Dagur - 26.02.1942, Blaðsíða 2

DAGUR
Fimmtudagur 26. febrúar 1942
Kaupfélag Þingey-
inga sextíu ára.
Á fyrra hluta síðastliöinnar
aldar fór að brydda á því, að ís-
lendingar létu sér ekki lengur
lynda að búa við áþján þá og
hörmungar í verzlunarsökum, er
einokunartímabilið og síðan sel-
stöðuverzlanatíminn skapaði
þeim. Víða um land fóru að
myndast félagssamtök bænda
til úrbóta. Merkast þessara fé-
lagssamtaka var Gránuíélagiö,
er að vísu misheppnaðist, þegar
fram í sótti, en gerði þó mikið
fjárhagslegt gagn, meðan Tr.
Gunnarsson stýrði því. En öll
biðu samtök þessi sömu örlaga.
Þau voru sem góugróðurinn, „er
grær oft fljótt, en varir sjaldan
lengi“. Þó höfðu þau verulega
þýðingu að því leyti, að undir-
búa jarðveginn fyrir starfsemi
samvinnufélaganna.
Kaupfélag Þingeyinga er
elzta samvinnufélag hér á landi.
Það var stofnað til fulls á fundi
er haldinn var að Þverá í Laxár-
dal 20. febrúar árið 1882 og
átti því félagið 60 ára afmæli
síðastliðinn föstudag. Á Þverár-
fundinum voru félagslögin sam-
þykkt og gerðabók félagsins lát-
in byrja með þeim fundi.
Forgöngumaður K. Þ. og
fyrsti framkvæmdastjóri þess
var Jakob Hálfdánarson, bóndi
á Grxmsstöðum við Mývatn.
Hann hefir því með réttu verið
talinn faðir samvinnufélags-
skaparins á landi hér. Er þetta
því merkilegra, þar sem honum
var þá með öllu ókunn reynsla
erlendra þjóða á þessu sviði.
Var því framkvæmd hans alger
nýsköpun. Jakob hafði mjög
farsælar gáfur, var maður yfir-
lætislaus, þéttur í lund og þraut-
seigur með afburðum. Þessir
eiginleikar voru honum líka ó-
missandi í þeirri löngu baráttu,
er hann varð að heyja fyrir
framgangi áhugamáls síns og
vegna hins þrotlausa stríðs, er
hann átti í við dönsku selstöðu-
verzlunina á Húsavík.
Helztu stuðningsmenn Jak-
obs við kaupfélagsstofnunina
voru Jón Sigurðsson á Gaut-
löndum, Benedikt Jónsson frá
Auðnum, sem valdi félaginu
nafn, og Benedikt Kristjánsson
prestur í Múla. Allir voru þeir
mikilhæfir menn. Þeir Jón og
sr. Benedikt voru í fremstu röð
þingskörunga á sinni tíð, og
Benedikt á Auðnum var flug-
gáfaður hugsjónamaður, sem
kunni mörg tungumál og varð
manna fróðastur og fjöllesnast-
ur allra fslendinga um allt, er
laut að samvinnu- og félags-
málahreyfingum um víða ver-
öld. Fleiri menn mætti nefna,
er snemma koma mjög við sögu
K. Þ., svo sem hinn skárpgáfaða
mælskumann og þinggarp, Jón
í Múla, Gautlandabræður o. fl.
Við mikla erfiðleika var að
stríða fyrir félagið fjnrst um
sinn og mæddu þeir erfiðleikar
mest á framkvæmdastjóranum.
T, d. «tóð hústikortur á Húsa-
vík mjög fyrir þrifum verzlunar-
reksturs félagsins. Næsta sumar
eftir stofnun félagsins var eiít
hið allra versta, sem komið
hefir yfir Norðurland, mislinga-
sumarið svokallaða. Þá lagði
hafís að landinu í apríl og leysti
eigi frá aftur fyrr en snemma í
september. Þar með fylgdu tíð-
ar fannkomur, féll snjór í hverri
viku. Grasleysi var magnað og
sífelldir óþurrkar. I viðbót við
þetta bága árferði gekk þung
mislingaveiki um land allt og
hindraði heyvinnu að miklum
mun. Fóðurbirgðir manna voru
því um haustið bæði litlar og lé-
legar, en þó kom harðæri þetta
nokkuð misjafnt niður á byggð-
ir og einstaklinga. Það haust
gengust þau Eiríkur Magnússon
meistari í Cambrigde og kona
hans fyrir því að flutt var gjafa-
korn til landsins.
Þrátt fyrir alla erfiðleika
gafst Jakob Hálfdánarson og
samherjar hans ekki upp. Þeir
söfnuðu nokkurri fjárhæð með
10 kr. hlutum til að koma upp
verzlunarhúsi á Húsavík og til
nauðsynlegustu áhaldakaupa.
Hver hlutur gaf félagsmanni
rétt til að geyma og fá afgreidd-
ar í húsinu 100 kr. virði af vör-
um. Mestallar vörurnar voru
pantaðar fyrirfram og afgreidd-
ar í kauptíðum vor og haust.
Laun framkvæmdastjóra voru
ákveðinn hundraðshlutur, og
hvíldi því ábyrgðin og áhættan
mest á honum, bæði inn á við og
út á við. Vörurnar voru afhent-
ar með kostnaðarverði, þ. e. inn-
kaupsverði, flutningsgjaldi og
óhjákvæmilegum kostnaði við
afhendingu. Verð á erlendri
vöru varð yfirleitt um 25%
lægra hjá K. Þ. heldur en
dönsku verzluninni á Húsavík.
Opnaði þessi verðmunur augu
manna fyrir því, hverja þýð-
ingu félagið hafði til að auka al-
menna velmegun.
Þórði Guðjohnsen verzlunar-
stjóra dönsku verzlunarinnar á
Húsavík þótti samkeppnin við
kaupfélagið ískyggileg og hugð-
ist að brjóta það á bak aftur, áð-
ur en það næði fullum þroska.
Guðjohnsen var vel viti borinn
og hafði marga þá kosti, sem
nauðsynlegir eru hverjum for-
ingja. Um hann hefir verið sagt,
að hann væri tryggur vinum
sínum, en grimmur andstæðing-
um. Fyrst reyndi hann að
kreppa að félaginu með lóða-
kaupum, svo að landþrengsli
yrðu því að baga. Þegar það til-
ræði bar ekki tilætlaðan árang-
ur, valdi hann þá leið að svelta
andstöðumenn sína. Haustið
1886 var sýnilegt, að ekki voru
nema fáir menn í Kaupfélagi
Þingeyinga, sem höfðu matar-
forða til alls vetrarins. Á Húsa-
vík var enga matvöru að fá,
nema hjá Guðjohnsen, en hann
neitaði miskunnarlaust að láta
nokkra björg af hendi, nema til
þeirra, sem sneru algerlega baki
við félaginu og verzluðu við sig
einan. Á þenna hátt ætlaði hann
að kúga félagsmenn til þess að
ganga sér á hönd og yfirgefa
samvinnuhugsjónina.
En kaupfélagsmenn dóu ekki
ráðalausir. Þeir reyndu að fá
vetrarskip til Húsavíkur með
matvöru til kaupfélagsins. Á
þeim tíma þótti það glæfraleg
hugmynd að sigla smáskipum
fyrir norðan land um hávetur,
enda fullkomin nýung. Bene-
dikt á Auðnum og Jón í Múla
fylgdu málinu fram við formann
félagsins, Jón á Gautlöndum.
Hann féllst á hugmyndina. —
Menn biðu óþreyjufullir eftir
(Framh. á 3.-síöu).

J'okdreifar.

Bréikorn úr Reykjavík.
■tTÉR hefir fátt orðið til titla né
J'tíðinda síðan ég skrifaði á dögun-
um, nema þetta sem allir vita, um
„bæjarstjómarkosningarnar utan
Reykjavíkur". Allir stjórnmálaflokk-
arnir era næsta glaðir yfir úrslitunum,
því að allir hafa sigrað — einhvers
staðar. Framsóknarflokkurinn gerði
góða vertíð á Akureyri, Sjálfstæðis-
flokkurinn í Hrísey og Alþýðuflokk-
urinn tapaði ekki Hafnarfirði.
Héðinn steinlá í Dagsbrún. Sá heit-
ir Sigurður Guðnason, er stóð yfir
höfuðsvörðum hans. Þetta er snöfur-
legur sveitakarl, ættaður úr Tungun-
um eða Hreppunum, gott ef hann er
ekki með mosa í skegginu, eins og
„Mogginn" orðaði þá hugmynd hér á
árunum. Aður fylgdi hann Héðni fast
að málum í Dagsbrún og beitti sér
fyrir einhverju mesta velferðarmáli
verkamanna á þeim áram, en það var
að gera Héðinn að heiðursfélaga í
Dagsbrún. Leiddi Sigurður það mál
til lykta með glæsilegum sigri og þótti
hafa vaxið af. Enda fóra svo leikar, að
hvorki hann sjálfur né meiri hluti
Dagsbrúnarmanna vissi annan verð-
ugri til að vega nú að Héðni. Þetta
mundi mega kalla að gera vel og hitta
sjálfan sig fyrir.
Héðinn fékk góða iðran, að tilhlut-
un Sjálfstæðisflokksins, og varð vel
við dauða sínum. Hafa og sumir fyrir
sennilegt, að hann muni berja á hið
„Gullna hlið“ Sjálfstæðisflokksins um
kosningaleytið í sumar.
þA er „vinnustöðvun“ prentara lok-
ið — verkfall má ekki nefna í því
sambandi. Það varðar sektum. Blöðin
eru farin að koma út „með eðlilegum
hætti“, eins og Jakob Möller orðaði
það. Hillir senn undir „bæjarstjórnar-
kosningar innan Reykjavíkur".
Lítil hugarfarsbreyting virðist hafa
orðið hjá blöðunum við hvíldina, að
því er séð verður. Morgunblaðið býr
sæmilega að samstjórninni, en Vísir
iðkar tvísöng eins og fyrri daginn,
enda er Árni frá Múla þekktur og all-
vinsæll tvísöngvari.
JJELZT væri það saga til næsta
* bæjar, að „Spegillinn" og „Þjóð-
ólfur“ hafa skipt um stefnur. Spegill-
inn hefir alltaf verið stjómarblað
fram að þessu, hvaða stjóm sem setið
hefir að völdum, en hefir nú tekið
upp harðsnúna andstöðu við ríkis-
stjórnina, einkum ráðherra Sjálfstæð-
isflokksins. Þjóðólfur heitir nú „Óháð
vikublað" og virðist helzt vera að
söðla yfir á stjómargæðinginn. En
hvað sem því líður munu fáir gera sér
vonir um, að gifta né geta fylgi braski
þeirra Jónasar útvarpsstjóra og
Valdemars:
„Skrattinn fór að skapa mann,
skringilegan með hár og skinn.
Andanum kom hann ekki i hann...
Það gengur víst álíka böngulega
fyrir þeim félögum að koma andan-
um í Þjóðólfsflokkinn. Listi þeirra til
bæjarstjómarkosninga kom að vísu
undir, en leystist sundur, án þess að
komast í höfn.
Nú er blaðið á enda. Ég segi eins
og Vilhjálmur: í guðs friði.
Reykvíkingur.
Auglýsingamálið, — ill danska.
j^ESANDI skrifar: „Leikfélag
Reykjavíkur auglýsir sýningu á
„Gullna hliðinu“ í nýkomnum sunn-
anblöðum og stendur þar með stórum
stöfum „Útselt“. Þetta mun eiga að
þýða, að allir aðgöngumiðar séu þeg-
ar seldir, þ. e. a. s. „Udsolgt". Á ís-
lenzku er ekki sagt að selja eitthvað
út (nema þá úr landinu), heldur upp,
og ætti því að auglýsa „Uppselt", er
svona stendur á.
Það er annars skylda blaða og út-
varps, að taka ekki auglýsingar á
hrognamáli. í fyrra eða hitteðfyrra
kom útvarpsauglýsing, sem var ein-
hvern veginn svona: „Með ljósvakans
kallandi raust býð ég yður bæjarins
bezta skófatnað.“ Þegar ég heyrði
þessa auglýsingu, hugsaði ég mér með
sjálfum mér, að heldur skyldi ég
ganga á sokkunum alla æfi en kaupa
skó í þessari verzlun.
Sumir auglýsa þannig, að áhriíin
verða gagnstæð við þau, sem til er
ætlazt. Margir kannast við hina yfir-
lætislausu auglýsingu: „Allt frá Lofti.“
Morgunblaðið hefir líka flaggað
með auglýsingu í mörg ár, sem áreið-
»Dagur« birti nýlega ágrip af kafla
úr bókinni »Berlin Diary«, bók ame-
ríska blaðamannsins W. L. Shirer, þat
sem hann ræddi um ástæðurnar fyrir
því, að innrásin í Bretland var ekki
gerð sumarið 1940. — Hér á eftir fer
annar kafli úr bók Shirers, ekki síður
eftirtektarverður, um fall Frakklands.
Kaflinn er ritaður í Berlín, 27. júní
1940, eftir ferðalag um vesturvíg-
stöðvarnar.
Þótt eg hafi ferðazt víða um
vesturvígstöðvarnar, allt til Par-
ísar, talað við fjölmarga Þjóð-
verja, Belgíumenn, franska og
brezka fanga, geri eg mér vel
ljóst, að margt hefir farið fram
hjá mér og um annað er o:
snemmt að dæma. En eitt virð-
ist mér þó deginum ljósara:
Frakkar börðust ekki.
Hafi þeir gert það, var erfitt
að sjá nokkur merki þess. Eg er
ekki eipn um að halda fram
þessari skoðun. Margir af starfs-
bræðrum mínum óku einnig eft-
ir aðalveginum allt til Parísar
og til baka aftur. Enginn þeirra
sá nein merki þess að barizt
hefði verið að nokkru ráði á
þessum leiðum.
Það var ekki barizt á neinni
samfelldri víglínu.
Þýzki herinn geystist fram
eftir vegunum, en jafnvel á veg-
Franski harmleikurinn.
Úr bókinni „Berlin Diary“ eftir W. L. Shirer.
unum voru lítil merki þess, að
Frakkar hefðu veitt alvarlega
mótspyrnu. Og jafnvel sú mót-
spyrna var aðeins veitt í ná-
grenni þorpa og bæja. Sú bar-
átta var aðeins gerð til þess að
tefja fyrir Þjóðverjum; engin
tilraun var gerð til þess að
stcðva framsókn þeirra á sam-
felldri víglínu og heíja vel
skipulagða gagnsókn.
En fyrst að Þjóðverjar kusu
að berjast á vegunum, hvers
vegna reyndu Frakkar ekki að
eyðileggja þá? Vegir eru ágætt
skotmark fyrir stórskotallð; eg
hefi ekki séð einn metra af
nokkrum vegi í Norður-Frakk-
landi, sem ber nokkur merki
stórskotahríðar.
Á leið okkar til Parísar ókum
við um þær stöðvar, sem önnur
stórsókn Þjóðverja hófst. Þýzk-
ur foringi var í fylgd með okk-
ur; hann hafði ekki tekið þátt í
sókninni, en sagði okkur «8
hann gæti ómögulega skilið,
hvernig Þjóðvei'jar hefðu getað
komizt áfram svo fyrirhafnar-
lítið á þeim stað; því skammt
framundan voru skógivaxnar
hæðir, -þar sem franskt stór-
skotalið hefði auðveldlega getað
búizt um og haft vald á vegin-
um. Aðeins örfáar fallbyssur
hefðu dugað. Við gengum um
hæðirnar og sannfærðumst um,
að þar hefðu engar byssur verið.
Vegurinn var heill og óskaddað-
ur og engan sprengjugíg að sjá.
Þjóðverjar höfðu farið þarna
fram hjá án þess að hleypa af
skoti.
Frakkar sprengdu margar
brýr í loft upp. En þeir létu líka
margar óskaddaðar brýr í hend-
ur Þjóðverja, og það þá oft ekki
ómerkilegustu brýrnar.
Við Meusefljót er gott til
varnar; áin rennur um djúpan
dal, en brattar, skógivaxnar
hlíðar eru báðum megin íljóts-
ins. En Meusebrýrnar voru ekki
sprengdar í loft upp. Þjóðverjar
óku liði sínu yfir þær, mót-
spyrnulítið. — Margir franskir
hermenn, sem eg talaði við,
töldu að þar hefði verið um
stórfellda svikastarfsemi að
ræða.
Hvergi í Frakklandi sá eg
nokkurn vegarspotta, sem hafði
verið lagður jarðsprengjum, svo
að nokkru næmi. í þorpum og
bæjum hafði verið komið upp
flausturslegum skriðdrekagirð-
ingum, venjulega úr grjóti og
járnarusli, en Þjóðverjar sóp-
uðu þeim burtu á fáeinum mín-
útum. Það er ekkert áhlaupa-
verk að fylla stóra sprengju-
gígi á þjóðvegi, en þá var hvergi
að sjá.
Félagi minn, sem dvaldi í Par-
ís meðan sókn Þjóðverja stóð
yfir, og sá því hina hlið stríðsins,
segir mér að franski herinn hafi
verið holgrafinn af svikastarf-
semi; frá efstu foringjum til
óbreyttra liðsmanna. Fasistarnir
voru í foringjastÖðunum, en
kommúnistar grófu stoðirnar
undan kjarki hinna óbreyttu
liðsmanna og trúnaði þcirra við
land sitt og þjóö,