Dagur - 30.05.1930, Blaðsíða 3

32. tbl.
DAGUR
113
sem átti þátt í, að hann var um
skeið mesti og bezti enskukennari
lands vors. Hann hefir manna mest
um sína daga aukið ensku-kunnáttu
í landinu. Porvaldur Thoroddsen
segir um Hjaltalín, að langdvöl
utanlands hafi ekki fágað hann »að
neinum mun« og »ekki tekið af
honum hið íslenzka sveitasnið«.
Hjá þvi fer samt ekki, að hann
hafi að nokkru sniðið sig eftir þeim
félagsskap, sem hann lengi hafðist
við í. Hann var og óvenju-fyrirmann-
legur, bæði á svip og í framgöngu.
Hann var í senn alþýðlegur og
fyrirmannlegur. Hvorttveggja, fyrir-
menskan og alþýðleikinn, studdi
hann í stjórn. Fyrirmenskan skóp
honum virðing nemenda, bljúg-
leik þeirra og eftirlæti við hann.
Alþýðlegt orðbragð og alþýðlegt
snið nálægðu honum nemendur,
létti þeim viðræður og viðkynning
við hann. Enn hefir Jóni Hjaltalín
vaxið skapstyrkur og persónu-máttur
á svo langri utanlandsdvöl. En án
nokkurs þróttar og geðstyrks fær
enginn stjórnað né leiðtogi verið.
Árásum á skólann, bæði frá nem-
öndum og öðrum öfundarmönnum,
svaraðí hann með þeim drengskap
og höfðingskap, að þegja við þeim
og sitja fastur við sinn keip, breyta
í engu stefnu né rás. Hann virðist
losað hafa sig úr viðjum, er mörg-
um reynist örðugt úr að leysast:
Hann skeytti litlu um almennings-
álit og stundar-óánægju nemenda.
Hann gat og eigi verið svo með
enskum mentamönnum, að hann
græddi eigi á slíku. Pótt hann væri
á marga lund ram-íslenzkur, hefir
hann, að nokkru, samlagazt enskum
hugsunarhætti. Á lestri enskra blaða,
bóka og tímarita kyntist hann sæg
af hugsunum, er þá voru mjög á
baugi. Af þeim auði miðlaði hann,
sér óafvitandi, — eins og Valdemar
Snævarr segir — nemöndum sínum
ungum. Hefir þeim þar borizt sitt-
hvað nýstárlegt að eyrum, er orkaði
fast á þá og þeir lengi mundu.
Hann hefir numið það á langvistum
í erlendri stórborg, sem heimalning-
um lærist illa, hve margt var smátt
með oss. Honum hefir lærzt að
greina smátt frá stóru. Er slíkt
næsta mikilsvert í allri stjórn. Hefir
mörgum orðið hált á, að hann brast
þar bagalega dómgreind, kunni eigi
greina léttvægt frá mikilvægu.
Hér hefi eg nú talið nokkur atriði
til skýringar á stjórngengi Jóns A.
Hjaltalíns. En enn er ótalin sterkasta
undirrót farsældar hans þar. Sú rót
er góðvild í nemenda garð. Oft hefi
eg velt því fyrir mér, hvað valdi
virðing nemenda á fyrsta fórstöðu-
manni skóla vors og þeim hinum
hlýja hug, er þeir bera til hans.
Öidungurinn Björn Sigfússon, fyrv.
alþm., hefir manna bezt leyst úr
þessari spurningu, án þess að eg
spyrði hann slíks, enda var hann
aldrei iærisveinn hans. En hann var
ungur sendur til lækninga í Skot-
landi og falinn forsjá Jóns A,
Hjaltalíns, er þá átti heima í Edína-
borg. »Hann var mér eins og bezti
faðir, hann Iét sér ant um mig, eins
og hann ætti í mér hvert bein« sagði
Björn um umönnun Hjaltalíns um
sig í stórborginni. Með sama þeli
hefir hann stýrt nemöndum og séð
um þá. Pað finna þeir æ betur, er
á æfi þeirra líður. Árni Jóhannsson
ritar: »Piltum var Ijúft að véra
skólastjóra að skapi, af þvi að þeir
fundu, að hann vildi þeim alt hið
bezta«. Og góðmenska Hjaltalins
var karlmannleg. Heilbrigð skynsemi,
hreinlyndi og einlægni sátu f stafni.
Jón Gauti Pétursson segir: »Veit
eg hann verið hafa einna djarfmælt-
astan mann í þeirri stöðu um per-
sónulega eiginleika nemenda sinna,
til lofs eigi síður en til lasts«. Hrein-
skilni eykur viröing hverjum þeim,
er beitir henni með drenglyndi, þó
að undan henni svíði í bili.
»Pér megið ekkert skrifa nema
gott um Hjaltalín«, sagði við mig
á dögunum reykvísk höfðingjaekkja,
sem ung dvaldist nokkra vetur á
heimili hans í Edínaborg. Og hún
mælti þessi orð með hlýju í rödd.
Par fyigdi auðheyrilega hugur máli.
Pann yl hafði lagt til hennar frá
Hjaltalín, að hann var enn eigi
kulnaður, eftir tugi ára. Með svip-
uðu þeli hugsa margir gagnfræð-
ingar, miðaldra eður aldraðir, til
síns gamla meistara og æskufræð-
ara. Sýnilegt tákn þess hugar ér
blómsveigur sá, sem þeir nú leggja
á leiði hans. En hverjum blómsveig
æðri er þáttur hans í viðreisn þjóðar
vorrar og vexti, áhrif hans holi á
nemendur sína, stefnu þeirra og
æfistarf. Pótt hann með slíku
hafi ekki getið sér ódauðlegan orð-
stír né »ódauðlegt nafn«, hefir hann
unnið verk, sem ber þjóð vorri
ávöxtu eins lengi og hún lifir í
landinu.
Sigurður Guðmundsson.
-----o-----
Stefán Stefánsson,
skólameistari, R. af dbr.
»— Jeg blómgaðist í gleði, því
jeg gat ekki annað..«
Sá sem þráir að kynna sér dá-
semdir lífsins og baráttu þess,
ætti að reyna að fylgja þroska-
ferli frækornanna smáu, sem bíða
í moldinni undir vetrarklakanum
— bíða vorsins með sterkri þrá
eftir að fá að njóta lífsins, heyja
baráttu og sigra. Þau heimta að
fá að lifa, og hin innri lífsorka
brýtur allar hömlur.
Lítið á frækornið undursmáa;
það hefir alist upp við brjóst erf-
íðleikanna og fallið í hrjóstruga
og ófrjóa jörð; en það á innri
þrótt og heita lífsþrá. Það teygar
dögg vorsins og yl og kastar sér
út í lífsbaráttuna. Ungjurtina
vantar skjól og næga næringu;
hún vex á auðninni, þar sem fár-
viðri'n geisa og vatnsskortur er.
En hún lætur ekki bugast; hún
þroskast hægt og hægt og nær æ
meira mótstöðuafli við hverja
raun. Hún á sér takmark, sem
hún missir aldrei sjónar af. Þetta
takmark er að eignast afkvæmi,
hugdjörf og hraust afkvæmi, er
gætu gróðurklætt auðnina um-
hverfis hana og veitt öðrum skjól
í hreggviðrum lífsins.
En mörgum, sem fylgdust með
vaxtarferli plöntunnar, verður á
að spyrja: Hvaðan kemur þessari
ungu og óásjálegu jurt þróttur,
að hún fær staðist ömurleik og
aðþrengingar lífsins.
Mjer finst svarið auðvelt. Það
líf, sem leggur alt í sölurnar fyrir
takmark háleitra hugsjóna, stend-
ur í beinu sambandi við orkulind
allífs, sem aldrei þverr.
Fyrir 50 árum var undursmáu
frækorni sáð í menningarakur ís-
lenzkrar þjóðar. Þetta fræ var
mentastofnun á Möðruvöllum í
Hörgárdal. Og fræið varð ung-
jurt, er óx upp í grýttum og
grunnum jarðvegi. Hún háði
harða baráttu fyrir tilverunni.
Kuldi og fárviður höfðu nær lagt
hana að velli; en að lokum vann
hún frægan sigur, bar blóm og
aldini. Hugsjónatakmarkinu var
náð í fulllcomnum mentaslcóla á
Noróurlandi.
Nú er von menn spyrji: Hvað-
an kom þessari skólastofnun
þróttur og vaxtarskilyrði þau, er
gert hafa hana að fyrirmyndar
mentaskóla, þrátt fyrir ofsóknir,
andúð og margskonar aðra erfið-
leika, er hún hefir orðið við að
stríða.
Það eru vafalaust hinir ágæt-
ustu úr kennaraliði skólans, er
orðið hafa mentastofnun þessari
ómetanlegir orkugjafar, vegna
hugvitssamrar og ósíngjarnrar
starfsemi sinnar og frábærra
kennarahæfileika. Slíkra manna
verður aldrei minst að verðleik-
um, því í einu handtaki ósér-
plæginsstarfa, í einu orði óeigin-
gjarnar hugsunar er fólgið ótæm-
andi gróðrarmagn. þó langar mig
til, í tilefni af »hálfrar aldar jól-
um«, að minnast Htillega eins
þeirra manna, sem unnið hafa
nefndum skóla ómetanlegt gagn.
Maðurinn er Stefán Stefánsson
skólameistari.
Stefán grasafræðingur og skóla-
meistari er fæddur 1. ágúst 1863
að Heiði í Gönguskörðum. For-
eldrar hans voru hjónin Stefán
Stefánsson, dugandi búhöldur, og
Guðrún Sigurðardóttir, gæða
kona og prýðilega gáfuð.
úr lærða skólanum útskrifaðist
Stefán árið 1884 með 2. einkunn
og sigldi sama ár til Kaupmanna-
hafnar og hóf þegar náttúru-
fræðinám við háskólann. Árið eft-
ir tók hann heimspekipróf við
skólann með ágætis einkunn. 31.
ágúst 1887 var hann settur 3.
kennari við Möðruvallaskóla og
veitingu fékk hann fyrir því em-
bætti 25. júlí 1888. Eftir 20 ára
kennarastarf við skólann tók
hann við skólastjórn og gegndi
þeim starfa til æfiloka.
Frá 1900—1908 var Stefán
þingmaður Skagfirðinga og kon-
ungkjörinn þingmaður var hann
frá 1908—1915. Ennfremur sat
hann í Sambandslaganefndinni
frá 1907—1908.
Stefán var kvæntur Steinunni
Frímannsdóttur frá Helgavatni
og lifir hún enn.
Börn þeirra eru þau Valtýr
cand. agr., ritstjóri, kvæntur
Kristínu Jónsdóttur, listmálara,
og Hulda Árdís, gift Jóni Pálma-
syni, bónda að Þingeyrum.
Stefán lézt að heimili sínu,
Gagnfræðaskólanum, 20. janúar
1921.
Strax á æskuárum kom það í
ljós, að Stefán var hneigður fyr-
ir náttúrufræði og þó einkum
grasafræði. Sem smali hafði hann
gott tækifæri til að kynnast gróðri
í heimalandi sínu og hafa þær at-
huganir orðið honum síðar góður
leiðarvísir. Að þetta sé á rökum
bygt, sanna orð hans sjálfs: »í
æsku var eg nákunnugur gróðri í
Tindastól, spor mín þar ótalin«.
(Flóruaukar, bls. 9).
Á meðan hann var við nám í
lærða skólanum, vann hann heima
við heyvinnu á sumrum og hafði
þá aðstöðu til frekari gróðurat-
hugana. En fyrir alvöru byrjar
ekki starfsemi hans í þágu grasa-
fræðinnar hér á landi fyr en árið
1885; en frá þeim tíma má segja
að samfleytt í 35 ár hafi hann
meira eða minna unnið að því að
auka þekkingu manna á háplöntu-
gróðri íslands.
Stefán var annálaður atorku-
maður, að hverju sem hann gekk.
Á Hafnarárum stofnaði hann á-
samt Birni Bjarnasyni, síðar
sýslumanni Dalamanna, félag,
sem vinna átti að því, að koma
upp náttúrugripasafni, er síðar
yrði eign landsins; en fjelag þetta
veslaðist upp, þegar Stefán hvarf
hingað heim, alfarinn. En Stefán
tók merkið upp að nýju, og fyrir
ötula framgöngu hans var hið nú-
verandi Náttúrufræðifélag stofn-
að í Beykjavík árið 1889. Á25ára
afmæli félagsins var hann gerður
að heiðursfjelaga. Mun félagið æ-
tíö minnast hans með þakklæti og
djúpri virðingu.
Það kom brátt í ljós, er Stefán
vai'ð kennari á Möðruvöllum, að
hann hafði haldgóða þekkingu á
búskap og búnaðarmálum öllum.
Auk kenslunnar rak hann sjálfur
búskap, fyrst í Stóru-Brekku í 2
ár og síðar á Möðruvöllum. Hann
varð brátt uppáhald sveitarbúa og
sjálfsagður forgöngumaður mik-
ilsverðra búnaðarframfara í
hreppnum. Kom hann þar mörgu
í betra horf en áður var. Og
margvíslegum trúnaðarstörfum
var hann hlaðinn, frá því er hann
fyrst kom að Möðruvöllum og til
hins síðasta.
Þá var Stefán einn af aðalstofn-
endum Itæktunarfélags Norður-
lands, og var það félag ástmögur
hans alla tíð; gerði hann sér miM-
ar vonir um framtíð þess og setti
sig aldrei úr færi að benda mönn-
um í því sambandi á, hve mikla
þýðingu ræktunin hefði fyrir land
og lýð. Formaður félagsstjórnar-
innar var hann frá 1904.
Það sem þegar hefir talið verið
Stefáni til ágæti's, væri nægilegt
til að heiðra nafn hans, en þó eru
það aðeins aukaatriði, í saman-
burði við aðallífsstarf hans, sem
kennara og vísindamanns.
Þetta tvent: uppeldi nemer.da
og vísindastarfsemi Stefáns, er að
sumu leyti svo samtvinnað, að það
verður trauðla aðskilið af þeim á-
stæðum, að hann leitaðist við að
gera nemendur sína þátttakandi í
þeim vísindum, er hann iðkaði,
með þeirri hugkvæmni og hag-
sýni, er hann var gæddur í svo
ríkum mæli.
Skal eg þá fyrst í stuttu máli
gera grein fyrir gróðurathugun-
um hans og árangri þeirra.
Áður en Stefán byrjaði á rann-
sóknum sínum, var þekking
manna á grððri landsins mjög í
molum; þó höfðu nokkrir vísinda-
menn safnað hér allmiklu af jait-