Alþýðublaðið - 27.08.1967, Page 6

Simnudags Alþýðublaðið — 27. ágúst 1967
s
/
^ slenzk skáldsaga er þáttur al-
þjóðlegra bókmennta, hversu
einangruð og fátækleg sem hún
ikann að virðast í samanburði
við sögur meiri þjóða, aðflutt
bókmenntagrein á íslandi. Þó
réttmætt sé að leggja áherzlu
á „samhengið í íslenzkum bók-
menntum“, sem mjög toefur tíðk
azt nú um sinn, má samhengis-
kenningin ekki blindað mönnum
sýn á það afrek 19du aldar að
grundvalla, bókstaflega talað,
nútimamenningu í miðaldalegu
þjóðfélagi á íslandi og þar með
þær bókmenntir og listir sem
við búum að enn í dag. Skáld-
söguhöfundar á íslenzku eiga að
vísu ómetanlegan, siðferðilegan
baktojarl, þar sem er klassísk
sagnageymd miðalda og geta ef-
laust lært margt og mikið af
íslendingasögum og margt fleira
en málfar. En verk þeirra er af
öðrum toga spunnið, byggir á
annarri toefð sem unnt er að
dagsetja, næstum því, upptoaf
hennar í landinu.
s
w kaldsögur Jóns Thoroddsens
eru merkileg verk. — Merkust
kannski fyrir það að toefja á
íslenzku epíska, raunsæja sögu-
hefð sem toefur enzt fram á þenn
an dag; ásamt íslendingasögum
eiga sögur Jóns Thoroddsens trú
lega mestan þátt I að móta hina
ströngu raunsæiskröfu sem við
gerum til skáldsagna. 1 Pilti og
stúlku, Manni og konu, talar
epískur sögumaður með sjálf-
gefnum, náttúrlegum myndug-
leik: hann lýsir kyrrstæðum
heimi sem hann toefur á valdi
sínu, og þekkir út og inn með
kostum og ágöllum. Enginn orð-
ar það að breyta toeiminum;
ailt fer líka vel eins og það er.
Sú mynd mannlífsins sem þar
er brugðið upp, er ofin raun-
sæjum og rómantískum þáttum.
sem lesandi getur skemmt sér
við að rekja sundur; en höfund
ur hefur sig ekki í frammi sjálf
ur til neinna muna, þó hann
geri greinarmun góðs og ills í
sögunni; toann leggur ekki út
af henni né predikar hann eitt
eða neitt fyrir neinum. En þrátt
fyrir hlutlægnisyfirskin frásög-
unnar með köflum væri fjarri
lagi að likja söguhætti Jóns
Thoroddsens við reyndarsnið ís.
lendingasagna; þar sem sögu-
maður íslendingasögu toverfur
öldungis bak við staðreyndir
frásögunnar væru Piltur og
stúlka og Maður og kona raun-
verulega óhugsandi án meðal-
göngu sögumanns. Þaðan af síð
ur setur Jón Ttooroddsen verki
sínu hugarsnið sálfræðilegrar
skáldsögu þar sem sögufólk
tekur eftir megni við hlutverki
hins epíska sögumanns. Hann
lýsir yfirleitt ekki sálarlífi og
á örðugt með að láta í ljós
sinnaskipti eða hughvörf sögu-
fólksins; toeimurinn þar sem
sögumaður hans býr er byggður
fastmótuðum manngerðum, yfir
skyggður skopsýn höfundar síns
sem sögumaður hans miðlar. Ná-
vist og meðalganga sögumanns
dregur fjöður yfir ágallana á
samsetningu sögunnar, ónóga
rökvísi efnisatriða og mannlýs-
inga sem oft er vikið að; hann
greinir frá toverju einu sem fyr-
ir ber í sögunni og skirrist
hvergi eigin útúrdúra og toug-
leiðingar út af söguefninu; auga
hans tovílir jafnan á sögufólk-
inu þar sem það kemur fram án
hans milligöngu. Hann á að vísu
greiðan gang að hugskoti þess
þar sem hann hirðir um eða sag-
an þarf þess við, en það er
ekki innri maður sögufólksins
sem hann lætur sig varða toeld-
ur ytri opinberun þess. Því má
vera að hinir breyzku og ber-
sjmdugu í sögunum hljóti meiri
athygli, njóti betur skilnings
sögumanns en þeir réttlátu,
minnsta kosti þeir sem ekki eru
bæði réttlátir og kátlegir; en
vera má einnig að seinni les-
endur meti betur en við róman-
tískt sakleysi elskendanna í sög
unni eða fyrri menn hafi gert
það. Hins vegar koma brigðul
efnistök ótvírætt niður á „góða
fólkinu" í sögunum. Það er séra
Sigvalda, Ingveldi í Tungu eng-
in mimnkun að rænast í bréf
Sigríðar og Þórdísar í HlíS —
en Sigrúnu og Þórarni, Sigríði
og Indriða er ótvíræð minnk.
un að því að láta 'þessa klæki
villa sig. Sú minnkun væri sízt
léttbærari með öðru sögusniði.
Það er toið sama í báðum sög-
unum, en þar fyrir væri órétt-
mætt að leggja Pilt og stúlku,
Mann og konu að jöfnu. Mað-
ur og kona er ekki fremri Pilti
og stúlku vegna þess að sjálf
efnisatriði sö^unnar, mannfýs-
ingar eða atvik toennar, standi
fyrri sögunni á eintovem hátt
framar; hvort tveggja virðist á
eina bók lært. Báðar eru sög-
urnar reyndar byggðar að veru-
legu leyti um toliðstæða bréfa-
flækju sem í báðum, sögunum
hleypur í toarðan hnút; þetta efn
isatriði hefur Steingrímur J.
Þorsteinsson sýnt að átti sér
hliðstæða í raunverulegum at-
burðum, nákomnum Jóni Thor-
oddsen sjálfum, þótt það kunni
að þykja óröklegt í meira lagi
og óraunsæilegt í sögunum. Sýn
ist enn sem fyrr að það er sitt-
hvað skáldskapur og veruleiki.
En í Manni og konu hefur sögu-
maður Jóns Thoroddsens eflzt
að þroska og vitsmunum, kímni
'toans er ómengaðri alvöru en
fyrrum, fölskum hátíðleik, og
hann er fjær því en fyrrum að
blanda sinum tilfinningum. og
skoðúnum og sögufólksins; og
að því skapi á toann léttara að
laða lesandann með sér til þátt-
töku í sögunni. Og það er al-
sjáandi auga hans sem mælir
út svið íslenzkrar skáldsögu í
upphafi hennar.
J-.„..................
trúi 19du aldar í íslenzkri sagna
gerð og ef til vill sá eini sem
er með öllu ósnortinn af nýjum
tíma; með næstu höfundum fær
.raunsæjskrajfan aukna átoerzlu
ádeilu og boðskapar. Það má
sjálfsagt segja, að Jón Thorodd-
sen ,,deili á“ slaður og trúgirni
eins og Sigurður Pétursson, trú
toræsni, sérdrægni og rang-
sleitni í fjármálum, ef ádeila
er fólgin í einni sarnan lýsingu
mannlegra bresta. En í Kærleiks
heimilinu ákærir Gestur Páls-
son rangsleitið og spillt samfé-
lag í mynd og líkingu sinnar
þröngu sveitar, setur yfir því
dóm. Ádeila hans er hvergi
máttugri en í þessari sögu, öll
fólgin í nístandi hæðni sögu-
mannsins sem enn í dag fer
hrolli um óspjallaða lesendur
sögimnar; það er hann sem
torópar út hinn ekta kristilega
kærlcika sem fylgdi Önnu litlu
frá Hrauni út yfir gröf og dauða,
skinheilagt samfélag ranglátra
sem sagan lýsir. En þeirri stefnu
realistanna að taka með skáld-
skap sínum þátt í réttlætisbar-
áttu samtíðarinnar, deila á og
afhjúpa brot og bresti, boða
betra líf og fegurra, fylgdi einn
ig ný listarkrafa: stefnu þeirra
toentaði ekki meðalganga sögu-
manns utan eða handan við sög-
una toeldur skyldi sagan tala
sjálf, skáldskapurinn vera „sann
ur“ eins og lífið. Höfundurinn,
eða öllu heldur fulltrúi hans í
verkinu: epískur sögumaður,
þokar á bak við staðreyndir
söguefnisins, talar gegnum þær
og þær einar. í Kærleiksheim-
ilinu er návist höfundar að vísu
tovarvetna glögg, þó hún sé með
allt öðru móti en sögumanns
Jóns Thoroddsens: það er reiði
hans og fyrirlitning sem talar í
sögunni, litar allar staðreyndir
toennar. Sögufólkinu er lýst
jöfnum höndum beint og óbeint,
með orðum toöfundar og eigin til
verknaði sínum, séð toæði utan
og innan; en mynd þess er ekki
aukin 'öðrum þáttum en nauð-
synlegir eru vegna hlutverks
þess í sögunni né reynt að
skyggnast inn fyrir yfirborð
þess. Án efa stafar ádeilumátt-
ur sögunnar beinlínis af þessum
sögutoætti: hún þarf ekki við
fyllri sálskýringar fólksins í sög
unni né yrði hún sögð fyrir
munn einhvers af því, beint eða
óbeint. í seinni sögum Gests,
þar sem hann fer miklu nær
sögufólki sínu, eins og Sveinn
Skorri Höskuldsson sýnir fram
á í riti sínu um Gest, dregur
toins vegar mátt úr ádeilu hans
án þess listrænn ávinningur
verði að auknu sálarlegu raun-
sæi; Sveinn í Tiltougalífi, Sigga
Ólína, Hans Vöggur líða ekki
píslarvætti í líkingu við Önnu
frá Hrauni, þó örlög þeirra séu
meinleg. Þess í stað talar við-
kvæmni höfundar með kjökur-
hljóði — eða ískrandi mein-
fýsi lians eins og Sigga Ólína
og Bjarni prestur í Vordraumi
eru til rnarks um. Með Grími
kaupmanni, sinni beztu sögu,
tekst honum í fyrsta og eina
sinn raunveruiega tragísk per-
sónusköpun— en þar er líka öll
ádeila borin fyrir borð. Og þar
er sagan sögð „að utan“, án
teljandi viðleitni til „tougar-
sniða“ á frásögninni. „Undrið
toefur gerz1j“), segir Sveinn
Skorri um þessa sögu: „Okkur
þykir vænt um Grím, skynjum
sjálf okkur í honum og hann í
okkur . . . Hér er Lear konung-
ur í toúsakynnum danski-ar sel-
stöðuverzlunar á íslenzkri
grund“.
s
** alarlegt raunsæi, sem Gesti
Pálssyni lét ekki, auðkennir
hins vegar sögur Einars Kvar-
ans frá öndverðu. Bak við frá-
sögn Gests má ævinlega greina
sögumann, stundum reiðan og
vandlætandi, stundum hasönis-
legan, stundum viðkvæman og
angurværan. Einar Kvaran leit-
ast einatt við að færa sögumann
sinn inn í frásögnina sjálfa,
hvort heldur toann segir frá í
fyrstu persónu eða lætur atvik
sögunnar birtast í vitund sögu-
fólksins hvers af öðru, þó hann
haldi þessu tougarsniði frásagn-
arinnar engan veginn til streitu;
hvar sem þörf er á því kemur
sögumaður til skjalanna sem
gerir grein fyrir staðreyndum,
skýrir það sem fram fer. En ó-
bein lýsing er eftirlætissöguhátt
ur Einars. Það má taka Litla-
Hvamm til dæmis um þetta sögu
snið. Litli.Hvammur toefst með
því að lýst er bæjunum í
Hvammi og bændunum þar. En
höfundur lýsir ekki Sveinbimi
í Stóra-Hvammi fyrir munn
sjálfráðg söjgumanns eins og
Jón Thoroddsen sögusviðinu í
Pilti og stúlku toeldur lætur
hann almannaróm þar í sveit-
inni tala: Flesta furðaði á því
að . . . orð lék á því að . . . það
lá sannarlega ekki í augum
uppi . . . það var svo sem auð-
vitað að . . . víst var það að
öllum bar saman um. Með þessu
móti kynnist lesandinn Svein-
birni eins og náunga sínum, eins
og allir aðrir þekkja hann; og
sagan verður að því skapi trú-
verðugri; þegar toöfundur tekur
loks til máls sjálfur og lýsir í
fáum orðum landkostum jarð-
anna beggja í Hvammi og á.
girnd Sveinbjarnar á Litla-
Hvammi er nánast eins og toann
tali úr hópi sveitarmanna. En
brátt víkur sögunni inn i hug-
skot Sveinbjarnar. Hug toans er
lýst með hans eigin meðalgöngu
eins og högum hans áður með
meðalgöngu sveitarrómsins; efn
ið er allt Sveinbjarnar sjálfs, þó
ÞÆTTIR UM SKÁLDSÖGUI
Saga og sögumal
Eftir Ölaf Jónsson