Dagur - 29.05.1935, Blaðsíða 3

22. tbl.
DAGUR
99
eitt skeið svo lánsamir að eiga stóran
hóp þessara nytsömu og göfugu manna,
svo sem: Jón Sigurðsson á Gautlönd-
um, Jakob Hálfdánarson á Grímsstöð-
um, Benedikt Jónsson á Auðnum, Jón
Stefánsson á Litluströnd (Porgils Gjall-
anda), Jón Hinriksson — skáld — á
Helluvaði, Jón, son hans, frá Múla,
Pétur Jónsson á Gautlöndum, Sigurð
Jónsson í Yztafelli, Einar Ásmundsson
í Nesi og fl. Enginn þessara manna
var skólalærður, sem kallað er, en
allir höfðu þeir menntað sig sjálfir og
auðgað anda sinn af þeirri þekkingu
og manngöfgi, sem staðbezt reynist
til allra sannra framfara, búum við enn
að athöfnum og áhrifum þessara manna,
bæði á andlegu og verklegu sviði.
Allir eru nú þessir menn horfnir
af braut lífsins, nema Benedikt frá
Auðnum, hann lifir enn og starfar að
bókfærslu hjá Kaupfélagi Pingeyinga,
þótt kominn sé hátt á níræðis aldur, og
er sama snilldin enn á öllum þessum
störfum hans og áður var. Hann er
enn bókavörður Bókasafns Pingeyinga,
og leiðbeinir um bókaval og bóka-
notkun, sem mörgum kemur að góðu
haldi, því fáir eru færari að leiðbeina
á því sviði en Benedikt. Hann fylgist
enn vel með öllu því, sem gerist á
andlegu athafnasviði þjóðarinnar, þótt
hann nú sé að mestu hættur ritstörf-
um. Var hann þó, að mínu áliti, rit-
færastur allra þeirra manna, sem taldir
eru hér að framan, og voru þeir þó
mjög vel ritfærir, eins og mörgum
mun kunnugt, sem þekktu þá og
muna.
Benedikt skildi manna bezt þýðingu
samvinnu og samhjálpar og barðist
ótrauður fyrir hvortveggja. Engan hefi
eg heldur vitað skilja eins glöggt þýð-
ingu sannarlegs lýðræðis, né hvernig
þyrfti að undirbúa menn, svo þeir
gætu notað sér það réttilega til ham-
ingju. Hann réði líka miklu um skipu-
lag Kaupfélags Pingeyinga, þegar það
var stofnað, og sá um að sannarlegt
lýðræði, með skyldum þess og rétt-
indum, skyldi geta náð til allra með-
lirna þess. Sakna eg þess mjög hve
slakað var á þeirri kló, þegar breyt-
ingar voru gerðar á félaginu, nú fyrir
nokkrum árum, og það fært meira í
útlent form, en áður hafði verið, þó
það að sumu leyti væri til bóta.
Víst mega Þingeyingar vera þakk-
látir fyrir að hafa fengið að njóta
starfa Benedikts svona lengi, en óvíst
þykir mér að honum hafi verið launað
þau eins og vert var og hann í raun
og veru átti skilið.
Jón á Gautlöndum hóf fyrstur allra
þessara manna umbótastarf sitt. Hann
byrjaði heima fyrir á sínu heimili og
í sinni sveit. Seinna færðist það víðar
um héraðið og síðast um allt landið
eftir að hann varð þingmaður.
Allan þann tíma, sem þau hjón,
Sólveig og Jón, bjuggu á Gautlöndum,
var heimili þeirra eitt hið merkasta og
bezta, sem eg hefi nokkru sinni þekkt.
Það var sannur griða- og hjálparstað-
ur fyrir alla, sem bágt áttu, og þau
hjón náðu til. Og það var líka góður
skóli fyrir þá, sem þar dvöldu, annað-
hvort sem hjú cða heimamenn. Það
var fyrirmyndar regluheimili bæði utan
bæjar og innan, svo að þeir sem þar
dvöldu um lengri tíma, týndu niður
allri óreglu, en vöndust á þrifnað og
reglusemi.
Jón átti stórt og fjölbreytt bókasafn,
sera heiraamenn hans áttu aðgang að
og meira að segja yoru hvattir til að
nota. Þeim var líka, ef þeir vildu,
gefinn kos'ur á tilsögn í nauðsynleg
ustu undirstöðuatriðum til menningar,
og hjúunum gefið eins til tveggja
tíma frí á dag að vetrinum til lær-
dóms. Kannslubækurnar lagði Jón til
og tilsögn líka, ýmist sjálfur, eða
börn hans, þegar þau voru orðin því
vaxin. A þenna hátt fengu þeir, sem
notuðu sér þetta, rétta undirstöðu til
þess að byggja á framhaldslærdóm,
og með þessu móti breiddisf út frá
Gautlöndum margskonar menning og
menntalöngun, bæði um Mývatnssveit
og víðar.
Oft kom það fyrir, ef ’einhver sjúkl-
ingur í Mývatnssveit ekki gat fengið
þá hjúkrun heima fyrir, sem honum
var nauðsynleg, að hann var fluttur
að Gautlöndum og honum hjúkrað
þar, unz honum batnaði. Og yrði
bjargarskortur á eihhverju heimili
sveitarinnar, sem kom stundum fyrir,
einkum á útmánnðum, þá hjálpuðu
þau Gautlandahjón oftast upp á sak-
irnar, án þess að taka nokkra borgun
fyrir. Börn þessara hjóna líktust líka
foreldrum sínum að öllu leyti, og hefi
eg ekki kynnst greindari né betri
börnum um mína daga. Enda munu
þessir frábæru mannkostir loða við
þessa ætt, meðan nokkuð er uppi af
henni.
Það yrði alltof langt mál í blaða-
grein að rita sérstaka kafla um hvorn
og einn þeirra manna, er eg nefndi
hér að framan, sem menningarfröm-
uði Þingeyinga. Þó vil eg geta þess,
að jakob Hálfdánarson stofnaði vetur-
inn 1875 félag í Mývatssveit, sem
hann nefndi Menntafélag Mývetninga.
Þetta félag hélt svo uppi unglinga-
skóla í sveitinni í mörg ár. Hver fé-
lagsmaður borgaði eina krónu árlega
í félagssjóð, og þeim sjóði varði fé-
lagið til þess að borga kennurunum
kaup þeirra. Skólar þessir stóðu þetta
einn til þrjá mánuði á vetri og voru
til skiptis á ýmsum bæjum í sveitinni.
Fyrsti skólinn var á Grímsstöðum, og
stóð einn mánuð. Jakob varð líka
fyrstur til að gefa út skrifað sveita-
blað og látá það ganga um Mývatns-
sveit, Þetta var veturinn 1876. —
Þeir Jón í Múla og Sigurður í Yzta-
felli kenndu unglingum til og frá um
sýsluna í nokkra mánuði á vetri í
allmörg ár.
Að endingu vil eg segja það, að
hin andlegu fræ, sem allir þessir menn
sáðu í hjörtu sinna meðbræðra hér í
sýslu, hafa borið svo ríkulegan ávöxt,
að allar líkur eru til að sá gróður
endist fram í ókomnar aldir.
Þeir opnuðu augu manna svo
glöggt fyrir því, hvaða aðferð þyrfti
að beita til þess að geta orðið sinn
eiginn gæfusmiður.
Og það geta menn, eins og búið
er að sýna fram á hér að framan, að-
eins með því, að rækta með' fullum
áhuga dyggðirnar í sinni eigin sál.
Fara þar líkt að og við matjurta-
garð, hlúa kostgæfilega að nytjajurt-
unum, en uppræta illgresið. — Leggja
fyrst réttan og traustan grundvöll
undir sanna menningu og leggja síð-
an ofan á þann grunn allt það bezta,
sem framtíðin megnar að bera í skauti
sínu. En af því viðhorfin eru alltaf
að breytast, og alltaf kemur nýtt og
nýtt í stað hins gamla, þá verður
byggingin alltaf að halda áfram, kyn-
slóð eftir kynslóð. En grunnurinn á
alltaf að vera sá sami: Fróðleiksþrá,
manndyggð, manndáð, sannleiksást,
góðvild, hjálpfýsi, réttlæti, ráðveiidni,
trú og siðgæði.
Þetta þurfa allir, sem vilja verða
nýtir og göfugir menn, að festa sér
vel í minni, og ekki sízt hin uppvax-
andi kynslóð.
Guðlaugur í Fremstafelli.
lý iii uni náiiúru íslands.
1. Skýrsla Náltúrulræðisfélagsins 1933-34.
Skýrsla Náttúrufræðisfélagsins er ný-
lega komin út, er hún yfirlætislítil að
vanda. Hún hefst að þessu sinni með
myndum og minningarorðum um tvo
nýlega látna meðlimi félagsins þá
prófessoiana Johannes Schmidt og
Guðmund G. Bárðarson. Ritar dr.
Bjarni Sæmundsson um hinn fyr-
nefnda en Jóhannes Áskelsson jarð-
fræðingur um hinn sfðarnefnda
Þar á eftir fer starfsskýrsla, með-
limatal og reikningar félagsins og
sjóða þeirra, sem undir stjórn þess
eru, Félagsmenn eru nú 181, hefir
þeim heldur fækkað á þessum tveim-
ur árum. Náttúrugripasafnið hefir eign-
ast allmarga muni á þessum árum,
og þá suma mjög merka. Verða því
húsnæðisvandræði þess tilfinnanlegri
með hverju ári sem líður,
Aftast í Skýrslunni eru fjórar smá-
ritgerðir um náttúrufræðileg efni. Fyrst
ritar dr. Bjarni Sæmundsson um
>Nýjungar úr dýraríki íslands«. Skýrir
hann þar frá fimm nýjum fuglateg-
undum, einum fiski og einu fiðrildi,
sem fundist hafa á tveimur síðastiiðn-
um árum. Auk þess eru athuganir
um sjaldgæfa fugla og fiska. Þessar
smáskýrslur dr. Bjarna, sem nú eru
orðnar margar, geyma mikinn fróð-
leik um dýralíf landsins.
Þar næst ritar höf. þessara lína um
>Flórunýjungar« 1034. Er þar skýrt
frá nýjum fundarstöðum og útbreiðslu
ýmissa sjaldgæfra plantna.
Þá skýrir Jóhannes Áskelsson frá
merkilegum fornskeljafundi í Breiða-
víkurbökkum á Tjörnesi. Síðastliðið
sumar fann hann þar nokkrar íshafs-
skeljar í eldri lögum en þar höfðu
áður fundist. Verður skeljafundur
þessi til að skera úr ágreiningsatriði,
er verið hafði um aldur laganna í
Breiðuvík. Staðfestir þessi skeljafundur
skoðun dr. Helga Péturssonar, að lög
þessi séu frá jökultímanum.
Síðast í Skýrslunni er greinargerð
um Fuglamerkingar II. og III. ár eftir
umsjónarmann þeirra Magnús Björns-
son. Fuglamerkingunum er það kom-
ið áleiðis, að merktir hafa verið 1517
fuglar alls. Af þeim hefa endurheimtst
61, 39 innanlands en 22 eriendis.
Má þetla teljast allgóður árangur á
jafnskömmum tíma. Þess er og að
vænta, að merkingar þessar. megi í
framtíðinni gefa mikla vitneskju um
ferðir fugla um norðanvert Atlandshaf.
Eins og yfirlit þetta sýnir, er ýmsan
fróðleik að finna í Skýrslunni nú eins
og endranær. En samt gefur hún að
sumu j leyti tilefni til alvarlegra hug-
leiðinga um hag og framtíð félagsins.
Það er þannig illt til bess að vita, að
meðlimum þess skuli nú fækka, ein-
mitt á sama tíma og almennur áhugi
á náttúrufræðum þó virðist heldur
glæðast raeðal þjóðarinnar, og meira
er unnið að rannsókn landsins af ís-
lendingum en áður. Æskilegt væri
því, að þeir menn víðsvegar um land,
sem náttúrufræði unna, sameinuðu
krafta sína og gengju í féiagið. Verk-
efni félagsins eru ótæmandi, enda þótt
mest sé aðkallandi nú að reisa hús
yfir Náttúrugripasafnið. Það kreppist
nú í ónógum húsakynnum, svo að
ekki er kleift að >setja upp< nema
örlítið að þeim munum, er því á-
skotnast árlega. Vinnustofur fyrir fræði-
menn, er vildu nota safnið, vantar og
algerlega. Þá mundu og ýmsir kjósa
að Skýrslan gæti komið út árlega og
flutt meira af ritgerðum en verið hef-
ir, En fyrsta skilyrði þess, að hægt
væri að þoka þessum framkvæmdum
nokkuð áleiðis er að allir þeir, sem
fræðum þessum unna taki höndum
saman.
2. Jóhannes Áskelsson:
Kvarlargeologíschen Studíen von Island.
Ritgerð þessi, sem er rúmar 20
síður að lengd, er prentuð í ritum
jarðfræðifélagsins sænska í Stokkhólmi.
Skýrir höf. þar frá rannsóknum og at-
hugunum, er hann hefir gert á all-
mörgum stöðum sunnanlands undan-
farin ár. Rannsóknarstaðirnir eru við
Þjórsá, Stóru- og Litlu-Laxá, Hvítá,
Brúará og Sog. Hefir hann á öllum
þessum stöðum athugað afstöðu og
eðli jarðlaga, en einkum þó minjar
gamalla sjávarmála, sem þarna eru.
Gerir höf. grein fyrir skeljaleifum
þeim, er hann hefir fundið þarna.
Glöggar sjávarminjar er að finna í
100 — 110 metra hæð yfir núverandi
sjávarmáli, en jafnframt kemst höf. að
þeirri niðurstöðu, að sjávarstaðan hafi
við lok jökultímans verið næsta óstöð-
ug á þessu svæði. Sjórinn ýmist verið
að hækka eða lækka, Hærri sjávar-
mörk í 125 metra hæð finnast þarna
einnig, en þau telur höf. eldri en hin
lægri, sem getið er að ofan. Að lok-
um ber höf. saman sjávarminjar þess-
ar og sjávarmörk við Faxaflóa, sem
Guðmundur G. Bárðnarson hefir rann-
sakað. Virðist honum margt benda til
þess, að sjávarmörkin við Faxaflóa,
sem eru í 40 — 50 metra hæð séu
samtíma myndun og hin 100 — 110
metra háu sjávarmörk á Suðurlands-
undirlendinu. Hæðarrounur þessi hefði
orsakast af því, að landið hefði á
Jökultímanum sigið mismunandi mikið
norðan og sunnan Reykjanessfjallgarðs
eða risið mishátt úr sjó síðan. En or-
sakir þessa missigs gæti hafa verið
ójafnt jökulfarg.
Margt er merkilegt í rannsóknum
þessum, og er vafalítið, að fái höf.
haldið þeim áfram, munu þær leiða
margt nýtt í Ijós um sögu landsins
frá jökultíma og fram til vorra daga.
(Framh.).
Guðsþjónustur í Grundarþingapresta-
kalli. Á Hvítasunnudag: Gi’und kl. 12 á
hádegi (ferming). Annan hvítasunrm-
dag: Kaupangi kl. 12 á hádegi (ferm-
ing)-
Kárlakór Reykjavíkur, söngstjóri
Sigurður Þórðarson, er nýlega heim
kominn úr söngför til útlanda. Söng
kórinn í Noregi, Svíþjóð, Danmörku og
Færeyjum, alstaðar við ágætan orð-
stír og ágæta blaðadóma. Telja blöðin
hann jafnoka beztu kóra á Norður-*
löndum og sum jafnvel allra beztan^