Dagur - 30.05.1930, Blaðsíða 1

DAGUR
kemur út á hverjum firntu-
degi. Kostar kr. 6.00 árg.
Gjalddagi fyrir 1. júli.
Gjaldkeri: Ámi Jóhanns-
son í Kaupfélagi Eyfirð-
inga.
XIII. ár: ? Akureyri, 31. maí 1930.
It ••
ár.’ |
Fimtugsafmæli Gagnfrœðaskóians
og
Jón A. Hjaltalín,
skólameistari.
Afgreiðslan
er hjá J6ni Þ. Þ6r,
Norðurgötu 3. Talsími 112.
Uppsögn, bundin við ára-
mót, sé komin til af-
greiðslumanns fyrir 1. des.
*Sjá, þeirra föllnu nýtur æskan enn,
sem unnu göfug störf og voru menn,
sem gátu fjötur fávizkunnar leyst,
fræðsluna aukið, giftu landins treyst.<
Davlð Stefánsson frá Fagraskógi.
Gagnfræðaskólinn norðlenzki hef-
ir í dag starfað fimmtíu vetur, 28
á Akureyri, 22 á Möðruvöllum í
Hörgárdal.
Fæstir gera sér í hugarlund, hve
skólaárin eru — eftir ætlunarverki
þeirra og miði — »dýrmætur náðarinn-
ar tími«, eins og einhverstaðar segir í
helgum fræðum. Hvern virkan dag
— nema í leyfum — viku eftir viku,
mánuð eftir mánuð, einatt ár eftir
er þar ungum sveinum og meyjum
veitt færi á að verja öllum tíma
sínum og allri orku sinni í að auka
kunnáttu sína og þekking, auðga
skilning sinn, efia hugsunarþroska
og andlegan þrótt. Þar eru sagðar
sögur, ekki af álfum né útilegu-
mönnum, heldur þjóðsögur vest-
rænna vísinda af þvi huldufólki, er
bygt hefir jörðina og land vort á
undan liföndum vorra daga, en er
nú horfið ofan í moldirnar, af
undrum og æfintýrum upphimins
og undirheima, sjávar og vatna,
grasa og steina, dýra merkurinnar
og mannlegs líkama, hins sýnilega og
hins ósýnilega heims. Pessar sögur
eru — yfirleitt — ekki lygisögur,
heldur sannar sögur, þó að auka
verði þær og leiðrétta sumstaðar,
eftir því sem mannleg þekking vex.
Samt eru þessar raunsönnu sögur
og eðlilegu — líklega — hverri
skáldsögu skáldlegri, ef lesa kynnu
menn þær með skilningi hjartans
og lifandi sál. I skólum nemur
æskan, sem kunnugt er, lifandi
tungur erlendra menningarþjóða.
Slíkt nám veitir dýrmæt hlunnindi:
kost á hlutdeild í andlegum sjóðum
þeirra þjóða, er á þær tungur mæla,
eftir því sem menn hafa vilja til og
vitsmuni, ástæður og aðstöðu til
að hagnýta sér slík gæði eða slíka
sameign hins siðmenta heims.
En — »margt fer öðruvísi en
ætlað er«. — Rétthverfa er ekki til
án ranghverfu. Á slíku hafa skól-
arnir mátt kenna. Eðlilegustu nám-
hvatir eru forvitni, fróðleiksþorsti
og skilningsfýst. En ofmörgum
leikur ekki forvitni á öðru en
brestum bræðra sinna og sveitunga
og þeim störfum og sýslunum, sem
i hag koma eða á má græða. Pví
eru skólar einatt sóttir og nám þar
stundað af annarlegum hvötum.
Til sambúðar nemanda og skóla er
því einatt stofnað líkt og til svo-
kallaðra skynsemdar-hjónabanda.
Metnaðargirni, skyldurækni, hagsýni
knýja oft til skólasóknar og náms-
iðkanaí Skólar hafa og löngum
gefið því of lítinn gaum, að nem-
öndum hentar ekki sama andlega
fæðan, ekki fremur en þeim fara
vel sömu föt. Þeir verða neyta
sömu andlegu málsverða, þó að
þeim þykir þeir næsta misgóðir á
bragð. Og hollustan og meltingin
fer að hér sumu eftir, með hve
góðri lyst þess er neytt, sem á
borð er borið. Margir kennarar eru
og litlir listamenn í framreiðslu fræða
sinna. Kennara-list er og litlu launuð
og lítils metin hjá öðrum listum, t. d.
skáldlist, málaralist og leikaralist.
Fæstum er enn vaxinn á því
skjlningur, að góð kensla er íþrótt,
og hinir beztu kennarar eru alt af,
að nokkru, kennarar »afguðs náð«.
Mörgu námi er og þannig háttað, að
það verður alla daga einber vinna,
hörð vinna, nema þá er óvenju-
námgjarnir menn eiga í hlut. Nám
og kenslu skörtir því oft sál og
anda, sem raunalega kunnugt er.
Fræðablanda skólanna er drukkin
með ólyst. Við þetta bætist, að hver
nemandi, er á skólabekk sezt, verður
ganga undir eins konar regúlu.
Margir nemendur skilja litlu fremur
nauðsyn skólaaga en ungbarn skil-
ur, hví það er neyða látið ofan í
sig þorskalýsi. Af þessum sökum
hafa skólaárin orðið mörgum mæt-
um manni nokkurs konar fangelsis-
vist. Af þessu stafarfað skólar hafa
löngum átt litlum vinsældum að
fagna, hjá því sem vænta hefði mátt
um slíkar góðgerðastofnanir. Af
sömu sökum sprettur einnig, að
skólar hafa svo litlu fengið á orkað,
hjá þvi sem þörf var á með nauðug-
lega stöddu mannfólki.
En þó að skólum sé stórum
áfátt og ábótavant, vinna þeir ómet-
anlegt gagn o: ef menningin verður
gagnleg teljast og eftirsóknarverð.
Og vér erum knúðir til að trúa á
verðmæti hennar eða gildi, að minsta
kosti á goðmögn þau og kyngi-
krafta, er hún Ijær oss, ef vér kynn-
um með slík þing að fara eða stýra
þeim. Það er eigi menningarinnar
sök, að hún er einatt drottning vor
eður harðstjóri, en eigi ambátt vor
eða þerna. Skólarnir vinna það
gagn, að þeir eru fóstrar, verðir og
eflendur andlegrar menningar, er
verkleg menning rennur frá. F*að
er alþjóðarmein, að skólunum tekst
eigi að göfga nemendur sína að
sama skapi sem þeir fræða þá,
skerpa skilning þeirra og auka
kunnáttu þeirra og starffærni. Vér
kunnum ekki að ala upp mennina,
eins vel og vér kunnum þá lærða
gera og hyggna, sigursæla og
göldrótta í vísindum, vinnubrögð-
um, uppfundningum og margvísleg-
ustu viðskiftum við náttúruna, bæði
dauða og lifandi.
Auðleidd eru rök að þvi, að gagn-
fræðaskólinn norðlenzki eigi mikinn
þátt í framförum og menningarvexti
þjóðar vorrar, ekki sízt framan af,
er fátt var um skóla og aðrar
menningarstofnanir fáar í landinu.
Hitt verður eigi sýnt, hve mikill
sá þáttur er. Um þetta efni hefi ég
áður komizt svo að orði: »Vér
fáum alls eigi talið verk né fram-
kvæmdir gagnfræðinga. Rví síður
fáum vér fundið né metið ávöxtu
og árangur, er verk þeirra báru
sjálfum þeim, félögum þeirra, sveit
og landi. Og þótt vér vissum at-
hafnir þeirra og framkvæmdir, væri
vant að vita hlut skólans í þeim,
hvað af þeim þeir hefði eigi unnið
né af stað hrundið, eða hversu
sömu störf hefði öðruvísi unnin
verið, ef þeir hefði aldrei skólann
sótt. Hver einstakur fær bezt samið
slíkan jafnaðarreikning sjálfur«. En
almenn íhugun fræðir nokkuð
um orkanir skólans í þjóðar
þágu. »Skólar auka kunnáttu,
kunnátta eykur starffærni, starffærni
hefir í för með sér, að verk eru
betur af hendi leyst. Pví betur unnin
sem verk eru, því meiri og betri
verður árangur þeirra. Kunnáttu-
samur starfsmaður ber þjóðfélaginu
»sem slíkur« — að öðru jöfnu —
meiri arð en kunnáttulítill. Ríður á
að muna þessi einföldu sannindi,
er hugleidd eru áhrif skólans á
menning vora og þjóðarþroska«.
Eg sýndi allmörg dæmi þess í
ræðu, sem eg flutti á 45 ára afmæli
skólans og prentuð er í »Degi«
1925, að gagnfræðingar frá Möðru-
völlum og Akureyri hafa gegnt
stöðum, er þjóðfélag vort skiftir
miklu, að vel sé gegnt. Verður í
væntanlegu minningarriti skólans
gerð grein fyrir æfi allra norðlenzkra
gagnfræðinga. Fer eg hér því
fám orðum um það atriði. Pess
nægir að geta, að flestir forkólfar
samvinnustefnunnar hafa, að minsta
kosti á þessari öld, verið gagnfræð-
ingar að norðan. Margir hinir merk-
ustu verzlunarmenn norðanlands og
víðara á landi hafa stundað nám
í gagnfræðaskólanum norðlenzka.
Margir hinir merkustu bændur í
Suður-Pingeyjarsýslu og á Fljóts-
dalshéraði eru gagnfræðingar að
norðan. Minna má og á merkilega
staðreynd: Næstum því allir rit-
32. tbl.
>-#-#-#■#-# #
stjóiar landsins hafa setið á skóla-
bekk á Akureyri. Hvað svo sem
sagt verður um íslenzka blaðamensku
á vorum dögum, sýnir slíkt, að
skólavist hefir eigi bælt norðlenzka
gagnfræðanema né dregið úr þeim
framsækni og kjark.
Jón A. Hjaltalín veitti Gagnfræða-
skólanum norðlenzka forstöðu meir
en helming af liðinni æfi hans, 22 ár á
Möðruvöllum, 6 á Akureyri. Honum
ber manna mest vegsemdin og
virðingin fyrir giftudrjúga starfsemi
skólans á Möðruvöllum og fyrstu
árin á Akureyri.
Jón A. Hjaltalín virðist ekki verið
hafa verulegur andans maður, eftir
því sem vanalega er skilið við það
orð. Hann var íhaldsmaður og
konungkjörinn þingmaður. Hann
var eígi atkvæðamaður á þingi.
Hann lét þó þingsæti, af því
að hann var valtýskunni svo-
nefndu mótfallinn. Nemendur hans
létu sér sæma að ráðast á hann
oftar en einu sinni í blöðum, hon-
um og skólanum til ófrægingar og
ósæmdar. Og alla daga var Möðru-
vellingum og Möðruvallaskóla margt
til foráttu fundið. Samt hafa farið
svo leikar, að vegur Hjaltalíns hefir
vaxið, því lengra sem leið frá láti
hans. Það hefir furðanlega tognað
úr mörgum nemanda hans. Það er
nú játað, að Hjaltalín sé einhver
hinn merkilegasti skólamaður, er
vér höfum éignazt. Hann var mikill
stjórnandi og skóp nýja siðu í
skólastjórn á landi hér. Sitthvað
kom fyrir á Möðruvöllum, eins og
eðlilegt var, einmitt af því, að nem-
endur nutu þar frjálsræðis, eftir þvi
sem kostur var á. Pað sést nú, að
eftir Hjaltalín liggur göfugt æfistarf,
sem land vort hefir skorið upp af
holla ávöxtu. Jón A. Hjaltalín á
drjúgan hlut i vexti þjóðar vorrar.
Pótt hann væri íhaldsmaður, varð
hann, í æfistarfi og embætti, fram-
faramaður. Hlutur hans í vexti
þjóðar vorrar er þeim mun verð-
leikameiri, sem lítið ber á honum,
og hann verður ekki séður berum
augum. Eftir hann liggja engin
bókmentaleg þrekvirki, engin laga-
smíð, er nafn hans er tengt við,
engin mannvirki né verklegar fram-
kvæmdir, er hann átti upptök
að. Hans verður naumast getið,
nema i sögum óg minningum
gagnfræðaskóians norðlenzka eða
eftirskóla hans, Mentaskólans á
Akureyri.
Eftir því sem árin hafa færzt yfir
nemendur Jóns Hjaltalíns, hefir
þeim vaxið á honum virðing og
vinarþel til hans. Eftir því sem þeir
hafa þroskast, hefir þeim betur
skilizt, að hinn gamli skólameistari
þeirra var hæfileikamaður, mann-