Dagur - 18.05.1920, Blaðsíða 1

DAGUR
ktmur úí á hverjum þridjudegi.
Kostar kr. 4.50 til áramóta.
Gjalddagi fyrir 1. ágúst.
AFGREIÐSLAN
er hjá jóni P. Pór.
Norðurgöta 3. Talstmi 112.
lnnheimtuna annast ritstjórinn.
III. ár.
Akureyri, 18. Maí 1920.
4. blað.
Gengi peninga.
Fátt er nú jafnnjikið áhyggju-
efni öllum, sem eitthvað þurfa
að kaupa, en peningakreppan. Alt
útlit fyrir, að viðskifti öll lainist
að miklu leyti, og hætt við að
sumar viðskiftagreinar lendi alveg
í kaldakolum, um lengri eðaskeinri
tíma, ef ekki ^verður nein breyting
til batnaðar. Astæðan til þessarar
kreppu er almenningi varla fylli-
lega ljós. Pö hefir hér í blaðinu
verið bent á aðaltildrögin til þess,
•að svo mjög er farið að kreppa
að viðskiftum okkar Islendinga.
Hefir sérstaklega verið á það bent,
hvernig gangverð erlendra pen-
inga færir verð útlendu vörunnar
fram úr öllu lagi, en slæmar
markaðshorfur íslenzkrar fram-
leiðsluvöru styðja aftur að því,
að gengi útlendra peninga fer
heldur hækkandi en lækkandi.
Með þessu lagi er sýnilega svo
mikill halli á verzluninni við út-
lönd, að fjárhagslegu sjálfstæði
gæti verið voði búinn, ef ekki
væri tekið í taumana. þetta eru
aðaldrættirnir, en það lítur út
fyrir, að það sé ekki eingöngu
vöruverslunin milli landanna, sem
veldur gengismismuninum, heldur
eigi líka peningaveltan sjálf ein-
hvern þátt í því, að gera verð-
mæti peninganna mismunandi í
ýmsuin löndum.Ogeinstökumenn,
jafnvel lærðir fjármálamenn, virð-
ast hafa tilhneigingu til að álíta,
að bankarnir gætu miklu, ef til
vill mestu, ráðið um peningaverð-
ið, og þá um leið verðlag vör-
unnar.
Viðskiftamál banka og peninga-
stofnana eru svo flókin og tor-
skilin, að varla er öðrum en sér-
fræðingum fært, að skýra þau
lögmál, sem á því sviði ráða,
svo almenningi verði skiljanleg.
En það virðist þó liggja í aug-
um uppi, að meðferð peninga-
málanna í bönkunum, hljóti að
hafa einhver áhrif á gengið, og
má búast við, að þau áhrif séu
meiri en flesta grunar í fljótu
bragði.
Vér Islendingar erum ekki ein-
ir um þessar peningamálaáhyggj-
ur. Pað er ölium kunnugt, hvern-
ig ófriðarþjóðirnar eru útleiknar
í þeim efnum, og hjá hlutlausu
þjóðunum er ástandið misjafnt.
Jafnvel Englendingar eru mjög
áhyggjufullir út af sínu peninga-
gengi og dýrtíðinni, sem af því
leiðir og er því samfara, því þó
sterlingspundið sé í háu verði hjá
okkur, þá er það lágt í saman-
burði við dollarinn, og það verð-
ur Englendingum tilfinnanlegast,
því Iangmest af þeim vörum, sem
fluttar eru inn til Bretlands, eru
keyptar í Bandaríkjunum.
Enskur fjármálafræðingur, A.
C. Pigou að nafni, skrifar langa
og ítarlega ritgerð um peninga-
mál í tímarit (Contemporary Re-
view) í febrúarmánuði síðastliðn-
um. Af því að grein þessi varp-
ar allskýru ljósi yfir ýms atriði í
þessum efnum, vill Dagur birta
nokkra smákafla úr ritgerðinni, þá,
sem einkum fjalla um áhrif banka-
viðskiftanna á peningaverðið og
dýrtíðina.
Prófessor Pigou byrjar með
upptökum ófriðarins, bendir á ráð-
stafanir þær, sem stjórnin gerði
til að afla sér fjár, og sýnir hver
áhrif þessar ráðstafanir höfðu á
vöruverðlagið. Loks skýrir hann
frá því, að bankaseðlar í umferð
séu 300 miljónum punda meiri
en gullið, sem fyrirliggjandi sé til
tryggingar þeim. Því næst segir
hann:
.hegar stjórnin fékk lán í bönkunum
og gaf út ávísanir á Iánstraust, sem
þannig var til orðið, þá varð það, eins
og áður er bent á, til þess, að verð á
vörum var hækkað. En af hækkandi
vöruverði Ieiddi aftur hækkun á laun-
um og kaupgjaldi. En laun eru venju-
lega ekki borguð með ávísunum heldur
í reiðu fé. Þeir, sem laun eða kaup-
gjald urðu að greiða, tnáttu því til að
gefa út hærri ávísanir á nafn sitt en
áður var venja, til þess að hafa nóg
fé handbært til greiðslunnar. Á sarna
hátt þurfti allur almenningur að hafa
meira fé handbært til daglegra innkaupa,
þegar vöruverðið hækkaði; þetta fé
varð einnig að taka út úr bönkunum.
í fám orðum sagt, hið háa vöruverð
oHi því, að eftirspurnin eftir penitigum
í umferð fór vaxandi, svo að lokum lá
við að bankarnir yrðu alveg tæmdir. Á
eðlilegum tímum hefði verið bætt úr
þessari fjárþurð bankanna, með því að
grípa, beint eða óbeint, til gullforðans
í Englandsbanka. Það er að segja, að
þá niundi hafa verið tekið að gullíorða
þeim, sem þar er geymdur, til þess að
fullnægja aukirtni eftirspurn eftir veltu-
peningum. Þegar gullforðinn er skert-
ur, tnundu forvextir bankanna hækka
og í sambatidi við það mundi verðgildi
peninganha á tnatkaðinum aukast. Þá
dregur fljótt úr útborgunuin bankanna,
og er með því tekið fyrir kverkar á
hækkun vöt uverðsins, Þetta er einfalt
lögmál og öllum kunnugt. En sökum
þess að stríðið færði alt úr eðlilegum
skorðum, varð verðhækkuninni tengin
takmörk sett með venjulegum meðul-
um. Einmitt það, að stjórnarvöldin
urðu stærsti lántakandinn á peninga-
markaðinum, ásamt viðleitnitini við að
halda uppi því áliti, að landið stæði
sig vel fjárhagslega, gerði það að verk-
um, að eigi var unt að hækka pen-
itigavexti neitt til muna í Englands-
banka. Og meira að segja, þó vext-
irnir hefðu verið hækkaðir í slórum stíl,
þá hefði það ekki haft þær venjulegu
afleiðingar, að nrinka fjárúttekt úr bönk-
unum, svo jafnvægið kæmist á verð-
lagið. Því ríkisstjórnin hefði haldið á-
fram að stofna ný lán, hvað niikið sem
þau kostuðu. Þegar svo stóð á, var
ekki hægt að finna neitt annað úrræði
en það, að búa til nýjan gjaldeyri. Rík-
islánin, senr eytt var í stórum stíl til
hernaðarinnkaupa, hækkuðu vötuverðið,
og hækkandi vöruverð knúði þá, sem
áttu reikningslán í bönkunum, eða inn-
eign á hlaupareikningi, til þess, að gefa
út nýjar ávísanir fyrir reiðufé; enginn
gjaldeyrisforði var fyrir hendi, er full-
nægt gæti þessum vaxandi kröfum.
Hefðu nýir peningar ekki verið gefnir
út, þá hefðu bankarnir alls ekki getað
borgað ávísanir áreiðanlegra skiftavina.
Af ótta við algert gjaldþrot, var stjórn-
in því neydd til að leyfa, að bankarn-
ir keyptu nýja seðla, og greiddu and-
virði þeirra með yfirfærslu í reikning
ríkisins af innstæðum sínum í Eng-
landsbanka. Þetta er aðalskýringin á
því, að nú er svo tnikið af seðlum í
umferð og í höndum almennings.*
Pví næst kemur prófessorinn
að erlenda genginu. Segir hann,
að á undan ófriðnum hafi geng-
ismismunurinn altaf verið jafnað-
ur með því að flytja út gull. En
útflutningur gulls hætti ineðan^á
stríðinu stóð, því ríkisstjórnin var
neydd til að taka allan gullforð-
ann í sínar hendur. En nú sem
stendur sé óhugsandi að gefa
gullverzlunina aftur frjálsa, vegna
þess að svo gífurlega mikið vant-
ar á, að jafnvægi sé milli útflutn-
ings og innflutnings á vörum, og
skuldirnar í öðrum löndum séu
orðnar svo afskaplegar. Meðan
svo er, gæti afleiðingin af frjálsri
gullverzlun orðið algerð gullþurð
í landinu, eða því sem næst.
»Það er meira að segja hæpið, að
jafnvægið komist á gengið, þó all gull,
sem til er í landitiu, væri flutt út . . .
Sannleikurinn er sá, að það, setn verð-
ur að koma á undan afnámi verzlunar-
banns á gulli, eða gullútflutningi, er,
að framleiðslan í landinu og al-
menn útflutningsverzlun verður að kom
ast svo á laggirnar, og lánin, sem við
erttm að veita útlendingum að hækka
svó, að djúpið á milli þeirra kvaða,
sent á okkur hvíla, og þeirra kvaða,
sem við getum lagt á aðra, verði eitt-
hvað viðráðanlegra en nú er.«
Pá dvelur prófessor Pigou nokk-
uð við samanburð á gullverði og
pappírsverði, og hver áhrif það
rnundi hafa á vöruverðið, ef sá
mismunur, sem er á því tvennu,
gæti horfið. Sterlingspundsseðil
segir hann vera 30°/o lægri að
verðgildi en,gul!pening rneð sama
nafnverði. Aætlar hann, að ef
[tessi verðmunur gæti horfið, þá
mundi vöruverðið Iækka svo, að
það yrði 115°/o hærra en það
var fyrir stríðið.
»Að svo miklu leyti hafa þeir menn
rétt fyrir sér, sem halda því frani, að
bættur gjaldeyri mundi lækka verðlagið
alnient. En, eins og tölurnar sýna, þá
er þessi 30°/o lækkun bankaseðlanna
aðeins orsök í litlum hluta þeirrar al-
mennu verðhækkunar, sem við eigum
við að búa. Auk þess sem enskir pen-
ingaseðlar hafa fallið í verði í satnan-
burði við gull, þá hefir gullið sjálft
lækkað niiklu meira í verði í saman-
burði við vörur. Þessi verðlækkun
gullsins stafar að nokkru leyti af því, að
um allan heim er nú mikið af þeirri
vinnu borgað með pappírspeningum,
sem áður var greidd með gulli, og svo
hjálpar hitt auðvltað til, að eyðslan og
eyðileggingarnar í ófriðnum hafa vald-
ið tilfinnanlegri þurð á flestum varn-
ingi. Það er verðfall gullsins, sem or-
sakar, eða réttara sagt býr til mestan
hlutann af hiuni'miklu dýrtíð, sem nær
út yfir heim allan. Þegar bætt verður
úr vöruþurðinni, með þvt að reisa við
aftur framleiðsluna í öllum löndum, þá
mun sá hluti verðfallsins, setn stafar af
vöruskortinum, hverfa úr sögunni. Ef
hvert einasta land í öllum álfum heims
legðt fram gull, til þess að fullnægja
þeitn viðskiftum, sem á síðustu tímum
er haldið uppi tueð pappírspeningum
en áður bygðust á gulli — eða þegar
allar þjóðir gera þelta, þá hverfur líka
hinn hluti verðfallsins. En — og það er
mergurinn tr.álsins — hversu öflugar
ráðstafanir, sem cin einstök þjóð gerir
til þess, að útrýnia úr viðskiftum manna
þeim pappírspeningum, sem eru í gangi
í gulls stað, eða, sern kemur í sama stað
niður, að safna gullforða til tryggingar
seðlunum, þá getur það aldrei borið
mikinn árangur. Þjóðirnar verða allar
að taka höndum saman, ef nokkuð á
að vinnast. Verðhækkunin, að því Ieyti
sem hún byggist á gjaldeyrisbreytingu
og pcningaveltu, hefir orðið til fyrir