Dagur - 18.01.1923, Blaðsíða 2

DAOUR
3. tbl.

Þorvaldur Bjarnarsor)
í Nópakoti undir Eyjafjöllum.
18. okt. 1833-30. nóv. 1922,
Óvfða, ef nokkurstaðar, er náttúru-
fegurð meiri á landi hér en undir
Eyjafjöllum. Fjöll eru þar margbreytt,
há og tignarleg og í skjóii þeirra er
bygð móti sólu. Þorvaldseyri ér þar á
einhverjum fegursta blettinum. Ef horft
er þaðan f norður, getur að Ifta Eyja-
fjallajökul teygja sig þar niður milli
fjalia og mjallhvftt enni hans skýjum
ofar. Jökullinn gerir þarna hvorttveggja
í senn, hann bendir á að horfa og
hugsa hátt og réttir sveit sinni vatn
til frjóvgunar. Og stundum er hann
svo örlátur, að ekki er heiglum hent
að taka á móti vatninu og færa sér
það í nyt. En ef ekki er mannlega
tekið á móti gulli hans og gersemum,
reiðist hann og tekur með annari
hendi það, sem hann gefur með
hinni. Þvf eru vfða gróðurlausir aurar
undir Fjöllunum.
Um tvftugt var Þorvaldur vinnu-
maður og reisti bú f Núpakoti nokkru
sfðar, þá félftill. Þar græddi hann á
tá og fingri.
Þorvaldur f Núpakoti keypti jörðins
Svarzbæli. Hún var næsta jörð við
Núpakot. Þar var tún lftið, en engjar
miklar og góðar. Þorvaldur græddi
þar upp afarstórt tún á eyri og aurum
og f miðju túninu reisti hann sér bæ,
er mestur var á landi hér f þá daga
og kailaði Þorvaldseyri. Vatni veitti
hsnn óspart á tún og engi. Fýrstur
manna keypti hann sláttuvel og rakstrar-
vél, en enginn kunni þá með að fara
og varð þvf ekki gagn að. Þorvaldur
bjó rausnarbúi hinu mesta. Gestrisni
hans og höfðingskap er viðbrugðið.
ÖHum, er að garði bár, æðri sem
lægri, var veitt án endurgjalds. Oft
var hann stórgjöfull og ekki veit eg,
hversu marga stórgripi hann gaf,
þeir voru margir. Þjóðskáldið fræga,
síra Matthías jochumsson, sagði mér,
að þegar hann hefði komið að Odda,
hefði Þorvaldur sent sér tvær kýr,
aðra skáldinu, hina kirkjunni. Annars
gaf hann mest þeim, er bágast áttu.
Engin stétt manna er eins óháð og
vel fjáðir bændur. Þeir eru konungar,
er stundum sagt. Er þá átt við frelsið
eitt. En svo er fyrir þakkandi, að
landið okkar hefir lfka átt bændur, er
áttu >konungshjarta< og blómlegt bú.
Þorvaldur var einn þeirra. Enda var
hann spekingur að viti. Páll Briem
amtmaður, er þekti Þorvald manna
bezt, taldi hann lifandi fmynd Einars
Þverærings. Hér hygg eg og gáfnafari
hans rétt lýst, þótt hann f ráðum og
athöfnum hafi stundum fremur virzt
minna á Snorra goða.
Þorvaldur átti öfundarmenn marga,
er reyndu að troða niður af honum
skóinn. Þeir reyndu að ófrægja hann
og margir trúa fremur illu en góðu.
Eitt sinn var rætt um Þorvald á veit-
ingahúsi f Reykjavfk. Urðu þar ein-
hverjir til að hallmæla honum. Þar
var Danfel, faðir dr. Ólafs Danfelssonar.
Hann tók málstað Þorvaldq. Það frétti
Þorvaldur. Nokkru seinna er Danfel
send allálitleg peningaupphæð og hann
beðinn að þiggja, en vissi ekki, frá
hverjum eða fyrir hvað. Dr. Ólafur
hefir sagt mér sögu þessa og að pen-
ingarnir hafi verið frá Þorvaldi.
Þorvaldur vildi marglauna það, sem
vel var til hans gert. En hann þótti
lfka nokkuð harðdrægur óvinum. Bezt
fanst mér, að hann þættist geta hefnt
sfn, ef hann gat gert þá hlægilega eða
að minsta kosti orðlausa. Fyrsta sinni,
sem sfra Gfsli Kjartansson söng messu
f Eyvindarhólakirkju, þótti þá þegar
koma f Ijós, að hann væri klerkur
góður. Kfrkjufólk kom á heimleið að
Þorvaldseyri. Þorvaldur spyr: >Hvern-
ig lfkaði ykkur að heyra til nýja prests-
ins ?« >Eg hefi aldrei heyrt annað
eins,« var svarið. Þorvaldur brosti f
kampinn og sagði: >Þá hefir það
ekki guðsorð verið. Þú hefir vfst heyrt
það fyr.< En þeir höfðu lengi eldað
grátt silfur. Þótti kunnugum það lfka
auðheyrt á svari Þorvalds.
>Misvitur var Njáll < Eins má segja
um Þorvald. Hann seidi óðul og eignir
undir Fjöllunum, keypti stórhýsi í
Reykjavík, togara, hluta f öðrum og
gerði út. En útgerðin mistókst. Og
Þorvaldur, einn auðugasti bóndi lands-
ins, varð félftill í elli. Þá fór hann
með sonu sfna austur aftur og reistu
þeir bú að Núpakoti. Þar var hann
hjá sonum sfnum til dauðadags, 30.
nóv. sfðastliðinn, þá kominn fast að
nfræðu.
Mér hefir verið sagt, að Þorvaldur
hafi íyrstur manna hér á landi orðið
til þess að kaupa togara og gera út.
Honum var það nokkur raunabót, að
þeim, er sigldu f það kjölfar, gekk
betur. Hann sagði eitt sinn við mig
þegar alt gekk sem verst; >Þú sannar,
að þarna iiggur fiskur undir steini.
Eg verð að hugga mig við, að ein-
hver verði til að ná honum.> Eg
svaraði: >Þú ættir að vera orðinn
ungur. < Mér er minnistætt, hversu
augu hans þá leiftruðu og eg sá á
svipnum, að hann var þvf samþykkur,
en eitt orð sagði hann ekki.
Þess er áðut getið, að hann keypti
bæði sláttuvél og rakstrarvél og urðu
ekki notaðar. En hann átti eftir að
sjá tvær sláttuvélar f senn og eina
eða fleiri rakstrarvélar, slá og raka á
túni þvf og engi, er hann hafði grætt
upp, sléttað og ræktað. En nú átti
það annar. Sú var þó nokkur bót f
máli, að hann sá verki sfnu þar haid-
ið áfram. Ólaíur Pálsson, núverandi
bóndi á Þorvaldseyri, er talinn ein-
hver mestur búhöldur á öllu Suður-
landi. Eg heyrði lfka á Þorvaldi, að
hann bar mikla virðingu fyrir honum.
Það var venja Þorvalds, hvar sem
hann gekk, að tfna steina úr götu, ef
hann mátti þvf við koma. Þessi iðja
virtist vera yndi hans og eftirlæti, eins
og barni er leikur. Nú vita allir, að
eðli og innræti barnsins kemur oft
skýrast f ljós f leikjum þess. Leikir
vorir breytast að vfsu. En þó blöð
og blóm breytist, sölni og falli, er
rótin sama.
Hann var félítill f elli sem æsku.
Hann endaði að því leyti eins og hann
byrjaði. Svo einkennilegur var öldu-
gangur hamingju hans. Meira en hálfa
öld var hann einhver auðugasti mað-
ur meðal íslenzkra bænda. Nutu þar
margir góðs af og sjálfur hafði hann
sæmd af innan héraðs og utan, svo
að ekki sé meira sagt. Og þvf má
ekki gieyma, að frægðarspor hvert
er stjarna, sem lýsir.
Lárus Bjarnasorv
Ritfregn.
Sigurjón Jónsson: Silki-
kiólar og vaðmáls-
buxar. Skáldsaga.
Rvík, 1922.
Sfðasta bók þessa höfundar var
>Fagnhvammur.« Aðeins fyrri hluti
þeirrar bókar var raunverulegs efnis.
Sfðari hlutinn var guðspekilegt draum-
flug inn f framtfðina, þar sem lauslega
var tekið á efninu og ekki listartökum.
í bókinni einkum fyrri hluta hennar
voru snildarlegar frásagnir; skarpar
myndir dregnar f örfáum dráttum. í
þvf lá gildi þeirrar bókar.
Hér fellur sögustraumurinn ailur um
þektar leiðir. Sagan er raunverulegs
efnis, nema hvað inn í frásögnina er
til og frá fléttað æfintýrum. Fyrsta
æfintýrið um skáldið, sem var að leita
að persónum f söguna sfna, virðist
ekki á neinn hátt grfpa inn í efni
sögunnar og er ranglega sett f bók-
ina, þvf það sundrar athygli lesandans
á aðalefninu en druknar þó sjáift f
bókinni og gleymist. Hin æfintýrin
falla inn í efni sögunnar og verður
sfðar minst á þau.
Höfuðpersónan er Áskell, óskilgetinn
sonur Valgerðar vinnukonu. Honum
er fylgt frá barndómi til þroskaára.
Móðir hans hafði sfðan hún eignaðist
hann, >alt afverið að vinna fyrir« hon-
um. Ekki kom drengnum umkomu-
leysið að meini. Hann hafði góðar
gáfur, gott innræti og mikinn kjark.
Presturinn f sveitinni kennir honum
undir skóla og stælir vilja hans, til að
hafa sig áfram. Áskeli þykir mikið
vænt um prestinn.
Áskell elskar snemma Svövu ferm-
ingarsystur sfna, dóttur Eyjólfs í Brekku.
En honum stendur beigur af Eyjólfi.
Svava elskar Áskel. Áskeli íer f skóla
og stundar námið af mesta*kappi og
reglusemi. Ást Svövu stælir krafta
hans og vilja. Erfiðieikar og fátækt
verður léttbært, af þvf að Svava elskar
hann. Draumur framtfðarinnar verpur
æfintýraljóma yfir erfiði hvers Kðandi
dags.
Áskell verður stúdent með heiðri
og sóma. Hann kemur heim f sveitina
sfna. Endurfundur elskendanna er mjög
æfintýralegur og fagur. Staðfesta göf-
ugrar ástar virðist innsigia fagra sögu,
sem framtfðin geymir börnum sakleysis-
ins.
Og Áskell verður kandfdat 1 guð-
fræði og á að vfgjast aðstoðarprestur
að Grund, hjá prestinum, vini sfnum.
Lffið hefir verið honum gott og hann
finnur sig gagntekinn af fögnuði og
lffsgleði. Heima á Brekku beið >elsku-
lega brúðurin hans.« Þegar búið væri
að vfgja hann, ætlaði hann að biðja
hennar og þau ætluðu að gifta sig
fyrir næstu jól.
En Jón, sonur prestsins, var skóla-
bróðir Áskels og félagi. Hann var
óreglusamur, laus á kostum og lftil-
menni. En bjá Áskeli naut hann föður
sfns. Þeir voru samrýmdir. Jón áleit
kvennamensku og drykkjuskap vera
skilyrði fyrir þvf að geta orðið >genf«
og lagði ekki á sig nein bönd um
það. Þegar lffið brosir sem glaðast
við Áskeli, kemur Jón til hans og
tjáir honum það vandræði sitt, að
hann eigi barn f vonum með Láru.
En Lára var vinnustúlka á prestsetrinu,
lftilsilgd og >hálfgerður hálfviti.*7 Jón
ber sig aumlega og kveðst mundi
fyrirfara sér, ef ekki sé unt að fá
einhvern annan, til að gangast við
barninu. Áskeli rennur þetta mjög til
rifja, einkum vegna prestsins. Hann
gengur f málið og fer f föðurleit að
barni Jóns, leggur sig lágt, hugsar
sér sfðan að vinna stórt kærleiksverk,
vegna prestsins og jóns og gangast
við barninu sjálfur, en gugnar og
leitar á náðir Sigga litla fjósamanns.
Siggi lætur (illeiðast en kvittur kemst
á loft vegna fákænsku Láru. Prest-
konan veiðir upp úr henni ummæli,
sem hún sfðan dregur af sínar álykt-
anir og kemur þeim f munn nokkurra
vinkvenna sinna þannig vöxnum, að
Askell muni hafa komið fram vilja
sfnum við Láru að henni óviljugri.
Nú þurfti ekki meira. Áskell er blátt
áfram tættur sundur f illu umtali,
unnustan segir honum upp, eftir trygð
frá barndómi, án þess að kynna sér
málavöxtu og heyra sannleikann af
vörum Áskels. Hann steypist þegar
ofan f hyldýpi örvæntingarinnar og
verður vitskertur.
Þetta er aðalþátturinn f sögunni.
Þó verður þar öðrum þræði vart við
annan þátt, sem helzt verður að ætla,
að bókin hafi nafn sitt af, Svövu langar
alt af >suður< til að sjá sig um og
mentast ofurlftið. Eyjólfi föður hennar
eru slfkar suðurferðir mjög á móti
skapi. Um þetta verður barátta, sem
aldrei kveður þó verulega mikið að.
Hún er háð í þögn. En þegar löngun
Svövu og bænir ætla að verða Eyjólfi,
þessum harðlynda búhyggjumanni, um
megn, vegna ástar hans á dóttur sinni,
er Ása f kotinu honum vfs hjálparhelia.
Ása f kotinu er sfprjónandi og sfmas-
andi. Gengur með prjóna sfna milli
bæja og raular rfmnastökur o. s. frv.
En hún kann lfka kynstur af æfintýr-
um og þegar Eyjólfi liggur á, ber
Ásu að garði eða hún er sótt og þá
segir hún æfintýri um ungar óspiltar
sálir, sem hafi glatast f gjálffi heims-
ins, um ungar stúlkur, sem hafa farið
til höfuðstaðarins og komið aftur ger-
spiltar o. s. frv. Og hvort sem þessar
frásagnir hafa meiri eða minni áhrif á
Svövu, veita þær málstað Eyjólfs yfir-
hönd f bili. Svava fer aldrei suður.
Uppeldi hennar miðar alt til hinnar
meqtu steðfestu og sveitatrygðar.