Dagur - 22.10.1936, Blaðsíða 3

43. tbl.
DAGUR
179
Merkileg menningar>
stofiiun á Akureyri.
HéraÖs- og Iandssafn gamals ssl. byggingar-
sfíls. Merbilegf menningar- og mefnaðarmál.
(Niður).).
III. „BÆNDABÝLIN ÞEKKU.“
Auk fornra gripa af ýmsu tagi
á þjóðminjasafni voru, er fátt um
verklegar minjar utanhúss hér á
landi. Snorralaug er nær eins-
dæmi. Hóla-dómkirkja sömuleiðis,
er um byggingar er að ræða. Enda
er það mjög eðlilegt. Veldur því
byggingarefnið og veðurfar að
mestu leyti.
Á þessum vettvangi er ræktar-
leysi vort við liðna og líðandi tíma
einna mest áberandi. Vér lifum á
merkilegum tímamótum. Hið
gamla er að hverfa, og nýi tíminn
enn einn óskapnaður (Kaos), svip-
laus og sálarlaus. Vér fleygjum
frá oss því gamla „í fyrirdæmdrar
gleymsku djúp“, áður en vér höf-
um eignazt nokkuð í staðinn. —
Gömlu sveitabæirnir, „bændabýl-
in þekku“, sem voru hold af holdi
íósturjarðar vorrar með sérkenni-
legu ættarmóti lands og lýðs, ein-
kennilega fagrir og stílhreinir, þar
sem bezt var byggt, — eru nú að
mestu leyti horfnir og óðum
hverfandi. Og að 50—100 árum
liðnum eru þeir algerlega horfnir
úr vitund þjóðarinnar. Og hvað
höfum vér svo til þessa fengið í
staðinn. Víðast hvar út um sveitir
landsins meira og minna léleg'
steinsteypuhús, sviplaus og sund-
urleit, eins og þau væru hugsuð á
halastjörnu og dottin niður úr
tunglinu. Grjóthlaup úr hömrum
og jarðfastir drangar í miðju túni
eru hvergi nærri eins hjáleitir og
ósamræmir umhverfi sínu og sum-
ir sveitabæirnir nýju. Auðvitað
eru til heiðarlegar undantekning-
ar.
IV. TVÆR LEIÐIR.
Einasta tilraunin, sem mér er
kunn um verndun gamalla sveita-
bæja, er prestssetrið í Laufási, S.-
Þing. Er það fögur hugsun og
virðingarverð. Og kem ég hér að
megin-atriði máls míns, er fyrir
mér hefir vakað árum saman. —
Því miður munu nú síðustu for-
vöð í þessum efnum. Fegurstu bæ-
irnir gömlu munu nú flestallir úr
sögunni. Ég minnist lengi gamla
prestssetursins á Hálsi í Fnjóska-
dal. Ég gisti þar eitt sinn fyrir
löngu síðan, og eftir því sem ég
man bezt, virtist mér sá bær með
þeim sviphreinustu íslenzku
sveitabæjum, sem ég hefi séð, og
var hann þá allgamall.
Eigi er ósennilegt, að enn sémtil
Rér norðanlands einn eða fleiri
gamalla torfbæja, er vert væri að
vernda.
Það ætti eigi að vera neitt vafa-
mál, og því síður deilumál, að oss
beri að vernda og varðveita í sinni
beztu mynd eina tvo til þrjá
hinna sérkennilegu og sviphrein-
ustu torfbæja sem sýnilegan vott
um fornan ísl. byggingarstíl og
samtímis um byggingarmenningu
og búnaðarháttu nánustu forfeðra
vorra. Og sama er að segja um
torfkirkjur þær, sem enn eru við
lýði hér norðanlands.
En nú mun margur spyrja:
Hvernig má þetta verða? Er því
fljótsvarað, að tæplega — og alls
eigi — getur komið til mála að
varðveita gamla bœi og kirkjur
hvert á sínum stað! Hingað og
þangað út um sveitir landsins. í
því yrði engin trygging og öll
hirða óábyggileg og af handahófi.
En nákvæm hirða og nærgætnin
er hér einmitt aðalatriðið. Auk
þess myndu þessar gömlu bygg-
ingar annaðhvort verða í vegi fyr-
ir nýbyggingum, eða þá myndu
þær nýju þrengja um of að þeim
gömlu, svo að þær yrðu að hjá-
kátlegu viðundri í stað þess að
vera merkur og lifandi þáttur úr
íslenzkri menningarsögu.
Þessi leiðin myndi því brátt
reynast ófær.
Nei. Eigi að varðveita þann sér-
íslenzka menningarsvip, sem ann-
ars hverfur ,og glatast algerlega
m.eð gömlu sveitabæjunum, er eigi
nema ein leið til þess. Og það er
að sameina þetta allt á einum stað
undir umsjón og stjórn færra
manna. Skal hér þegar tekið fram
til að girða fyrir misskilning og
efasemdar-athugasemdir, að hér
yrði eðlilega um tvennt að ræða,
en þó í fullri einingu: Flutning
þess, sem flytjanlegt er, t. d. allt
trévirki og' innanstokksmunir, en
endurbygging hins ytra í ná-
kvæmlega sömu mynd.
Tveir til þrír ísl. torfbæir og
torfkirkja vel í sveit komið á
nægilega rúmgóðum stað með
breytilegu landslagi (eins og t. d.
Lystigarður Akureyrar) myndi
geta orðið sviphrein og fögur
mynd íselnzkrar sveitamenningar,
eins og hún hefir verið öldum
saman og fram á síðasta manns-
aldur. Húsbúnaður allur og innan-
stokksmunir yrðu þar eins og bezt
hefir verið og myndarlegast á góð-
um bæjum. Frá bæjardyrum til
baðstofu, frá eldhúsi til skemmu
og smiðju. Tréskurðir og vefnaður
og annað það úr íslenzkum heim-
ilisiðnaði, er sveitabæ má prýða,
myndi þar einnig samankomið. Og
yfirleitt allt verklegt með menn-
ingargildi, er íslenzkar sveitir
hafa þroskað með sér og varðveitt
um langan aldur.
Helztu úthýsi yrðu þar einnig
sett upp: Fjárhús, hesthús, fjós,
brunnhús, mylla o. fl. Og svo
myndi reynast, áður langt liði, að
í þessa sveit yrði sótt öll haldgóð
þekking á ytri hlið íslenzkrar
sveitamenningar fram til vorra
daga.
V. TIL SAMANBURÐAR.
Þessháttar söfn, sem hér hefir
Þórður Guðmundsson, umsjónarmaður við Samkomu-
hús Akureyrarbæjar, andaðist fimmtudaginn 15. okt.
Jarðarförin fer fram föstudaginn 23. okt. og hefst með kveðjuat-
höfn í Samkomuhúsinu kl. 1 eftir hádegi.
AÖstandendur.
verið drepið á, eru algeng á Norð-
urlöndum og víðsvegar um heim.
Og allsstaðar er farin sú leið, er
ég hefi bent á, svo að eigi er hér
um neitt nýmæli að ræða. Norð-
urlanda-söfn af þessu tagi eða
svipuðu eru hin helztu þessi:
Nordiska Museet med „Skansen“
í Stokkhólmi, Dansk Folkemu-
seum. Norsk Folkemuseum á
Bygdey við Ósló. De Sandvigske
Samlinger á Litlahamri í Noregi
o. fl. Eru nöfn þessi einskonar
uppbót og viðauki við hin miklu
menningarsögulegu fornminjasöfn,
ér sýna menningu og siði löngu
liðinna alda. En þessum Alþýðu-
söfnum (Folkemuseum) er sér-
staklega ætlað að sýna -daglegt líf
alþýðunnar á síðustu öldum (oft-
ast frá um 1600—1850).
Þannig starfar til dæmis Norsk
Folkemuseum á Bygdey. Frumtil-
gangur þess er að safna og sýna
allt það, er lýsir og skýrir norska
alþýðumenningu eftir siðaskipti.
Var það stofnað 1894 í mjög smá-
um stíl. Síðan hefir það stöðugt
aukizt að gömlum munum og
byggingum, sveitabæjurti, kirkj-
um o. fl. Bókasafn þess er yfir
5000 bindi, og myndasafn yfir
17000. Á síðari árum er einnig
Búnaðarsafn og Farmennskusafn
tengt Norsk Folkemuseum.
Enn merkari eru að ýmsu leyti
„De Sandvigske Samlinger“ á
Litlahamri, og er það stærsta hér-
aðssafn í Noregi. Þar er gömul
sveitamenning úr Guðbrandsdöl-
um og Upplöndum einum saman
komin á stórum og glæsilegum
stað, „Maihaugen“, sem er um 10
hektarar að stærð. Safn þetta
stofnaði Anders Sandvig, tann-
læknir, 1887, og ber það nafn
hans. Eru þar nú milli 50 og 60
gamlar sveitabyggingar og yfir
10.000 minni gripir af ýmsu tagi.
Einn hinna gömlu bæja, sem þar
er sýndur, er stórbýlið Neðri-
Bjarnarstaðir með 25 bæjárhús-
um alls. — Dregur safn þetta hinn
mesta fjölda íerðamanna inn-
lendra og erlendra að Litlahamri
ár hvert.
Eftir fordæmi Sandvigs og með
forgöngu hans hafa mörg héraða-
og sveitasöfn verið stofnuð víðs-
vegar í Noregi á síðustu áratug-
um (Bygdemuseum). Er þeim öll-
um ætlað hið sama hlutverk, að
varðveita norska sveitamenningu
í sem fullkomnastri mynd. Njóta
söfn þessi ríkis og sýslustyrks að
meira eða minna leyti eftir atvik-
um.
VI. AKUREYRI ER STAÐURINN.
Héraðssafn — eða landssafn —
eins og hér hefir verið lýst, — á
að rísa á legg hér á Akureyri. Og
stofn þess ætti sennilega að vera
Laufáss-bærinn, eða annar áþekk-
Hjaríanlega þakka eg öll-
um þeim mörgu, sem á einn eða
annan hátt heiðruðu minningu
látinnar eiginkonu minnar, Svan-
laugar Jónsdóttur.
Guð blessi ykkur öll.
Jón Jónassnn.
Við dánarfregn
Þorbjargar Benediktsdóttur
á Stórutjörnum.
Að hásölum drottins er dýrðlegt að
ganga
að dagsverki loknu og myrkrinu langa,
og mega þar hvílast í ástvina örmum,
umvafinn guðs dýrð og kærleika
vörmum.
Og líta nú þaðan hið liðna í ljóma,
og leggja við eyrun er söngraddir
hljóma,
og svífa um blámann á svifvængjum
þöndum
í sólgeisla merli að óskanna löndum.
Eg ætla ekki að tala um velunnin
verkin,
það vita svo margir, þú sýndir þess
merkin,
að fórnfýsi og trúmennska í athöfn
og orði
var óhvikul dyggð þín og dýrasti forði.
Eg gleðjast vil með þér við góðvina
fundinn,
og grædd er að fullu hver hjarta þíns
undin,
að laus ertu orðin við lífsfjötur
þungan.
Eg lít nú þinn anda svo frjálsan og
ungan.
E. A.
ur, og Saurbæjarkirkja eða Víði-
mýrar. Myndi slíkt safn skjótt
aukast og vaxa á marga vegu.
Mætti ef til vill þegar stofna sjó-
mennskudeild með gömlu há-
karlaskipi, gömlum bátum og
veiðarfærum o. fl. Landbúnaðar-
deild myndi aftur á móti verða
sameinuð sveitabæjunum á eðli-
legan hátt.
Stofnkostnaður myndi eðlilega
skiptast á marga aðila: Bæ, ríki,
sýslu eða jafnvel sýslur, þar eð
safn þetta ætti a. m. k. að taka til
alls Norðurlands — og ef til vill
alls landsins!
Þetta er merkilegt mál og vel
þess vert að því sé gaumur gefinn
í fyllstu alvöru. í vissum skilningi
er þetta landsmál og œtti að ná
til alls landsins! En staðurinn er
allra hluta vegna sjálfkjörinn hér
á Akureyri!
Akureyri er höfuðstaður Norður-
lands og menntasetur með ó-
venju góð skilyrði til auðnu og
vegs á íslenzka vísu. Hér er land-