Dagblaðið Vísir - DV - 31.07.1989, Blaðsíða 18

18
MÁNUDAGUR 31. JÚLÍ 1989.
Höfuðbólið Krýsuvík og
f jórtán hjáleigur þess
Svo segir í fomum ritum að Grinda-
vík eða Grindavíkursókn takmar-
kist að vestanverðu af Valahnúk á
Reykjanesi, sem aðskilur bæði land
og reka Hafna og Grindavíkur, en
að austanverðu af Selatöngum,
stuttum tanga í sjó fram vestan við
Krýsuvíkurberg. Á Seiatöngum er
klettur nokkur, bergdrangur kail-
aður Dagon, sem er bæði landa- og
rekamörk Grindavíkur og Krýsu-
víkur að austanverðu.
Þótt ofangreind landamerkjalýs-
ing sé tekin úr riti síra Geirs Bach-
manns frá 1840 veit ég ekki betur
en að landamerki Grindavíkur að
austanverðu séu þar sem jarðimar
Krýsuvík og Herdísarvík mætast,
og þótt Hafnarfj arðarbær hafi á ár-
unum um 1930 fest kaup á Krýsuvík
tilheyrir hún landfræðUega Grinda-
vík eftir sem áður.
í embættisbókum Gullbringu-
sýslu er landamerkjum Krýsuvíkur
lýst þannig: „Maríukirkja í Krýsu-
vík í Gullbringusýslu á samkvæmt
máldögum og öðrum skilríkjum
heimaland allt, jörðina Herdísanók
í Ámessýslu og ítök, er síðar greina.
Landamerki Krýsuvíkur era:
1. Að vestan: Sjónhending úr Dagon
(Raufarkletti), sem er kiettur við
flæðarmál á Selatöngum í Trölla-
dyngjuflallsrætur að vestan, sem
er útbrunnið eldfjall norðanvert
í Vesturhálsi, þaðan bein stefna
í Markhefluhól, háan steindrang
við Búðarvatnssvæði.
2. Aö norðan: Úr Markhefluhól,
sjónhending norðanvert við
Fjaflið eina, í Melrakkagil (Mar-
krakkagil) í Undirhlíðum og það-
an sama sjónhending að vestur-
mörkum Herdísarvíkur, eða
sýslumörkum Gullbringu- og
Amessýslu.
3. Að austan: Samþykkt og þinglýst
vesturmörk Herdísarvíkur, sjón-
hending úr Kóngsfelfl, sem er
lág, mosavaxin eldborg umhverf-
is djúpan gíg, á hægri hönd við
þjóðveginn úr Selvogi til Hafhar-
fjaröar, örskammt frá veginum í
Seljabótamef, klett við sjó fram.
4. Að sunnan: nær landið aUt aö
sjó.“
Ummál og takmörk
Þessu næst era talin ítök þau sem
kirkjan á og loks „ítök sem aðrir
eiga í landi kirkjunnar". í jarðabók
sinni geta þeir Ami Magnússon og
PáU Vídalin þess að ágreiningur
KjaUarinn
Ólafur E. Einarsson
forstjóri
nokkur sé um landamerki milh
Krýsuvíkur og ísólfsskála en ekki
skýra þeir neitt frá því um hvað sá
ágreiningur sé. Báðar þessar jarðir
era þá (1703) í eigu dómkirkjuimar
í Skálholti.
í máldögum og öðrum skjölum,
sem rituð era löngu fyrir daga
þeirra Páls og Ama, er svo sagt að
hraundrangurinn eða kletturinn
Dagon (Raufarkletttn-) sé landa-
merki og þá auðvitað fjörumerki
miUum jarða þessara. En hitt mun
lengi hafa orkaö tvímæUs hvor af
tveim brimsorfnum hraundröngum
sem standa í flæðarmáh á Selatöng-
um, sé Dagon. Og enn era eigi fufl
50 ár Uðin (árið 1897) síðan þras
varð nokkurt og málaferU risu út
af því hvor þessara tveggja kletta
væri Dagon. Um þetta mál sýndist
sitt hveijum og mun svo enn vera.
Vísast um þetta mal i bækur GuU-
bringusýslu.
Á korti herforingjaráðsins danska
er Dagon sýndur mjög greinflega en
hér þarf að hafa í huga - eins og
raunar víða annars staðar - hversu
öraggar heimfldir þeirra mælinga-
mannanna hafi verið. BUið mifli
þeirra tveggja hraundranga eða
fjöraræma, sem deUumar hafa ver-
ið um, mun eigi lengra en þaö að
meðalstóran hval getur fest þar.
Ummál Krýsuvíkurlandareignar
er milh 60 og 70 km en flatarmáhð
eitthvað á þriðja hundraö ferkUó-
metrar. Segja má að takmörk þessa
svæðis séu: Ögmundarhraun að
vestan, Sveifluháls að norðvestan,
Kleifarvatn að norðan, gróðurUtlar
hæðir og melásar að norðaustan og
svo GeitahUð, Eldborg Og Krýsuvík-
urhraun að austan en bjargið og
hafið að sunnan. Þessi óbrunna
landspUda er nálega 6 km breið
syðst, eða sem svarar allri lengd
Krýsuvíkurbergs frá Ytri-Bergs-
enda til hins eystri, en mjókkar svo
jafnt og þétt aUt norður að Kleif-
arvatni og verður þar ekki breiðari
en suðurendi vatnsins, 1-2 kUó-
metrar. En frá bjargbrún og inn að
Kleifarvatni era um 9 kUómetrar.
Getamætti þess til að vaUlendiö og
mýramar á þessu svæði mundi vera
um 19 ferkUómetrar.
Kennileiti
Ýmis feU og hæðir rísa upp úr
sléttlendi þessu, svo sem LambafeU-
in bæði sem aðskUja Vesturengi og
Austurengi. BæjarfeUið norðan við
Krýsuvíkurbæinn og AmarfeU suð-
ur af bænum era bæði móbergs-
fjöU. Nokkra sunnar er hálsdrag
eitt er Uggur austur af Fifjatúninu,
era þar vestastir móbergstindamir
Strákar, þá Selalda, SelhóU og
Trygghólar austastir. - Það er talinn
hádegisstaöur frá Krýsuvík, þar
sem mætast rætur eystri Trygg-
hólsins ogjafnsléttan austur af hon-
um. Suður af Selöldu og fremst á
brún Krýsuvíkurbjargs er hasð sú
er Skriða heitir. Mun þar vera hinn
eini staður í berginu sem nokkurs
móbergs gætir. En vestanvert við
hæð þessa er basaltlag, eitt eða
fleiri, efst í bjargbrúninni, skagar
það lengra fram en móbergið (af
skUjanlegum ástæðum), svo að loft-
sig er aUa leið niður í urðina þar
neðan undir. Er þar einn hinna fáu,
fremur smáu staða á aUri strand-
lengju Krýsuvíkur sem vænta má
að nokkuð reki á fjöramar.
Framan í Skriðunni er Ræningja-
stígur (hans er getiö í þjóðsögum
J.Á. og e.t.v. víðar). Stígur þessi er
gangur einn sem myndast hefur í
móberginu og Uggur skáhaUt ofan
af bjargbrún og niður í flæðarmál.
Ræningjastígur hefur verið fær tíl
skamms tíma en nú er sagt aö svo
mikið sé hrunið úr honum á einum
stað aö hann muni Utt fær eða ekki.
Krýsuvík meö hjáleigum sínum
öUum hefur um langan aldur verið
sérstök kirkjusókn og mun kirkja
jafnan hafa haldist þar frá ómunatíð
þar tíl nú fyrir fáeinum árum,
nokkra fyrr en Hafnarfjarðarbær
keyptí Krýsuvíkurtorfuna, að kirkj-
an var lögð niður. Líklegt má telja
að það hafi gerst í kaþólskum sið
að Krýsuvíkurkirkja eignaðist jörð-
ina Herdísarvík í Ámessýslu. En
eftir að kirkjan í Krýsuvík var lögð
niður var ekkert því tíl fyrirstöðu
að jarðimar yrðu aðskUdar eignir
enda er nú svo komið. Herdísarvík
hefur jafnan tahst tíl Selvogshrepps
og fólk þaðan átt kirkjusókn að
Strandarkirkju.
Sé Stóri-Nýibær talinn tvíbýhs-
jörð, eins og oftast mun verið hafa
fram undir síðastUðin aldamót, og
þvi ennfremur trúað að einhvem
tíma hafi veriö byggð á Kaldrana,
verða hjáleigur Krýsuvíkur 14 að
tölu, þær sem menn vita nú um að
byggðar hafi verið. Heita þær svo:
Stóir-Nýibær (austurbærinn),
Stóri-Nýibær (vesturbærinn), LitU-
Nýibær, Norðurkot, Suðmkot,
Lækur, Snorrakot, Hnaus, Amar-
feU, Filjar, Gestsstaðir, Vigdísar-
staðir, HaU, Kaldrani.
Óvíst er og jafnvel ekki líklegt aö
hjáleigur þessar hafi á nokkrum
tíma verið aUar í byggð samtímis.
Þeir Ami Magnússon og PáU lög-
maður Vídalín nefha Norðurhjá-
leigu og Suðurhjáleigu og má telja
vafaUtið að það séu sömu hjáleig-
urnar og nú kallast Norðurkot og
Suðurkot. Einnig nefna þeir Aust-
urhús og Vesturhús og er hugsan-
legt að Austurhús hafi verið þar
sem nú er Lækur, en engum getum
skal að því leitt hér hvar Vesturhús
hafi verið.
Heimajörðin sjálf og aUar hjáleig-
umar, nema Vigdísarvellir og BaU,
era í daglegu taU kaflað Krýsuvík-
urhverfi, en þessar tvær hjáleigur
era suöaustan undir NúpshUðar-
hálsi, sem oft er nefndur Vestur-
háls, og skfiur Sveifluháls þær frá
Aðalhverfinu. En þar um slóðir er
Sveifluháls einatt kaUaöur Austur-
háls eða „Hálsinn". í Jarðabók sinni
telja þeir Ami Magnússon og PáU
Vídalín að árið 1703 hafi 7 af hjáleig-
unum verið byggðar og er þá tví-
býU í Stóra-Nýjabæ. Þá geta þeir og
þess, að Krýsuvíkin sé eign dóm-
kirkjunnar í Skálholtí og að kirkjan
í Krýsuvík sé annexía frá Selvogs-
þingum. Telja þeir að 41 sála sé í
söfnuöinum. En þess má geta hér
aö um miðbik 19. aldar vora um 70
manns í Krýsuvíkursókn. Ef treysta
má því að þeim PáU og Áma hafi
verið rétt skýrt frá sauðfjáreign
þeirra Krýsvíkinganna, hefur hún
verið næsta lítilfjörleg á slíkri af-
bragðs hagagöngujörð. Hrossafjöldi
er og af mjög skomum skammti en
mjólkurkýr telja þeir vera 22. Sem
hlunnindi telja þeir fuglatekju og
eggver, einnig nefna þeir sölvafjöru
og sé „sérhverjum hjáleigumanni
takmarkað pláss tíl sölvatekju". Þá
geta þeir þess að á Selatöngum sé
útræði fyrir hverfisbúa, „en lending
þar þó merkflega slæm“. En þrátt
fyrir þessa „merkfiega slæmu"
lendingu mun þó útrseði á Selatöng-
um hafa haldist fram um 1870,
a.m.k. afltaf öðra hveiju. TU er göm-
ul þula þar sem taldir era með nöfn-
um vermenn á Selatöngum og er
þetta upphaf: „Tuttugu og þijá Jóna
telja má,“ o.s.frv. Þulan endar
svona: „ Á Selatöngum sjóróðra-
menn, sjálfur guö annist þá“.
Gróður og nytjar
Ekki munu aörar hjáleigur en þær
sex sem hér era fyrst taldar hafa
átt rétt til fuglatekju í bjarginu og
þó aðeins í þeim hluta þess sem
kallaður er Kotaberg. Er það mið-
hluti bjargsins, austan heimabergs-
ins en vestan Strandarbergs. Þó
leyfðist hverri hjáleigu ekki að taka
fleiri egg en 150 og ekki aö veiöa
meir en 300 fugla (svartfugl, álku
og lunda). Ekki fylgdu heldur nein-
ar engjar öðrum hjáleigum en þess-
um sex og hafði hver þeirra nokkr-
ar skákir, ýmist á Vesturengjum
eða Austurengjum. Á flestum þess-
ara 6 býla máttí fóðra tvær kýr,
hesta eftir þörfum og um sauðfjár-
eign munu engin ákvæði hafa verið
né þótt þurfa. Þegar Nýjulöndin (hið
innra og fremra) lágu ekki undir
vatni úr Kleifarvatni áttu og þessar
sex hjáleigur (en ekki aðrar) tilkaU
til heyskapar þar. Átti þar höfuð-
bóhð helming en hver hjáleiga tólfta
hluta. Á góðu grasári gat hver hjá-
leiga fengiö í sinn hlut af hvora
Nýjalandi um 50 hestburði af naut-
gæfu heyi.
Vigdísarvellir og BaU höfðu sínar
eigin engjar og nærtækar. Er og um
nokkuð langan veg og einkar tor-
sóttan aö sækja þaðan á Krýsuvik-
urengjar.
Langt mun nú síðan Gestsstaðir
vora byggðir en vel má það vera að
ábúandinn þar hafi átt útslægjur
bæði í Rauðhólsmýri og Hveradöl-
um. Ami Magnússson getur þessar-
ar hjáleigu í handriti þeirra Páls
lögmanns, en lauslega nokkuð.
Snorrakot og Hnaus hafa verið
smábýh ein, eða næstum því tómt-
hús. Hið svokaUaða Snorrakotstún
er aðeins hom af Norðurkotstúni
og skfiur smálækur einn túnin.
Getur hom þetta vart gefið meira
af sér en 3 tíl 4 töðukapla þegar
best lætur.
Á AmarfeUi mun hafa verið búið
fram um eða íram yfir 1870 en túnið
þar var jafnan slegið frá höfuðból-
inu fram undir 1890 og þá er túnið
1 rækt. Var tahð að það gæfi af sér
eitt kýrfóður. Má og vel vera að
ábúandi AmarfeUs hafi fengið leyfi
tíl að heyja eitthvað á mýrum þeim
sem kringum feUið era (Stekkjar-
mýri, Bleiksmýri og Kúabletti).
Á Fitjum vora nokkuð stæðUegar
bæjartóftir fram yfir síðustu alda-
mót, þar var og safngryfja sem óviða
sáust merki tíl annars staðar í
hverfinu. Túnstæði er nokkuð vítt
á Fitjum og útslægjur hefði mátt
hafa þaðan á Efri-Fitjum, á Lunda-
torfu eða í Selbrekkum. Eigi var og
heldur heybandsvegur þaðan á
Trygghólamýrina.
Utan þessa svæðis, sem hér er
nefnt, má telja til gróðurlendis hina
svonefndu Klofninga í Krýsuvíkur-
hrauni, þar er sauðfjárbeit góð. Þá
er Fjárskjólshraun sunnan í Geita-
hlið austarlega, og hólmamir tveir
í Ögmundarhrauni, þeir Húshólmi
og Obrennishólmi. Er á öUum þess-
um stöðum lynggróður og dáUtið
kjarr, sprottið upp úr gömlum
hraunum. Þá era hjáleigumar tvær
austan við NúpshUðarháls, Vigdís-
arvellir og BaU, með túnstæðum
sínum og mýrarskikum í nágrenn-
inu, og svo að lokum „DaUmir" og
vaUlendisflatimar fyrir Kleifarvatn
ásamt grasbrekkum nokkrum sem
ganga þar upp í hUðamar.
Strandlengja landareignarinnar
frá Dagon á Selatöngum og austur
í sýslumörk á Seljabót er 15-16 kíló-
metrar. Frá Dagon og á austuijaðar
Ögmundarhrauns era 5-6 km, er
það ósUtin hraunbreiða aUt í sæ
fram, að undantekinni Húshólma-
fiöra sem vart er lengri en 300-400
metrar.
Austan Ögmundarhrauns tekur
við þverhnípt bjargið (Krýsuvíkur-
berg) og er það taUö þrítugt eða fer-
tugt að faðmatah. Ekki er ólíklegt
að þessi áætlun um hæð bjargsins
sé nokkuð rífleg, því á korti herfor-
ingjaráðsins era sýndar tvær hæð-
armælingar á bjargbrúninni og er
önnur 33 en hin 36 metrar. Ef tíl
viU gæti það átt við hér, það sem
PáU Ólafsson kvað foröum: „Þeir
ljúga báðir - held ég megi segja.“
Fyrir austan Eystri-Bergsenda tek-
ur við Krýsuvíkurhraunið, aUt
austur á Sefiabót, og þar fyrir aust-
an Herdísarvíkurhraun. En þá er
komið austur fyrir sýslumörk og
skal því staöar numið í þá átt.
Ólafur E. Einarsson
gSK
RÍKISSKATTSTJÓRI AUGLÝSING
um að álagningu launaskatts á árinu 1939 sé lokið
Tilkynningar (álagningarseðlar), er sýna launaskatt sem skattstjóra ber að
ákvarða, hafa verið póstlagðar. Hér er annars vegar um að ræða launaskatt
skv. 4. gr. laga nr. 14/1965 um launaskatt með áorðnum breytingum, þ.e.
á reiknuð laun manna við eigin atvinnurekstur eða sjálfstæða starfsemi og
á hlunnindi sem ekki eru greidd í peningum, og hins vegar launaskatt skv.
3. gr. sömu laga sem greiða ber af greiddum launum á árinu 1988.
Kærur vegna álagðs launaskatts, sem skattaðilum hefur verið tilkynnt um
með álagningarseðli 1989, þurfa að hafa borist skattstjóra eða umboðs-
manni hans eigi síðar en 29. ágúst 1989.
31. júlí 1989
Skattstjórinn í Reykjavík, Gestur Steinþórsson.
Skattstjórinn í Vesturlandsumdæmi, Stefán Skjaldarson.
Skattstjórinn i Vestfjarðaumdæmi, Úlafur Helgi Kjartansson.
Skattstjórinn í Norðurlandsumdæmi vestra, Bogi Sigurbjörnsson.
Skattstjórinn Norðurlandsumdæmi eystra, Gunnar Rafn Einarsson.
Skattstjórinn Austurlandsumdæmi, Karl Lauritzson.
Skattstjórinn í Suðurlandsumdæmi, Hreinn Sveinsson.
Skattstjórinn í Vestmannaeyjum, Ingi T. Björnsson.
_____Skattstjórinn í Reykjanesumdæmi, Sigmundur Stefánsson.________