vera?” spurði Hjörtur á móti og þar
við sat. Þeir verða ekki lengur taldir,
gripimir sem hann hefur smíöaö. Einu
sinni bjó hann til eftirlíkingu af heilu
þorpi og gaf bróöurdóttur sinni í
Ástralíu, sem hann vildi heiðra og
gleðja enda verður ekki annaö sagt en
telpan hafi vel til þess unnið, því hún
hafði náð fyrsta sæti í strangri sund-
keppni þar syðra og kunna þó Ástralíu-
menn vel að busla í vatni.
Bróðurdóttirin varð gjöfinni fegin,
kom henni þegar á listmunasýningu
og hlauthúnaðsjálfsögðu 1. verðlaun.
Þetta litla þorp var skorið út í hval-
tönn, sem er býsna erfiður efniviður til
smiða en ákaflega fagur, og um þær
smíðar Hjartar skulum við einkum
fjalla aðþessusinni.
Ffíabein noröursins
— verður torfengið þegar hvalveiðibannið skellur á
Hvaltönnin er fílabein norðursins og
þó sumpart göfugra efni ef að er gáð,
því að fílstönnin vill upplitast meö
aldrinum og glata ljóma sínum, en
hvaltönnin þolir öllu betur tímans
tönn, ef svo mætti komast að orði, og
varðveitir lengur hin upprunalegu lit-
brigði.
En hvaða hvalir eru það sem leggja
Hirti og öörum skurðhögum til þetta
ágætis efni til vinnslu? Það er fyrst og
fremst búrhvalurinn, eða Búri gamli
eins og hvalveiðimennimir kalla hann
sín á milli. Að sögn Hjartar era það
einungis útlagar frá hjörðinni sem
slæðast hingað á norðurslóðir, gamlir
tarfar sem era búnir að leggja fram
sinn skerf til viðhalds stofninum og
hrekjast nú undan yngri törfum og
harðskeyttari, burt frá sjafnaryndi
hvalkúnna og samfélagi hjarðarinnar.
Samkvæmt þessu ætti varla að vera
ástæða til þess að amast við veiðum
búrhvela, en nú hefur þannig skipast
að innan fárra ára skellur á algert
bann við þeim, og hvar ætla menn þá
aö veröa sér úti um hvaltennur til
smíöa?
Þeir sem veiðarnar stunda hafa þeg-
ar gert sér grein fyrir verðmæti hval-
tannanna, og þaö mun vera burtrekstr-
arsök að slá eign sinni á þær án sam-
þykkis yfirmanna.
Hjörtur Guðmundsson hefur gert
marga undurfagra gripi úr þessum
harögera efnivið, tóbaksbauka, háls-
men, eymalokka og hvers kyns líkön
og myndir, og vissulega er skarö fyrir
skildi ef hann og hans líkar fá ekki
lengur aögang aö hvaltönnum til sinna
þarfa.
Rostungstönn í
Borgarkoti
Þegar Hjörtur var enn á barnsaldri
bar svo til einu sinni að hann var á rölti
þar sem heitir Borgarkot suður á
Reykjanesi, ásamt bræðram sínum.
Sjá þeir þá hvar eitthvað skjannahvítt
stendur út úr sjávarbakkanum og
kalla þegar til fööur sinn að grennslast
eftir hvaða hlutur þetta muni vera.
Þetta reyndist vera tönn úr rostungi,
ævagömui og líklega allt frá ísöldinni,
að dómi þeirra sem gerst þekkja til.
Rostungstönn þessi mun nú hggja fyrir
á Þjóðminjasafninu, en segja má að
fundurinn hafi veriö ákveöinn fyrir-
boöi um það sem síöar kom fram hjá
Hirti, þótt langur tími liði þar til hann
fór að gefa sig aö útskuröi í hvaltenn-
ur.
Kirkjugarðar dýranna
Rostungur mun vera alfriðaður víð-
ast hvar um veröldina og þýðir ekki að
renna vonaraugum til hans um efnivið
í eyrnalokka og tóbaksbauka, en þó
munu vera til þeir staðir þar sem upp
kemur úr jörðu mikill fjöldi rostungs-
tanna og heldur kominn til ára sinna.
„Þetta eru leifar rostunga frá fyrri
tímaskeiöum,” sagði Hjörtur. „Því er
þannig fariö með hann, eins og sæfílinn
og mörgæsina, að hann leitar á vissa
staði til þess að deyja; þessir staðir
eru nokkurs konar kirkjugarðar þess-
ara dýra óg þegar þau finna dauöann
nálgast fara þau þangað til þess að
sofna svefninum langa. Það er eðlis-
hvötin sem stýrir þessum gerðum dýr-
anna, þeim finnst einhver hreinsun í
þessu og fara stundum langar leiöir til
þess að komast á þessa staði.
Og þess má geta að einn slíkur stað-
ur er einmitt í Hvalfirði, enda lætur að
líkum að þar hafi til foma ýmsar hval-
skepnur haldiö til og fjöröurinn síðan
dregið nafn sitt af þessum stórvöxnu
spendýrum s jávarins.
Ekki er tryggt að vinna hvaltennur i rennibekk, nema þé tíl þess að bora
þær innan, þviað efnið er svo hart að þær vilja splundrast við átökin.
Þessi listagripur er unninn úr afriskum ibenholtviði, silfri og hvaltönn. í
tunnunnimá geyma tannstöngla, eldspýtur eða hvað annað sem vera skal.