Dagur - 02.11.1933, Blaðsíða 2

178
DAGUR
44. tbl.
| f • • * • -# #-# • • • • • # # •
EVffflffVlliflffliffffflS
n____i______!_i.:zi_ •«
__
í mjög fjölbreyttu og fallegu úrvali, ••
22 eru nýkomin. Jg
gj KÁPDTAU gj
eru væntanleg í þessum mánuði. #p
B* Kaupfélag Eyfirðinga. ®f§
JjJ VEFNAÐARVÖRUDEILD. Jjg
muiftiiiiiiiiiiiiiiiiiia
Vetrarfrakkar
fást hvergi betri, hlýrri né ódýrari en í
Kaupfólagi Eyfirðinga,
Veínaðarvörudei.'din.
JÖRÐ.
V.
Frh.
Áður en eg kem að ritgjörðinni
Þróun, eftir séra Björn á Borg,
vil eg leyfa mér dálítið forspjail.
Við sem erum það eldri en liitt
fólkið, að við lifðum okkar
bernskuár fyrir 40—50 árum síð-
an (NB. í sveit) við getum stært
okkur af því, að við þá upplifð-
um allt svipað og ólumst upp við
svipaða lifnaðarliætti eins og
tíðkast höfðu hér á landi svo að
segja óslitið í margar aldir og nú
upplifum við þar á ofan hinn
skrítna (og furðu skemmtilega)
nýja tíma. En um unga fólkið
verður varla sagt, að það þekki
vora eldgömlu ísafold nema dálít-
ið af afspurn (ef það þá nennir
að spyrja).
Eitt af því allra minnisstæð-
asta frá eldri tímanum er þaö, að
prestarnir voru að heita mátti
einu lærðu mennirnirogaðalkenn-
arar allra, yngri og eldri. Allir
uppólust og uppfræddust í hinni
einu, sönnu, kirkjulegu trú eins
og þá var litið á lúterskan krist-
indóm. Þá var kverið lært utan
að spjaldanna á milli (og það var
Helga kver, langt og staglsamt,
eða annað eldra ekki minna) og
þar að auki voru biblíusögur
vandlega lærðar — hvorttvegja
svo að segja barið inn í alla
krakka, og svo sálmar lærðir og
vers og bænir (sumar nokkuð erf-
iðar, að mér fannst, eins og t. d.
Bæn fyrir skriftir og Bæn eftir
skriftir). Þá var fólkið í heild á-
reiðanlega meira en að nafninu
til kristið, eða réttara, eins krist-
ið og hægt er að ætlast til um
fólk flest, því það sótti vel kirkj-
ur, hlustaði á hugvekjur á kvöld-
in og huslestra á sunnudögum og
las sínar bænir við flest viðeig-
andi tækifæri. Þá var biblíunni
bókstaflega trúað af allri alþýðu
og efasemdir nærri óþekktar.
Þeir, sem eins og undirritaður ól-
ust upp á prestssetri, þar sem allt
kristnihaldið var í þátímans réttu
skorðum (því faðir minn var
mjög reglusamur prestur, vandur
gð því að fella eHki úr tnessur,
og eftirgangssamur um að láta
lesa á kveldin, og sálmar voru
sungnir og allir sungu, sumir hjá-
róma og afi söng með gamla lag-
inu og þótti mér það hálf spaugi-
legt), — þeir sem þetta hafa
upplifað, kannast við hve kristin-
dómurinn var daglega og duglega
öllum innrættur. »Allt líf kristins
manns á að vera sífelld guðsþjón-
usta«, stendur einhverstaðar, og
vissulega var reynt að fylgja því
boði í þá daga. Eg fer ekki með
neinar öfgar, þó ég telji mig hafa
verið nokkurárin fyrirogumferm-
ingu eins vel kristinn, kirkjuræk-
innogbænrækinnungling og sann-
gjarnt væri að heimta. Ekki var
égþó í þessu fremri öðrum góðuvn
unglingum. Svona var allur þorri
manna. Og eg fylgdi þessu hátt-
erni með heilum hug og af ljúfu
geði, eh ekki mun svo hafa ver-
ið um alla. Þvi eg minnist þess
oft, að eg heyrði eitt sinn góðan
prest segja frá því í góðri ræðu,
að allt það mikla guðsorð, sem
hann varð nauðugur að hlusta á
sem ungur, hafi smám saman
vakið hjá sér álíka óbeit og soð-
inn lax í alla mata (en það var
fyrrum títt, sagði hann, að vinnu-
fólk vistaðist ógjarnan á heimili,
þar sem mikil laxveiði var, nema
með þeim skilmálum, að lax yrði
eigi hafður til matar, nema svo
sem einu sinni i viku, og fylgdi
sögunni, að á slíkum heimilum
hefðu hundamir orðið svo hund-
leiðir á laxinum, að þeir hefðu
óðara lagt niður rófuna og skund-
að út, þegar þeir heyrðu talað um
lax og jafnvel laxhausa). En sem
sagt, ég var þá verulega hugfang-
inn af kenningum kristindómsins
og hafði þann metnað, að geta
kallazt guðhræddur drengur (en
aðvísuvar ég nokkuð myrkhrædd-
ur líka og hræddur við djöful og
púka). Og ég las mínar bænir af
hjartans áhuga, var reglusamur
eins og pabbi, og hafði það til
(þegar enginn sá) að skæla út af
raínum syndum (sem voru þó
ekki stórvægilegar og þá helzt
hugrenningasyndir, sem var erfitt
að hafa hemil á). En út yfir tók
viðfermingarathöfnina. Þá skæld-
um við öll börnin og það svo, að
snögtið heyrðist um alla kirkjuna.
Þetta var algengt þá við allar
fermingar og olli sjálfsagtnokkuð
andleg smitun. Nú þekkist þetta
ekki lengur og fermingar eru ekki
framar nein heilög athöfn, heldur
í líkingu við borgaralega hjóna-
bandið, blátt áfram og köld, því
krakkarnir læra engan kristin-
dóm á við okkur eldra fólkið. Þau
kunna ekkert sem heitið getur
utanað úr kverinu, enda læra þau
það annað hvort ekki eða þá að-
eins einn hlægilega lítinn (gisið
prentaðan) pésa, sem varla get-
ur kver kallast. Nú sitja þau, of-
boð lítið hátíðlega stemmd, undir
íæðu prestsins, hlusta ekki eftir
heldur góna í allar áttir með
»þurrum tárum« og brosa hvert,
til annars þar til þau standa upp
frá grátunum og skunda til sæta
sinna nærri því eins áhyggjulaus
og hænsni, sem vappa út á tún.
Þó eg nú og mínir líkar, piltar
og stúlkur þessara fyrri tlma,
fengjum hið gamla, formfasta,
kristilega uppeldi og þó fólkið í
landinu væri þá yfirleitt svona
vel upp alið og yfirleitt miklu al-
varlegar stemmt, en nú gjörist,
þá verður mér oft að spyrja: er
nýja kynslóðin nokkuð lakari í
borgaralegu framferði sínu, en
okkar kynslóð þá? Mér finnst
það ekki (þó að vísu mætti und-
anskilja nokkuð af kaupstaða-
unglingum, sem fyrir bannsins
tilstilli hafa komist upp á að
drekka spánarvín og Landa). Eg
held að illa kristnaða fólkið nú á
dögum sé jafnvelísumu siðferðis-
lega fremra, hjálpsamara og um-
burðarlyndara, en það, sem alið
var upp í ströngum kirkjuagan-
um fyrrum.
Kreddukristindómurinn var, að
eg held, fjarri því að verka meira
siðbætandi á fólkið, en hinn
frjálsari kristindómur eða blátt
áfram fríhyggja nútímans, með
andatrú, guðspeki, og t. d. kenn-
ingum dr. Helga og Odds Björns-
sonar nú. Eg get sagt mína eigin
sögu. Það, sem kollvarpaði minni
barna-kreddutrú (án þess að
gera mig að verra manni) voru
ekki (eins og sumir kynnu að
halda), áhrif frá föður mínum
elskulegum, því fram á mín skóla-
ár fylgdist eg ekki með, hvað
hann hugsaði innra með sér, eða
talaði við vini sína um, og hann
var, eins og eg áður sagði, mesti
regluprestur alla tíð, meðan
hann sat í embætti. Nei, — það
voru bækur, sem eg las í skóla,
sem sneru huga mínum til frí-
hyggju, sérstaklega náttúrufræði-
legar bækur, eins og Uppruni
tegundanna eftir Darwin og sköp-
unarsaga Haeckels, en seinna rit
Ingersolls, Huxley, Renans, Bran-
desar og Björnsons (Á guðs veg-
um) o.fl.,og vafalaust mun mikill
þorri nútímamanna þeirra er lesa
og hugsa nokkuð, geta sagt að
það hafi verið bein og óbein á-
hrif kenninga Darwins og annara
þeirra höfunda er ég nefndi, sem
hafa riðlað rétttrúnaðinum gamla
í þeirra hugskoti einnig og al-
þýða meira og minna fengið sömu
áhrifin aftur frá þeim.
Nú er svo brugðið við, að gáf-
aðri prestarnir eru farnir að lesa
með ánægju og uppbyggingu allt
sem viðkemur breytiþróuharkenn-
ingunni, en til skamms tíma var
talið ósæmilegt öllum kristilega
þenkjandi mönnum, að lesa slík
rit, þau voru forboðinn ávöxtur
og talin stafa beint frá fjandan-
um sjálfum. Eg veit engan ís-
lenzkan prest til þessa hafa fyrr
en síra Björn á Borg árætt að
skrifa skýrt og skilmerkilega um
Darwin og framþróunina og því
síður leitazt við að leiða þar út
af fagran kristilegan lærdóm og
auðskilinn.
Síra Björn á Borg er auðsjá-
anlega eins og ritstjóri »Jarðar«,
frændi hans, hneigður fyrir nátt-
úruvísindi og kann að velja sér
texta úr þeim engu síður en úr
ritningunni.
Ritgerð hans, Þróun, er vel
samin, stutt en efnisrík. Þar er
gefið skemmtilegt og glöggt yfir-
lit yfir sögu og meginsetningar
f r amþróunarkenningar innar, f rá
því grískir fornaldarspekingar
fyrst ympruðu á henni og þar til
Kant, Göthe og Lamarck gjörðu
henni betri skil, en þó allramest
náttúruspekingurinn ágæti CJuirles
Robert Da'rwin (f 1882), sem með
dugnaði færði rök að því, með ó-
tal dæmum, að öll lifandi náttúr-
an, jurtir og dýr, hefði fengið nú-
verandi mynd sína og eðli gegn-
um ótal ára framhaldandi, hæg-
fara þróun, frá lægri stigum til
hinna æðstu — og að allt rnundi
hvað öðru skylt og af sömu rót-
um runnið — annaðhvort frá
einni agnarsmárri frumveru eða
fleirum. Þessi kenning hneykslaði
alla biblíufasta klerka og kreddu-
karla, þar sem hún fór algerlega
í bága við frásögnina í 1. bók
Mósesar. En allra mest hneyksli
vakti þó sú getgáta Darwins, að
mennirnir væru komnir af öpum.
En að visu hélt hvorki Darwin
því fram né lærisveinar hans bók-
staflega, heldur því, að menn og
apar ættu að langfeðgatali sömu
eða svipaða forfeður, en að þeir
forfeður, sem verið hefðu hálf-
gerðir menn eða hálfgerðir apar
væru löngu útdauðir. Ýmsir nátt-
úrufræðingar hafa dregið í vafa
margt af kenningum Darwin3, en
einkum það, hvernig þróuninni
hafi verið háttað. Allur þorri
náttúrufróðra manna nú á tímum
eru þó orðnir sammála um, að
þróun hafi átt sér stað og haldi
stöðugt áfram. Síðan Dárwin
leið hafa hinsvegar verið leidd
góð og gild rök fyrir því, að
stundum komi fram miklar og
snöggar breytingar tegundanna
sérstaklega í jurtaríkinu. Það eru
hinar svonefndu stökkbreytingar
(mutation), sem Hollendingurinn
Hugo de Vries fyrstur sýndi fram
á, með mörgum og merkilegum
æxlunartilraunum, milli skyldra
blómjurta. Með þessum forsend-
um sýnir síra Björn fram á, að f
öllu ríki náttúrunnar megi eiga
von á stöðugri framför og þá ekki
sízt í mannheimi, »þó skrykkjótt
gangi oft til enn, eins og fyrr með
köflum«, og kemur þetta vel heim
við það sem frændi hans Hofverj-
inn Oddur, hefir spaklega sett
fram í sinni ritgerð og áður er
sagt fra, (Ni, næst) $tgr, Matth,