Dagblaðið Vísir - DV - 08.12.1984, Qupperneq 9

DV. LAUGARDAGUR 8. DESEMBER1984.
57
Asta Nielsen átti sérlega auövelt með að lifa sig inn i og túlka þær
persónur er hún lék hverju sinni. Hér getur hún vart hamið tilfinning-
arnar i Engelein sem leikstýrt var af eiginmanni hennar, Peter Urban
Gad, árið 1913. Asta var eini kvikmyndaleikarinn sem hægt er að segja
að hafi notið alþjóðahylli fyrir 1914.
Úr Fantömas sem leikstýrt var af Louis Feuillade. Skáldin Guillaume
Apollinaire og Max Jacob stofnuðu sérstakan Fantömas-aðdáenda-
klúbb sem hvorki André Breton né Louis Aragon komust i. Fantömas
var fimm þótta lauslega tengd seria sem byggði á verkum Pierre
Souvestre og Marcel Allain.
Úr mynd Victor Sjöström, Ingeborg Holm, gerðri 1913. Sjöström kvik-
myndaði einnig leikrit Jóhanns Sigurjónssonar, Fjalla-Eyvind, árið
1917. Kafbátahernaður fyrrri heimsstyrjaldarinnar kom í veg fyrir að
myndin væri tekin á íslandi og fóru upptökur fram í Lapplandi. Þess
má geta að Jóhann seldi kvikmyndaréttinn að leikritinu fyrir 800
sænskar krónur.
Samantekt: Gísli Friðrik Gíslason
fyrsta gamanmyndin. Hún sýnir garð-
yrkjumann sem er að vökva garðflöt,
og er leiksoppur stráks er stígur á
vatnsslönguna hjá honum. Þegar garð-
yrkjumaðurinn rýnir svo í slönguna
lyftir strákur löppinni. Lög og regla
komast hins vegar á i lok myndarinnar
þegar strákur fellur á eigin bragði. All-
flestar síðari tíma gamanmyndir
stældu svo þessa efnisuppbyggingu
L’Arroseur Arrosé, þ.e. að láta at-
burðarásina enda í jafnvægi eða á far-
sælan hátt. Spaugið var einnig ráðandi
í myndinni La Charcuterie Mécanique
þar sem svínsskrokkur sést fara í
gegnum pylsugerðarvél og er samsett-
ur á nýjan leik með því aö sýna mynd-
ina afturábak. En þessar myndir
sýndu fyrst og fremst þaö borgaralíf
og þá borgaralegu hugsun sem fram-
leiðendur þeirra voru sjálfir sprottnir
uppúr.
Árið 1898 gat fyrirtæki þeirra Lumi-
ére-feðga boöið upp á eitt þúsund stutt-
ar myndir. En samt haföi Louis Lumi-
ére ekki meiri trú á fyrirtækinu en
skransölu og hermir sagan að hann
hafi eitt sinn sagt við starfsbróður
sinn, Georges Méliés, að kvikmyndin
ætti enga framtíð fyrir sér. Lumiére,
leit fyrst og fremst á sig sem framleið-
anda með iönaðarvöru sem kvikmynd-
in gæti auðveldað honum að auglýsa og
selja. Alla vega hætti hann afskiptum
af kvikmyndum og seldi Charles Pathé
þann hluta fyrirtækisins er hafði með
kvikmyndir að gera. Luiniére, sem
endaði ævina í vellystingum á Rivíer-
unni, var ekki aðeins brautryðjandi á
sviði heimildakvikmynda, sem stutt-
myndir hans verða að flokkast undir,
heldur hafði hann gefið forsmekkinn
að gamanmyndum og auglýsingaiðn-
aöinum síðar meir.
Töframaöurinn Meliés
Þegar Nikulás II Rússakeisari
heimsótti Frakkland árið 1896 kepptust
fjögur fyrirtæki um að kvikmynda
heimsóknina. Tvö þeirra eru þekkt um
allan heim, Gaumont og Pathé, og hin
tvö voru stefnuvaldar á fyrstu árum
kvikmyndanna, Lumiére og maðurinn
sem oft hefur verið nefndur sem and-
stæða hans, Georges Meliés. Meliés
starfaði alla sína ævi sem sjónhverf-
ingamaður og upphaflega vakti kvik-
myndin áhuga hans sem hugsanleg
aukaskemmtun við töfrabrögðin. Það
var svo áriö 1897 að hann reisti fyrsta
upptökusalinn sem stóö undir því nafni
og þar voru yfir þúsund myndir fram-
leiddar næstu sextán árin. Vendipunkt-
urinn í lífi Meliés varð á vordegi einum
í París árið 1898 þegar hann var að
kvikmynda umferðina hjá Place de
l’Opera. Filman festist í vélinni en um-
feröin fyrir framan hann hélt áfram.
Meliés losaði síöan filmuna og kláraði,
fór heim og framkallaði hana. Þar
komu undarlegir hlutir í ljós. Á þeim
stað þar sem filman heföi fest breytt-
ust konur í karla og strætisvagn í lík-
vagn. Öafvitandi hafði Meliés uppgötv-
að tvær af helstu brellum kvikmynda-
sögunnar, það að taka ramma ofan í
ramma og möguleikann á samruna
myndskeiða. Ein vinsælasta mynd
hans var Le Voyage dans la Lune, gerð
•í vísindaskáldsögustíl þar sem stuðst
var við leikmyndagerð leikhúsa ann-
ars vegar og mannmyndunarfræði
hins vegar (þ.e. hlutir voru yfirfærðir í
mannsmynd, eins og karlinn í tungl-
inu). En þrátt fyrir aö viðfangsefni
Meliés hafi spannað sviö ævintýra og
vísindaskáldsagna, þar sem myndrænt
ímyndunarafl og tæknibrellur fengu að
njóta sín, gaf það litla hugmynd um
hvernig hægt var að beita kvikmynd-
inni sem sjálfstæðum miðli og enn síð-
ur þróun og framför þessa listmiðils.
Ekki hjálpaöi það Meliés heldur að
bandarisk fyrirtæki, sem voru í mun
betri aöstöðu til að dreifa kvikmyndum
sínum, voru í stórum stíl farin aö stela
og útfæra hugmyndir hans. Meliés
varð því öreigi á svo til einni nóttu. Ár-
ið 1909 var hann forseti alþjóðasam-
bands kvikmyndaframleiðenda, árið
eftir varð hann að framselja dreifing-
arrétt sinn í hendur Pathé, sem nú
hafði framleiöslu Meliés í hendi sér, og
árið 1913 var hann úr sögunni. Þá þeg-
ar var oröiö ljóst að litlir framleiöend-
ur eins og hann gátu ekki keppt við
stórar samsteypur sem höfðu dreifing-
arhagsmuni í heilu heimsálfunum.
Myndir Meliés voru undir sterkum
áhrifum f jölleikahússins, þær studdust
við tilbúnar sviðsmyndir og voru oft of-
hlaðnar ýmsum sjónhverfingum þar
sem staðsetning tökuvélarinnar og
sjónarhorn voru stööugt hið sama. Sé
A la Conquéte du Pole, sem hann gerði
árið 1912, borin saman við þaö sem
D.W. Griffith og Chaplin voru að gera
á sama tíma, koma þessir gallar ber-
legaíljós.
Að lokinni fyrri heimsstyrjöld töldu
flestir að Meliés væri látinn en einhver
rakst á hann árið 1928 þar sem hann
rak litla leikfangaverslun í nágrenni
Montparnasse-brautarstöövarinnar.
Um síðir var komið á laggimar sjóði
sem gerði honum kleift að framfleyta
sér sómasamlega rétt utan við París
sar til hann lést árið 1938. Meliés var
fyrsta fómarlamb kvikmyndasam-
steypanna og fyrsti maöurinn til að
sýna fram á að kvikmyndin gæti verið,
næstum í bókstaflegri merkingu, töfra-
lampi.
Aðrir franskir brautryðjendur
Mun happasælli en Meliés og meiri
áhrifavaldur á þróun hins nýja iðnaöar
var Charles Pathé en ásamt Ferdinand
Zecca stofnaði hann til fyrstu sam-
vinnu framleiöanda og leikstjóra.
Zecca hafði orðið fyrir áhrifum frá
breskum leikstjórum, eins og Georg A.
Smith, en þeim síðamefnda hefur ver-
iö eignaö þaö aö hafa orðið fyrstur til
að beita listrænni klippingu (montage)
og að skeyta saman ósamhangandi
myndskeiðum í myndræna hugsun. I
upptökusal Zecca í nágrenni Parísar
vom framleidd jafnólík verk og Les
Victimes de l’Alcooiisme sem Gérard
Bourgedis leikstýrði áriö 1902 eftir
fjögur hundruð blaösíöna skáldsögu
Émile Zola og tók fimm mínútur í sýn-
ingu og flokkur farsamynda sem í lék
fyrsta stjarna þöglu gamanmyndanna,
André Deed. Fyrirtæki Pathé stækkaði
og tókst að aölaga sig markaðinum svo
vel að árið 1914 var það oröiö hið stærsta
sinnar tegundar í heiminum. Ekki síst
var það að þakka Max Linder er leysti
Deed af sem aðalgamanmyndaleikar-
ann. Linder þótti sýna glæsilega og ag-
aða framkomu í myndum eins og Max
Professeur de Tango, gerðri árið 1912,
og Voyage de Noces en Espagne,
gerðri sama ár. Hann hóf gaman-
myndina upp úr einföldum eltinga-
leikjum og oft fíflalátum með því að
leggja áherslu á fágað látbragð og ríka
andlitstjáningu en þessir tveir þættir
fóru oft saman síðar í þekktustu
bandarísku gamanmyndum þögla
tímabilsins. Slæm heilsa hélt honum
frá herþjónustu í fyrri heimsstyrjöld-
inni en þess í stað lék hann í nokkrum
áróðurskvikmyndum. En þessi slæma
heilsa, ásamt þunglyndisköstum og
dreifingarvandamálum í Bandaríkjun-
um, leiddi hann aö lokum til sjálfs-
morös árið 1925.
Menningarlegur áhugi á kvikmynd-
um vaknaði snemma. Sociéte du Film
d’Art stóð fyrir kvikmyndaútfærslum
á þekktum gullaldarverkum frá og
með árinu 1908 þar sem þekktir fransk-
ir leikhúsleikarar voru fengnir til aö
gefa kvikmyndunum menningarlegt
yfirbragð og um leið gæðastimpil.
Pathésamsteypan gleypti fljótt þessa
hugmynd og hóf framleiöslu kvik-
mynda á svipuðum grunni áriö 1909 og
átti þetta stóran þátt í því að árið 1914
var hlutdeild samsteypunnar á Banda-
ríkjamarkaðinum hehningi meiri en
þarlendra dreifingaraöila. Það var fátt
sem Pathé hagnaöist ekki á. Meðal
annars lét samsteypan yfirfæra í
myndrænt form vinsælar afþreyingar-
i bókmenntir svo úr varð heil þáttaröð
af dramatískum spennumyndum eins
og The Perils of Pauline sem uröu
geipivinsælar. Árið 1913 matreiddi
Louis Feuillade þessa þáttaröð á
súrrealískan hátt í Fantomas. Þar fer
saman bölsýnishúmor og draumsýnir í
margflókinni atburðarás þar sem
sögusviðiö er framtíðin. Og skáldin
Guillaume Apolliiiaire og Max Jacob
stofnuðu sérstakan Fantomas-aðdá-
endaklúbb þó að þeir tveir væru í raun
einu meölimir hans.
Norðurlönd og Ítalía
Fyrir heimsstyrjöldina fyrri voru
Frakkar leiðandi í kvikmyndagerð í
Evrópu en ekki langt á eftir komu Dan-
ir. Árið 1906 stofnaði fyrrverandi sirk-
us- og spilavítiseigandi, Ole Olsen,
dreifingarfyrirtækið Nordisk Films.
|Fyrirtækið hóf líka fljótt framleiðslu
fréttamynda, líkt og Pathé hafði staöið
fyrir, og stældi einnig framleiðslu Soci-
éte du Film d’Art. Ariö 1910 færði það
enn út kvíamar, aðallega í Þýskalandi,
þar sem það opnaði kvikmyndahús.
Árið 1913 var árleg framleiðsla Nord-
isk Films orðin 370 myndir og fyrirtæk-
ið var orðið annað stærsta sinnar teg-
undar í heiminum. Velgengni sína átti
það ekki sist aö þakka söng- og leik-
konu einni, Asta Nielsen. Sé hægt að
segja að einhver einstakur kvik-
myndaleikari hafi notið alþjóðahylli
fyrir fyrri heimsstyrjöld þá var það
Asta Nielsen. Frægðina hlaut hún aðal-
lega fyrir leik sinn í myndunum Af-
grunden, gerðri áriö 1910, og Engelein,
gerðri þremur árum seinna. Hæfileiki
hennar til aö lifa sig inn í og tjá tilfinn-
ingaástand þeirra kvenna er hún túlk-
aði hverju sinni og skilningur hennar á
hugsunarhætti og lífsviðhorfum milli-
stéttarpersóna var í miklum metum
hjá þýskum áhorfendum. Sterk leik-
húshefð ásamt sviðsvönum leikurum,
sem voru reiðubúnir aö spreyta sig í
kvikmyndum, gaf kvikmyndaiðnaðin-
um á Norðurlöndum forskot á keppi-
nauta annars staðar.
Áhugaverðustu leikstjórar þessa
tímabils störfuðu í Svíþjóö. Victor Sjö-
ström haföi starfaö viö leikhús áöur en
hann sneri sér að kvikmyndum árið
1912. I fyrstu myndum hans birtust
þegar þau einkenni er hafa síðar þótt
greina sænskar kvikmyndir frá öörum,
afar þrunginn dapurleiki en þar sem
alltaf öðru hverju birtir yfir, jafnframt
því sem náttúruöflin gegna stóru hlut-
verki og eru oft örlagavaldur. I mynd
hans, Ingeborg Holm, geröri árið 1913,
er sögð saga ekkju sem neydd er til aö
selja börnin sín og er send í þurfa-
mannahús þar sem hún bilar á geði.
Undir lokin nær hún svo endurfundum
viö eina eftirlifandi bam sitt. Þurfa-
inannahúsiö, þar sem Ingeborg er
haldið, og býlið, sem hún finnur barn
sitt á, eru umgjörð táknmynda eöa lík-
inga, likt og hafið í Terje Vigen, gerðri
árið 1916, þar sem Þorgeir í Vik býður
hafnbanninu í Napóleonsófriönum
byrginn því fjölskylda hans sveltur.
Undir hinum yfirskilvitlega drunga er
næm vitund á samfélagslegu óréttlæti,
h'kt og í verkum leikritsskáldanna Ib-
sens og Strindbergs.
Starfsbróðir Sjöströms, rússneski
gyðingurinn Mauritz Stiller, vann ekki
með ósvipað efni og oft meö sömu leik-
ara en afraksturinn varð allt annar.
Thomas Graal’s Best Film, gerð árið
1917, er kvikmynd um kvikmyndagerð
þar sem áhersla er lögð á jafnvægi og
háö. Stiller sparaði tilfinningalegar út-
hellingar en lagði þess í stað ofur-
áherslu á tæknihliðina. Um Arne’s
Treasure, sem hann gerði árið 1919,
sagði þýski kvikmyndaleikstjórinn
F.W. Murnau eitt sinn, að þar færu
saman myndræn kvikmyndataka og
listræn klipping í þá fullkomnun sem
kvikmyndin gæti náð. Bæði Sjöström
og Stiller reyndu fyrir sér í Bandaríkj-
unum en með misjöfnum árangri eins
og síðar mun koma í ljós. Meginvandi
kvikmyndaiðnaöarins á Norðurlönd-
um varð er fram í sótti að halda í sína
bestu leikara og leikstjóra.
Annað þýðingarmikiö framlag fyrir
þróun kvikmyndanna fyrir fyrri
heimsstyrjöld kom frá Italíu þar sem
bæði samtíma- og gullaldarverk voru
kvikmynduö i stórfenglegu óperu-
formi. I Cabiria, gerðri árið 1914 og
leikstýrðri af Giovanni Pastrone, var
ýmist kvikmyndaö í upptökusölum eöa
í eölilegu umhverfi. Kvikmyndavélin
var þá gjaman látin með láréttri
hreyfingu fylgja persónunni eftir.
Þama var ofin saman saga einstakl-
ings og stórsögulegra atburða en slíka
aðferð átti D.W. Griffith eftir að nýta
sérsíðar meir.
Þegar árið 1918 var búið aö móta
margar þær meginleikreglur sem
kvikmyndaiðnaðurinn hefur fylgt síð-
an. Stórar alþjóðlegar samsteypur,
eins 'og Pathé, vom komnar fram á
sjónarsviðið og framleiddu gaman-
myndir, dramatiskar myndir, spennu-
myndir og heimildarmyndir í formi
fréttamynda. I mótsögn viö kvik-
myndatökur í upptökusölum, líkt og
Meliés byrjaði á, fóm myndatökur
fram í eðlilegu umhverfi, a la Lumiére,
og menn vom farnir aö gera sér grein
fyrir því hve vel til þess fallin kvik-
myndin var að segja sögu einstaklings
í sínu rétta eða sögulega umhverfi.