Dagur - 22.11.1947, Síða 2

2
DAGUU
Laugardaginn 22. nóvember 1947
Frá bókamarkaðiiiuin
Vllhjálmur Þ. Gíslason:
Bessastaðir. Þættir úr
sögu höfuðbóls. Bóka-
útgáfan Norðri. Prent-
verk Odds Bjömssonar.
Akureyri 1947. •
Víst er það vel til fundið að
gefa út vandað rit um nýja og
forna sögu Bessastaða á Álftanesi.
Um langan aldur hefir staðurinn
verið „minningabær og höfuð-
ból“ fremur flestum öðrum stór-
býlum á þesus landi. Að vísu fer
því fjarri, að það séu fyrst og
fremst ljúfar minningar, sem
bundnar eru við sögu staðarins
frá fyrri tímum. Þegar Bessastað-
ir koma fyrst verulega við ís-
lenzka þjóðarsögu, eru þeir orðn-
ir aðsetur og miðstöð framandi
valds og erlendrar áþjánar í land-
inu. Kóngsnes var nesið oft kall-
að, meðan umboðsmenn kon-
ungsvaldsins dvöldu þar, og við-
horfi landsmanna til staðarins á
þeim áru mmun bezt lýst með
þessum orðmn Þorsteins Erlings-
sonar:
„------Því þessu var aldrei um
Álftanes spáð,
að ættjörðin frelsaðist þar.“
En spámenn hafa heldur aldr-
ei sagt alla hluti fyrir, og víst átti
það fyrir Bessastöðum að liggja,
að verða aftur eins konar höfuð-
staður íslands — og nú í stórum
ánægjulegra skilningi en áður —
er forseti íslands fékk þar fast
aðsetur og embættisbústað, þeg-
ar í upphafi hins nýja eða endur-
reista lýðveidis. En áður hafði
Bessastaðaskóli — og síðar bú-
staður Gríms Thomsen — varpað
nýjum og björtum Ijóma á nafn
staðarins. Það er því hverju orði
sannara, sem höfundur bókar-
innar um Bessastaði segir að bók-
arlokum: Þannig er saga
Bessastaða, tilbreytingarrík og
auðug, og áhrifa hennar gætir
um alla landssöguna. Margir
menn og margs konar hafa átt ör-
lög sín tengd við þennan stað, og
mörgum mikilsverðum ráðum
hefir verið ráðið þar. Mannvirki
staðarins hafa risið og fallið, en
saga hans lifir.“---
Þá gerir höfundur svofellda
grein fyrir tilgangi útgáfunnar
í eftirmála sínum: „í þessari
bók eru þættir úr sögu Bessa-
staða. Saga þcssa höfuðbóls er
löng og merk, og margir menn
og fjöldi málefna kemur þar til
greina. Þessu riti er ekki ætlað
það verkefni að rekja alla sög-
una að rótum, eða tína til allar
heimildir, sem til eru um Bessa-
staði. Það væri mjög mikið og
sundurleitt efni, og sumt ekki
sérlega merkilegt. Um mörg ein-
stök atriði, sem hér eru rakin eða
drepið á, mætti samt skrifa eins
stóra bók eða stærri en þessi er,
og sumum þeim verkefnum ætti
að gera einhver slík skil. Fjöldi
af mönnum og málefnum, sem að
einhverju levti kemur við Bessa-
staði, á þó höfuðsögu sína annars
staðar. Það er því hægt að skrifa
Bessastaðasögu frá mörgu sjónar-
miði. Ætlunin með þessari bók
er sú ein, að rekja höfuðdrætt-
ina í sögu Bessastaða og safna
saman því helzta, sem frásagnar-
vert er um aðalatburði og helztu
menn, sem þar hafa verið, og
gera nokkra grein fyrir þeim
áhrifum, sem staðurinn og stað-
armenn hafa haft á landssöguna,
og loks að lýsa staðnum sjálfum
og markverðustu breytingum,
sem þar hafa orðið.“
Nokkra hugmynd má fá um
það, hvernig þessu efni hefir ver-
ið skipað niður, og hverjum tök-
um það er tekið í bókinni, með
því að líta á heiti meginkaflanna,
en þeir heita svo: Höfuðból og
menning, og er það almennt yfir-
lit um þýðingu íslenzkra höfuð-
bóla og áhrif þeirra á þjóðarsög-
una, Bessastaðir á Álftanesi,
staðfræðilegt yfirlit, Bessastaða-
saga í stórum dráttum, Bessa-
staðakirkja, Bessastaðabú, Skans-
inn og Seylan — en það voru vígi
og höfn staðarins — Fálkahúsið á
BesSastöðum — og er þar rakin
að nokkru saga fálkaveiða hér á
landi og skvrt frá veiðiíþrótt er-
lendra höfðingja á miðöldunum,
er þeir stunduðu með haukum
sínum, en ýnrsir þeirra töldu, að
íslenzkir fálkar væru allra fálka
beztir til veiða. Hefir lítið verið
skráð um þetta efni áður, svo að
aðgengilegt sé íslenzkri alþýðu,
en hér er ýmislegt skemmtilegt
og fróðlegt um það sagt. — Þá er
kafli um náttúrufræðinga á
Bessastöðum, en þar var um
langt skeið miðstöð náttúrurann-
sókna hér á landi, veðurathug-
ana, landmælinga, hnattstöðu-
mælinga og stjörnuskoðana..Þá
koma kaflarnir Bessastaðastofa,
Bessastaðaskóli — skemmtileg og
stórfróðleg skólasaga og aldar-
farslýsing fræðslumálanna á
þeim tíma — Grímur Thomsen á
Bessastöðum, Forsetinn á Bessa-
stöðum og loks skrá yfir heimild-
arrit og myndir.
Bók þessi er forlátavel prent-
uð á úrvalspappír og skreytt
miklum fjölda ágætra mynda,
nýrra og gamalla Framan við rit-
ið er fögur, litprentuð mynd af
útsýninu yfir Skerjafjörð til for-
setasetursins á Bessastöðum. Tit-
ilblað er og litprentað og sérlega
smekklegt, myndskreyttir stafir í
upphafi hvers meginkafla, og yf-
irleitt ekkert til sparað af forlags-
ins hálfu, að bókin megi vera sem
veglegust og vönduðust í alla
staði, svo sem bezt sómdi riti um
svo minningamerkt efni. Véla-
bókbandið h.f. á Akureyri hefir
bundið bókina í alskinn og ágætt
band, svo að hún er að öllu sam-
anlögðu í ýmsum greinum eitt
hið ánægjulegasta og eigulegasta
rit og hin ánægjulegasta nýung á
bókamarkaðinum.
J.Fr.
Sakamálasögur.
Síra Jónas heitinn Jónasson á
Hrafnagili var einn fjölfróðasti
íslendingur sinnar tíðar og af-
kastamikill rithöfundur. Hið
merkilega og fjölskrúðuga rit-
verk hans, Þjóðhættir íslendinga,
mun lengi halda nafni hans á
lofti. Auk annars ritaði hann all-
mikið af skáldsögup, er út
komu á víð og dréif, hlutu vin-
sældir og voru mikið lesnar af al-
menningi.
Nú hafa tveir ungir frændur
hans tekist á hendur að gefa út
allar sögur hans smátt óg smátt í
heftum, og er fyrsta heftið út
komið. Eru í því þrjár sakamála-
sögur úr Eyjafirði: fyrst Rand-
íður í Hvassafelli, er fjallar um
hin sögulegu Hvassafellsmál á
15. öld og í sambandi við þau
harðræði og fégirnd biskups-
valdsins á Hólum, en þá sat á
biskupsstóli Ólafur Rögnvalds-
son, er beitti óspart hinu skæða
vopni kirkjunnar, bannfæring-
unni, gegn þeim. sem ekki
reyndust honum auðsveipir. í
öðru lagi er Magnúsar þáttur og
Guðrúnar, saga frá fyrsta hluta
18. aldar. Magnús þessi var bóndi
á Hólum í F.yjafirði, stórættað
svolamenni, er drap barnsmóður
sína og var loks dæmdur á Brim-
arhólm. Lestina reka svo Kálfa-
gerðisbræður, morðsaga frá mið-
biki 18. aldar.
Allar voru sögur þessar gefnar
út nálægt 1890, en munu nú
orðnar mjög torfengnar. Eldri
kynslóðin kannast alfvel við þær.
Nú gefst yngri kynslóðinni einn-
ig kostur á að kynnast þeim, og
það mun hún heldur ekki láta
undir höfuð leggjast.
Bókin er smekklega prentuð í
Prentsmiðju Björns Jónssonar.
I. E.
Um víða veröld
Norska stjórnin hefur ákveðið að
selja samvinnusambandi norsku kaup
jélaganna NKL, Persilverlismiðjuna i
Noregi, en Þjóðverjar áttu hana og
var hún upptæk gerð eftir styrjaldar-
lokin. Mikil samkeppni var um kaup
á verksmiðjurmi, en norska stjórnin
Leikfélag Akureyrar:
Karlinn í kassanum
Sjónleikur eftir Franz
Arnold og Ernest Bach
Karlinn í kassanum er gaman-
leikur, eins og nafnið bendir
raunar til, og gerir ekki kröfur til
mikils bókmenntalegs skilnings
af hálfu áhorfandans. En til þess
að geta notið svona sjónleiks
þurfa menn að kunna að meta
létta. græskulausa gamansemi og
Iáta sér ekki bregða þótt skopast
sé að ýmsu í háttum samfélagsins.
Leikur þessi er þýzkur, en hefir
verið umritaður og látinn gerast
á íslandi. Hann gerist ýmist í
Reykjavík eða Krummavík við
Faxaflóa. í Krummavíkinni eru
borgararnir strangir og siðavand-
ir í ytri háttum sínum, en í marg-
menni höfuðstaðarins, „þar sem
enginn þekkir mann“, vill losna
um dyggðirnar og hinn gamli
Adarn gengur þar um í Ijósum
logum. Margt er skrítilegra at-
vika og skemmtilegra tilsvara í
leiknum og er að honum hin
bezta skemmtun. í heild má
segja, að uppfærzla hans hér hafi
tekizt vel, og leikararnir geri
hlutverkum sínum góð skil. Að-
alhlutverkið, Pétur Mörlartd
bæjarfulltrúa, leikur Þórir Guð-
jónsson, og er hann jafnframt
leikstjóri. Þórir fellur ágætlega í
þetta hlutverk, er skoplegur og
skemmtilegur í háttum sínum og
tilsvörum. Er hann stoð og stytta
sýningarinnar. Maríu, konu bæj-
arfulltrúans, leikur frú Sigur-
jóna Jakobsdóttir. Þetta er frem-
ur lítið hlutverk, en mjög snot-
urlega sýnt af frúnni. Annað að-
alhlutverkið, Dolly dansmær,
leikur frk. Edda Scheving. Er
hún nýliði á leiksviðinu, en hún
stenzt þessa eldskírn með prýði,
er einkar viðkunnanleg og eðli-
leg á sviðinu. Má vænta þess, að
hún geti sýnt góðan leik með
meiri æfingu. Annar nýliði, er
athygli vekur, er frk, Ingibjörg
Sigurðardóttir, er leikur Önnu
vinnukonu, látbragð hennar og
tilsvör er skemmtilegt, mætti
ætla, að með aukinni æfingu,
gæti hún orðið hlutgeng í leik-
arahópi bæjarins. Júlíus Oddsson
leikur þarna allstórt hlutverk,
Friðmund Friðar, einkavin bæj-
arfulltrúans og meðbróður í
syndinni, og gerir það vel og
skemmtilega og samfellt allt í
gegn. Önnur hlutverk gefa
naumast tilefni til sérstakra at-
hugasemda. Þau eru mjög sóma-
samlega af hendi leyst og nokkur
allvel. Með þau fara Sigríður
Hermannsdóttir, Jónína Stein-
þórsdóttir, Stefán Halldórsson,
Björn Sigmundsson, Hans Han-
sen, Skjöldur Hlíðar og Páll
Jónsson. Leikfélagið hefir að
þessu sinni ekki ráðist í neitt
stórvirki, að koma þessum gam-
anleik á svið, en verkefnið hefir
verið leyst vel af hendi. Leikur-
inn er góð skemmtun, gæskulaust
gaman, og vel þess virði, að eyða
einu skammdegisvöldi til þess að
sjá hann.
taldi hagsmunum almennings bezt
þjónað með þvi að Idta samvinnufé-
lögin sitja fyrir kaupunum. .Hefur
staðið allhörð rimma út af þessu í
norskum blöðum. . Persil-verksmiðj-
urnar norsku geta framleitt 6000—
BRÉF
Kirkjan og hesthúsið
8000 tonn af sápum og þvottaefni á
ári, en sú framleiðsla mundi aílt að
Kristján S. Sigurðsson skrifar blaðinu eftirfarandi:
því nægja fyrir Norðmenn.
*
.. Bandaríkjamenn . takmarka mjö .
olíu- og benzínútfiutning sinn um
þessar mundir. M. a. hafa þeir skorið
mjög niður kvóta Svía að undanförnu.
Er þetta m. a. ástæðan til hirmar mjög
ströngu benz'm- og olíuskömmtunar í
Svíþjóð.
*
Fyrir nokkru var hleypt af stokk-
unum togara í Ardossan í Skotlandi,
sem kallaður hefir verið fljótandi
fiskivinnslustöð. Þetta er stærðar
skip, um 1300 smálestir og fyrsti,
brezki togarinn, sem verður útbúinn
með nýtízku frysti- og kælitækjum,
nýjustu fiskivitmsluvélum og hrað-
frystitækjum, Ætlunin er að flaka og
frysta fiskinn um borð, pakka harm
inn í snyrtilegar umbúðir og skila hon-
um í hö.fn fullbúnum á búðarborð
kaupmannsins.
*
Norðmenn hafa nýlega selt Bretum
25.000 smálestir hvalolíu fyrir 90
pund sterling lonnið. Segirnorshablað-
ið Handels- og Sjöfartstidende að
markaðurinn fyrir feitmeti sé orðirm
mjög stöðugur, þrátt fyrir feitmetis-
skortinn í heimiunm.
*
Blaðið Norges Handels- og Sjöfarts-
tidende flytur þá fregn, undir stórum
fyrirsögnum, að Bandaríkjamerm hafi
keypt saltfisk af tslendingum, alls
3200 tonn, handa Grikkjum og greiði
magnið í dóllurum.
„Nú eru liðin 7 ár síðan Akureyr-
kirkja var fullbyggð og vígð. Eftir
skipulagsuppdrætti bæjarins var
henni valinn staður þar sem hún nú
er. Var það vel valið, því að útsýni
frá henni er svipmikið og tignarlegt.
Það átti líka að fegra og prýða næsta
umhverfi hennar og gera það svo, að
allt væri það bænum til sóma. Það
átti að lækka götuna vestan við
kirkjuna, til þess að hægt væri að
draga úr hallanum niður að henni.
Það átti að hlaða upp gilbarminn
norðan við hana, og gera þar góðan
veg. Það átti að flytja burtu húsið,
Stóruvelli, sem stendur sunnan við
hana og taka sneið af þeirri lóð, sem
húsið stendur á, og bæta við kirkju-
lóðina. Þá átti að búa til blómagarð
sunnan við kirkjuna. Það átti að
steypa eða malbika flötina austan
við kirkjuna, fram á brekkubrún.
Allt er þetta ógert enn, eftir 7 ár.
Hvenær sem dropi kemur úr lofti, er
sama forareðjan fram af kirkjudyr-
unum, sem berst með fólkinu inn á
kirkjugólfið. Vegurinn á gilbarmin-
um, þar sem þarf að flytja öll lík að
kirkjunni, er oft illfær fyrir for.
Ekkert hefir enn verið hægt að
prýða lóð kirkjunnar, þar sem hús-
stendur enn, og stærð lóðarinnar
ómæld.
Þá er það brekkan, frá Kaup-
vangstorgi upp að kirkjunni. Það
var myndarlega af stað farið með að
laga þá brekku, hlaða í hana stalla
og grasþekja, og steypa tröppur í
allan erfi hluta brekkunnar. En ekki
var hægt að klára það verk, fyrr en
búið væri að rífa og flytja burtu
hesthúsið, Karoline Rest. En þar
stóð líka hnífurinn í kúnni og stend-
ur enn. Enn munu ekki hafa verið
gerðar ráðstafanir til að það væri
rifið.
Það heyrðist að vísu í fyrrasum-
ar, að það ætti að fara að rífa hest-
húsið. í því leigði iðnfyrirtæki. Því
var sagt upp, og átti það að vera
flutt burtu fyrir 1. október 1946. En
það gat ekki flutt, því að hús það,
sem það ætlaði að flytja í, var ekki
tilbúið. Þá fékk það leigutímanum
framlengt til áramóta. Og í janúar
flutti það. En hesthúsið stendur enn
óhreyft.
Fáar götur í bænum munu vera
fjölfarnari en tröppumar upp að
kirkjunni. Allir, sem búa á syðri
brekkunni fara þá leið, þar á meðal
menntaskólinn og barnaskólinn, og
þeir, sem eiga leið á sjúkrahúsið.
Alltaf vex ferðamannastraumurinn
á sumrin hingað til bæjarins. Og fá-
ir staðir munu vera meira heimsótt-
ir en kirkjan. Sést það bezt á því, að
2200 manns rituðu nöfn sín í gesta-
bók, sem lá irainmi í fordyri kirkj-
unnar síðastliðið sumar. Mun þó
ekki meira en helmingur þeirra
ferðamanna, sem í kirkjima kom,
hafa skráð nöfn sín. Allur þessi
fjöldi verður að klifra upp hálf-
(Framhald á bls. 4).