Dagur - 14.09.1922, Síða 2

120
DAOUR
37. tbl.
GagnfrœðasKólinr)
á AKureyri
verður sökum viðgerðar og rafmagnsinnleiðslu,
ekki settur fyrr en mánudag Q. okt.
Sigurður Guðmundsson,
atarfi, en við tók Þorbjörg Ásmunds-
son frá Brekkulæk í Húnavatnssýslu.
Hefir hún stundað hjúkrunarnám er-
endis og talin mjög fær til starfsins.
Iiandsverkfrœðingurinn Geir
Zoega er staddur hér nyrðra um þessar
mundir. Er hann að hefja framkvæmdir á
byggingu Eyjafjarðárbrúar. í haust
verða steyptir 56 stólpar, sem brúin
á að hvfla á. Brúin verður f 3 aðal-
hlutum og smærri brýr að auki. Auk
þessa mun verkfræðingurinn vera að
leggja ráð á um stræta og húsaskipun
hér f bænum.
Rangbeygð nöfn
manna og bæja.
Mállýti.
Mikið hefir verið ritað um bæjanöfn
f Akureýrarblöðunum nú upp á sfð-
kastið, svo að ef til vill má segja, að
verið sé að bera f bakkafullan lækinn
með þvf, að rita um þetta efni.
Eg ætla heldur ekki að skýra nein
torskilin nöfn bæja né manna, heidur
er það tilætlun mfn með lfnum þess-
um, að benda á, hve oft menn afbaba
nöfn og rangbeygja, ef skeð gæti, að
menn vöruðust það betur hér eftir, en
hingað til.
Stundum er dregið af nöfnum manna
og bæja og er það mesti ósiður. Ekki
á við að draga af nöfnum manna,
nema meðal vina, eða innan fjöl-
skyldu. — Þegar dregið er af bæja-
nöfnum, getur það orðið til þess, að
hin upprunanlegu nöfn jafnvel gleymist
t. d. Stórhóll í staðinn fyrir Stóri-
Espihóll. — Hitt er og algengt, að
bæjanöfn eru beygð rangt.
Skuiu hér nefnd nokkur dæmi:
Bæjarnöfn er enda á »staðir,« eru oft
rangbeygð. »Eg ætla yfir f Krossa-
staðir,« er stundum sagt, ætti að
vera Krossastaði. Það er sem mönnum
finnist þetta vera kvenkynsorð í flt.
en auðvitað er það flt. af karlkynsorð-
inu staður. Ef menn hugsuðu sér að
nafnið væri flt. af orðinu stöð, yrði
hún ekki staðir heldur stöðvar. Bær-
inn Hlaðir eða Hlöður er oft nefndur
Hlaðnir í nf. Orðið kemur oft fyrir f
samsettum bæjanöfnum (Stokkahlaðir
Bessahlaðir o. s. frv.) og er flt. af
orðinu hlaða (hús fyrir hey eða korn)
Fleirtölumyndin hlaðir er oftar höfð,
þegar um bæi er að ræða (sbr. Hlaðir
f Noregi.) Eignarf. flt. af hlaða, er
hlaðna og kemur þvf n-ið inn f nefni-
failið fyrir áhrif þaðan. Bæjarnafnið
Hlaðir beygist þannig: Nf. og þí.
Hlaðir eða Hlöður, þáguf. Hlöðum, ef.
Hlaðna. í Skagafirði segja menn oft
Akrir, sem á að vera Akrar, flt. af
akur. Bærinn Skútar er stundum kall-
aður Skútnir, sem er argasta málleysa.
Bæjanöfnin Björg, Moldhaugar og
Skútár eru tfðlega í ef. höíð með n-i,
einkum f samsetningum, t. d. Mold-
haugnaháls .Hér á f raun og veru ekkert
n að vera. Það tilheyrir' eingöngu
veikri beygingu kvenkynsorða. Eg man
eftir að f »Sýslufundargerð Eyfirðinga
stóð eitt sinn, Moldhaugnaháls.« —
Bær í Eyjafirði er oftast nefndur Þröm;
hefir að sjálfsögðu heitið Þrömur, orðið
breytt um kyn; verið karlk., en nú
kvenk. Þrömur merkir brún, enda
stendur bærinn á gilbarmi. Þrömur
beygðist sem völlur (er u stofn.)
Mannanöfn þau, sem tfðlega eru
rangbeygð, eru: Kristinn, Héðinn, Óð-
inn (sem ekki er vanalegt msnnsnafn)
og Týr eða nöfn sem enda á því
(Sigtýr Valtýr o. s. frv.) Einkum á
þetta sér stað í þágufallinu. Menn
segja: »Eg kom með Kristinn,« sem
ætti að vera: »Eg kom með Kristni.«
Sömu reglu lýtur Héðinn og Óðinn.
Týr" hafa menn óbreytt í þremur föll-
unum og Týrs í eignarf. R-ið fylgir
eingöngu nefnifallinu og á þvf ekki
að vera í hinum föllunum. Þolf. og
þáguf. eru Tý (þáguf. til forna var
raunar Tívi) og ef. Týs, en ekki Týrs,
sem sumir hafa. Sem betur fer, eru
menn heldur að sjá að sér f þvf, að
láta heita skrípanöfnum. Verstir eru
ýmsir smekklausir nýgjörvingar, sem
íólk notar á börn sfn. Er þá stundum
steypt saman tveimur nöfnum, karl-
manns og kvenmanns og gert af eitt
nafn, eða karlmannsnafni er breytt f
kvenmannsnafn, Verða þessi nöfn oft
algerð vitleysa. Stundum er kven-
mannsnafn dregið af karlmannsnafni á
þann hátt að latpeska endingin »fna«
er skeýtt aftan við nafnið (Hansfna
Jónasfna o. s. frv.) og er slíku Iftt
bót mælandi og ætti að leggjast niður.
Ljótt þykir mér að hafa karlmanna-
nöfn hvorugkynsorð, t. d. nöfn er
enda á »berg« (Steinberg, Valberg,
Svanberg). Margir hafa tekið fornu
nöfnin upp og er það vel farið.
Menn ættu að reyna að beygja
nöfn bæja og manna rétt. Það særir
eyru manna, sem hafa smekk fyrir
réttu máli, að heyra þau rangbeygð
og afbökuð.
Steingrfmur læknir Matthfasson, segir
í 28. tbl. »Dags,« að sér hafi þótt
hvimleitt að heyra, hvernig menn mis-
þyrmdu málinu hér norðanlands. Eg
er ekki samdóma lækninum f þessu
efni. Norðlenzkan (málið eins og það
er talað í Þingeýjar- Eyjafjarðar- og
Skagafjarðarsýslum) mun vera talið
líkast ritmálinu. Aftur hygg eg, að
óvfða á landinu sé málið meir af-
skræmt en sumstaðar á Suðurlandi.
Þar bæta menn ð-i inn f sagnirnar,
róa, deyja og slá f viðtengingarhætti.
Eg heyrði menn segja: »Ef við slæð-
um allir, myndum við gera stóran
blett.« Einnig segja menn þar: »á
vetrin«, eins og vér segjum á »sumr-
in.« Að eg sleppi öllum hljóðvillunum
(i og e, u og ö villunum) sem vart
þekkjast hér nyrðra ')
Það þarf meira en meðalskussa, til
að tala hreint og gott mál. Og vork-
unn væri þeim sveitarkorlunum gömlu,
þótt þeir töluðu ekki sem hreinast
mál. Þeir hafa ekki verið til menta
settir og hafa orðið að nota hverja
stund, til að sjá fyrir Iffinu og ekki
haft tfma til málfræðilegra hugleiðinga.
Öðru máli er að gegna um embættis-
mann, sem fær það sem hann þarfn-
ast (og meira en það) úr rfkissjóði,
hefir ærna frftfma og gnægð góðra
bóka. — En þó hefir sú raun jafnan
á orðið, að sveitafólkið talar bezt og
hreinast mál. Úr hinu lifandi talmáli
sveitanna og úr fornmálinu mynduðu
Fjölnisménn hið núverandi ritmál.
Það er hreinasta skrflska eða skræl-
ska, sem töluð er f kaupstöðum og
sjávarþorpum landsins t. d. »Reyk-
vfska«, »SigIfirska« o. s. frv. Þar er
hrúgað saman útlendum orðum, skæld-
um og afbökuðum, ásamt innlendum
orðaskrfpum og smekkleysum. Alt er
»voðalegt« (jafnvel það sem fegurst
er) »sætt«, »pirrandi« o. s. frv. Frúrn-
ar biðja fyrir sér, ef þær renna f
spori eða ef sýður upp úr potti. Frúin,
sem sá manninn leggja af sér plögg
sfn sagði: »Jesús minn f einum sokk-
um! Guð almáttugur með ekkert inn-
an í!« Slfkt er að leggja nafn guðs
við hégóma.
Lærðu mennirnir vanda ekki mál
sitt, sem skyldi og eru oft ekki hóti
betri, en alþýðan. Mörg blaðanns eru
herfilega illa ritin. Blöskrar manni að
heyra það ófslenzkulega langlokumál,
sem þar er á borð borið. Er hætt við
að slfkt spilli smekkvfsi, einkum óþrosk-
aðra manna. Skarthéðnar og tfzkubrúð-
ur kaup?taðanna þyrftu að setjast við
fótskör feðranna og læra af þeim, svo
að þau gætu mælt á sfna eigin tungu
kinnroðalaust.
Eg hyggi móðurmálið sé ekki
nægilega kent f skólum landsins. Margir,
sem af skólunum koma t. d. búnaðar-
skólunum eru vart sendibréfsfærir.
Það er prófsteinn á menningarþroska
sérhverrar þjóðar, hve vel henni tekst
að vernda tungu sfna. — Vér verðum
að hreinsa og fegra mál vort, ef vér
viljum ekki heita verfeðrungar.
Jóhann Sveinsson
kennari
frá Flögu.
1) Sagt er að til sé það í Reykjavik, þeg-
ar bömum sé kent að þekkja stafina, að
ekki sé gerður annar munur á'i og e, en
i og i með gati!
A víðavangi.
Útgerðarmenn og einkasalan.
ísl. 37. tbl. fullyrðir, að útgerðar-
mennirnir hafi einkum lýst sig andstæða
einkasölu á steinolíu. Einkasalan sé
því glapræði og geræði, þar sem aðal-
notendur hennar séu henni mótfaltnir,
því þeir muni vita betur en aðrir,
hvað þeim sé fyrir beztu. Þessi rök-
semd er í sjálfri sér góð, ef hún væri
ekki bygð á ósannindum. Það eru ekki
útgerðarmennirnir sem hæst láta yfir
einkasölunni, heldur þeir sem eru að
verja og vernda hagsmunamál verzl-
unarstéttarinnar og þó svo sé, að
sumir útgerðarmenn, sem jafnframt eru
kaupmenn, hafi snúist gegn henni,
hafa þeir gert það sem kaupmenn en
ekki sem útgerðarmenn. Mjög ákveðnar
raddir hafa komið fram frá útvegs-
mönnum vfða um landið með einka-
sölunni. Hávaði Jóns E. Bergsveins-
sonar og annara kaupmannasinnaðra
manna verður ekki að réttu metinn
sem mælikvarði á hug vélbátaútgerðar-
manna og annara olfunotenda til máls-
ins. Það er kunnugt, að Jón er meiri
kaupmaður en sjávarútvegsmaður og
þó hann hafi breikkað mikið við það,
að vera settur f efsta sæti í Fiski-
félaginu, er enn hægt að lfta fram
hjá honum á fslenzkan sjávarútveg.
Mbl- og G-Iistiljn. Undireins og
úrslit kosninganna voru kunn orðin,
dróg Mbl. Ingibjörgu H. Bjarnason
alþm. f sinn dilk og taldi atkvæði
C-listans saman við atkv. D-listans.
Var heldur en ekki matarhljóð f Mbl.
yfir þessum feng. Þessu undu konur
ekki og birtu tvær þeirra, þær Guð-
rún Pétursdóttir og Steinunn H. Bjarna-
son mótmæii gegn þessum gripdeildum
Morgunblaðsmanna á nýkjörnum al-
þingismanni. Töldu þær að konur
hefðu nægilega mörg sérmál, til þess
að hafa pólitfska sérstöðu. Má nú bú-
ast við kynferðisbaráttu í landi hér,
að konur segi sig úr lögum við karlmenn
og stofni þing út af fyrir sig, til að
ráða sfnum sérmálum til lykta. Sann-
leikurinn er sá, að þetta er hrapallegur
misskilningur á hlutverki fslenzkra
kvenna f stjórnmálum. Konur eiga
ekki f raun réttri að eiga nein sér-
mál fremur en karlmenn. Samvinna
þarf að eiga sér stað milli kvenna og
karla um þjóðfélagsleg mál. Mbl. hefir
rétt fyrir sér. Það á Ingibjörgu með
húð og hári f pólitík. Og óþarfi er
fyrir það, að beita svona fruntalegri
aðferð, þvf Ingibjörg skilar sér sjálf f
dilkinn með stuðning karla og kvenna
um alt land að baki sér, enda þótt
skoðanir hennar kunni að vera f fullu
ósamræmi við skoðanir flestra þeirra,
sem kusu hana, þvf skoðanir réðu ekki
þeirri kosningu, heldur barnalegur
metnaður.
MerKileg grein birtist í Lögréttu
26. ágúst s. 1. sem heitir: »Notkun
drengskaparorðs*. Er þar bent á, að
lögum samkvæmt sé drengskaparorð
jafngilt eiði og hafi löggilt verið á
þann hátt, vegna þeirra, sem ekki
játa neina trú. Nú vftir höfundur það
stórlega og réttilega, hversu gálaus-