Dagur - 15.03.1950, Page 5

Miðvilfudaginn 15. mar/. 1950
D AGUR
5
Byggðasafn eða reynslubú?
Eftir GÍSLA KRISTJÁNSSON, ritstjóra
f öndverðum febrúarmánuði
fluttu Akureyrarblöðin mér
fregnir um, að á fundum hafi ver-
ið samþykkt, að mjólkurframleið-
endur í Eyjafirði legðu af mörk-
um ákveðið gjald af hverjum
lítra mjólkur, sem þeir flyttu til
Mjólkursamlagsins og skyldu þær
upphæðir, sem þannig fengjust,
notaðar til styrkar fyrirhugaðri
framkvæmd BYGGÐASAFNS í
héraðinu.
Það fylgdi og fregninni, að
ákveðið sé að leita fjárhagslegrar
aðstoðar hjá félagasamtökum,
bæjarstjórn Akureyrar og sýslu-
sjóði Eyjafjarðarsýslu og hverj-
um þeim, er máli þessu vildu ljá
fyigí-
Ut af fyrir sig er það virðing-
arverð hugmynd og á engan hátt
að lasta, að Eyfirðingar eru vök-
ulir í þessum efnum.
Það vottar borgaralega menn-
ingu, að vilji er fyrir hendi til
þess að vernda minjar þær, sem
feður okkar og mæður hafa eftir
skilið — minjar, sem sýna og
sanna hver starfsskilyrði þeim
voru búin og hver skilyrði þau
áttu við að etja í baráttu sinni
fyrir tilverunni. Það má ef til vill
skoða þá hugsjón vott þess að
verið sé að heiðra föður og móðir
og að í kjölfar þess fylgi fyrir-
heitið um langlífi og velgengni í
landinu.
En það er margt, sem gera þarf
og gera ber, og eg lít svo á, að hér
sé um mál að ræða, semí raun-
inni er smámál saman borið við
ýmiss önnur, sem bíða — ef til
vill getur það verið liður í öðrum
verkefnurn og miklu stærri, sem
knýjandi nauðsjyji er eyfirzkum
bændum að vinna fyrir og styðja
af alefli í nánustu framtíð.
Og þar eð byggðasafnsmálið nú
pr komið til umræðu á opinber-
um vettvangi og byrjað er að
leita undirtekta um framlög því
til framdráttar, vil eg eigi lengur
láta liggja í þagnargildi mál, sem
eg hef nokkuð hugleikið um und-
anfarin ár, — framtak, sem eg
tel eyfirzkri menningu og ey-
firzkum búskap nauðsyn að hrint
verði í framkvæmd hið fyrsta.
Það er stórt átak, sem þar þarf
að gera, en Eyfirðingum er það
ekki um megn. Að því þarf að
vinna með festu, öryggi og með
framsýni, og þessa þætti í sam-
takahæfni þeirra þykist eg þekkja
það þroskaða, að niálið mundi
leyst mistakalítið.
Formálann þarf ekki lengri. —
Þá að efninu.
Fyrirmyndarhú.
Það mun hafa verið í fyrravet-
ur, að eg minntist lauslega á það
við vin minn, Jónas Kristjánsson,
að eiginlega sé það knýjandi
nauðsyn fyrir Eyfirðinga að efna
til stofnunar í héraði á sviði bú-
fjárræktar, hliðstæðrar þeirri,
sem um undanfarinn áratug hef-
ur verið starfrækt í Gróðrarstöð
Ræktunarfélags Norðurlands. —
Hafði mér þá helzt til hugar kom-
ið að sameina á einum stað jarð-
■i'ækt og búfjárrækt. Hugði eg
Hólmana í ósum Eyjafjarðarár
henta til afnota og svo land
Hamra, til viðbótar því, sem
Ræktunarfélagið hefyr. Nú er það
upplýst, að Hólmarnir eru fyrir-
hugaðir til annarra afnota og
Hamrar eru í ábúð, sem vafasamt
er hvort rifta beri, enda féllst eg
á með Jónasi, að með sívaxandi
bæ við botn Eyjafjarðar mundi
umfangsmikil búfjárrækt geta
orðið vafasöm svo nærri fjöl-
menninu og vaxandi byggð.
Málið hefur ekki verið frekar
rætt okkar í milli síðan, hver hef-
ur sín hlutverk að fjalla um.
Enda þó að þá yrði að ráða, að eg
hreyfði því á viðeigandi stöðum,
hefur ekki orðið af framkvæmd-
um í því efni. En af greindum
ástæðum minnist eg á þetta nú
og vil þá strax undirstrika, að
efalaust er það hlutverk héraðs-
manna sjálfra að taka málið upp
og hefja framkvæmdir, hvort sem
einhver opinber íhlutun yrði
hugsanleg í framtíðinni, í sam-
bandi við starfrækslu þess, eður
eigi.
Þetta stóra átak, sem eg tel við-
eigandi fyrir Eyfirðinga að gera,
er að efna til stofnunar og starf-
rækslu fyrirmyndarbús í hérað-
inn. Eg nefni hér aðeins fyrirtæki
vegna landbúnaðarins, en get
bætt því við, að eg hefi einnig í
kollinum hugmyndir um framtak
og fyrirtæki annarra atvinnuvega
í héraðinu. Ef til vill géfst tæki-
færi til að koma inn á þau efni
síðar.
En er nú nokkuð unnið við það,
að stofna til fyrirmyndarbúskap-
ar? Geta einstakir bændur ekki
gprt það mikiu betur sjálfir? —
Þannig veit eg að ýmsir munu
spyrja — og þgð er mannlegt.
Því skal þá strax svara, að þró-
un og framvinda allra þátta at-
vinnumála og menningarmála, í
pllum löndum, er að verulegu
leyti því háð, að notuð séu til
hins ítrasta samtök fólksins um
að vinsa það úr og hagnýta, sem
nýtt kemur og gagnlegt, en ganga
á snið við hið fánýta.
Það er alltof dýrt fjölda ein-
staklinga að prófa hver fyrir sig,
hluti, sem ekki eða naumast eru
við hæfi okkai' né að gagni mega
koma, þó að öðrum sé nýtir. —
Tilraunastöðvamai' eru réttmæt-
ar og nauðsynlegar af því að þar
fer fram prófun ýmissa hluta
undir eftirliti og undirbyggð af
þekkingu, sem bændum, með
venjulega menntun, er ofvaxið
við að fást.
Samtök um fyrirtæki — sam-
vinnufyrirtæki — eru nú talin
ómissandi á ýmsum sviðum hér á
landi, en vettvangur þeirra er
fremur vegna vöruhagnýtingar en
framleiðslugreinanna sjálfra. —
Meðal grannþjóðg okkar hafa
búnaðarfélögin — og í seinni tíð
búnaðarfélög og samvinnufélög í
sgmeiningu — efnt til búrekstrar,
sem eingöngu er ætlað að vera til
fyrirmyndar og til eflingar at-
vinnuveginum. Kynbótastöðvar
og ræktunarstöðvar, jurta og
dýra, eru starfræktar af nefndum
aðilum, stundum sjálfstætt en
stundum í samráði við tilrauna-
lúð hlutaðeigandi landa.
Og eg lít svo á, að í Eyjafirði
muni jarðvegur vera fullplægður
fyrir samvinnu á sviði ræktunar í
efnum eins og þeim, sem um get-
ur hjá öðrum.
í Eyjafirði var fyrsta mjólkur-
búið stofnað til starfrækslu á
þann hátt, sem nú er alþekktur.
Eyfirðingar stofnuðu • fyrstu
sæðingarstöðina hér á landi og
riðu þannig á vað, sem hér var
óprófað á sviði búfjárræktar.
Þetta atriði búfjárræktar er nú
efst á blaði í mörgum löndum,
og tveim heimsálfum að minnsta
kosti.
Við botn Eyjafjarðar reis sú
ræktunaralda, sem ef til vill hef-
ur verið áhrifaríkust hér á landi
um undanfarin 47 ár, eða frá því
Ræktunarfélag Norðurlands var
stofnað.
Og „annað hvort aftur á bak —
ellegar nokkuð leið“. í kjölfar
þess, sem þegar hefur gert verið,
er nauðsynlegt að annað fari, og
það er margt, sem miða kann til
frama og til gagns.
Sem eðlilegur afspringur sæð-
ingarstöðvanna í Danmörk — því
landi, sem lengst er komið í slíkri
ræktunaraðferð búfjárins — rísa
nú afkvæmarannsóknastöðvarn-
ar um allt landið. Það er nauð-
synlegt að ganga sem fyrst úr
skugga um kosti og galla ein-
staklinganna og það fæst bezt
með því að ala ungviðin upp við
sem líkust skilyrði og umfram
allt að geta prófað og staðreynt
kosti og galla svo fljótt, sem verða
má. Svo umfangsmikil starfsemi
er einstaklingnum ofuréfli.
Starfræksla slíks bús í Eyja-
firði er nauðsynleg, en aðeins fær
á félagslegum grundvelli. Á sama
búi mundi sæðingarstöðin eiga
heimili í framtíðinni, því að varla
getur hún átt það til lengdar í
núverandi kynnum.
En það er ekki bara þetta
tvennt, sem þarna mundi sérstakt
að sjá og reyna.
Rationalisering.
er útlent orð ,sem eg ekki þekki
neitt íslenzkt orð yfir. Það er
mjög mikið notað þessi árin, þar
sem menn leggja mjög kapp á að
samstilla og samrýma öll hugsan-
leg hjálparmeðul til þess að hag-
nýta fjármagnið sem bezt, nota
sem minnst stofnfé en skipa hjut-
unqm og raða þannig, að eitt taki
við af öðru, svp að mikið fáist fyi'-
ir sem minnsta fyrirhöfn. Með
öðrum orðum: Samstilling fjár-
magns og starfskrafta, lifandi eða
dauðra, til þess að afkasta á auð-
veldasta og ódýrasta hátt, er
ratipnalisering.
Ep er nú þetta ekki einmitt það,
sem við allir erum að reyna?
munu ýmsir segja. Jú, vissulega,
en þver fyrir sig. Það verðui' að
gerast á félagslegum grundvelli;
það er alltof dýrt og óvíst ef hver
prófar fyrir sig. Einmitt á svona
hþi hljóta að vera skilyrði til
þessa, svo hér sem annars staðar.
Byggingarnar, sem reistar eru
yfir fé og fóður, hljóta að miðast
við þetta. Vélarnar og verkfærin,
sem notuð eru við bústörfin,
hljóta að samrýmast húsakostin-
um, en að öðru leyti landstærð-
inni og aðferðum við nytjun
landsins.
Ræktunarhættir geta verið
áþekkir því, sem gerist á til-
raunastöðvunum, en hljóta þó hér
að miðast við bústofninn, sem
jörðin framfleytir, fremui' en að
farið sé inn á verkefni þau, sem
tilraunastöðvar jarðræktar hafa
sem aðal-viðfangsefni.
Umgeng'nismenning í búnaði
okkar er sá þyrnir, er stingur
augu þprra erlendra ferðamanna,
sem hingað koma.
íslenzkir bændur, sem utan
fara, hafa , einatt yiðurkennt
hversu ábótavant er hér, miðað
við það, sem genst annars staðar
í þessu efni.
Það er margt, sem slíku búi má
ætla af viðfangsefnum. Þar ætti
líka að vera uppeldisstöð fyrir
ungviði, og svo mætti lengi telja.
Hér á ekki að vera eiginlegt til-
raunabú, hvaða nafn því yrði val-
ið skiptir minnstu máli, aðeins að
það hafi hlutverk að rækja — og
ræki þau — í þágu og til upp-
byggingai' hliðstæðri atvinnu-
grein í héraði.
Á stríðsárunum efndi Búnaðar-
félag íslands til verðlaunasam-
keppni um framtíðarverkefni
landbúnaðar hér á landi. Eg var
þá erlendis, en sendi plagg til
þátttöku í samkeppni þeirri.
Voru þar ítarlegar tillögur fram
lagðar um reynslubú, á líkum
grundvelli og hér mætti starf-
rækja. Þeim tillögum hefur eng-
inn sinnt, þær hafa víst fáir les-
ið, enda er forystumönnum þjóð-
ar okkar annað hugleiknara en
að leita ráða til þess að efla ís-
lenzkan landbúnað, eða menn-
ingu atvinnugreinanna yfir höf-
uð. Kappið hefur allt verið lagt á
rýja og ræna náttúruna auðæfum
þeim, sem hún geymir og í langt-
um meiri mæli með hjálp tækn-
innar nú um stundir en áður
gerðist þegar tækin voru frum-
stæð. Búfjárræktaraðgerðir búa
við hörmungarskilyrði í hvívetna
af því að lqggjafa- qg fjárveit-
ingarvald er hugsjónalaust á
þessu sviði og tilviljun hefur
jafnan ráðið mestu um fjárveit-
ingar í þessu skyni. Því er varla
við að búast, að máU sem þessu
verði styrkur léður frá opinberri
hlið. Ur því að tilraunabú njóta
hans í rnjög litlum mæli, er ekki
að vænta, að reynslubú mæti
skilningi á þeim háu stöðurn- Síð-
an eg skrifaði umrædda ritgerð
hafa Svíar stofnað nokkur
reynslubú, sem starfrækt eru að
mestu á þeim grundvelli, sem eg
þá gerði að tillögum mínum. Sþal
þó sagt, að ekki hef eg nein ráð
lagt þar á, en atvikin hafa nú
hagað þessu svona. Er engin
fjarstæða þótt gert sé að tillögu
að efna hér þil hliðstæðs fyrjr-
tækis þó frumlegt sé. Þar rnætti
margt prófa og staðfesta — já-
kvætt og neikvaptt.
Staðarval.
Þegar um þetta mál er rætt þá
veit eg að fleirum muni fara sem
mér, að hugurinn reiki um hér-
aðið, leitandi að stað, sem svona
starfsemi yæri hentur, ef að
framkvæmd yrði.
Það er segin saga, að hann
verður að vera sem næst miðju
héraði. — Góðar og greiðar sam-
göngur þurfa að vera þaðan í all-
ar áttir. Þangað þarf að leggja
síma og rafmagn í upphafi, ef
ekki er fyrir. Miðað við að þar sé
uppeldisstöð má vegurinn til Ak-
ureyrar og frá ekki vera allt of
langur, því að þar ætla eg í mikl-
um mæli hagnýtingu þeirra úr-
gangsefni, sem til falla frá Mjólk-
ursamlaginu. Þarna þarf að vera
víðlendi og engin kotjörð, því að
ætla má að þar muni í uppeldi 50
—100 ungviði er fram í sækir, þar
að auki hinn afurðaprófaði naut-
gripastofn og svo nautin. Hvort
meira yrði skal að óathuguðu
máli ekki fullyrt. En búast má við
að kröfur yrðu gerðar til þess, að
hlutaðeigandi jörð, sem til þessa
yrði valin, þyrfti að hafa allt að
200 hekturum ræktaðs og rækt-
anlegs lands til slægna og beitar.
Víst er land til þessa vel fallið
bæði í Kræklingahlíð og Möðru-
vallasókn, en flest býli munu þó
of landlítil miðað við starfsemi
sem þessa. Möðruvelli í Hörgár-
dal veit eg staða líklegastan til
þess að fullnægja flestum þeim
skilyrðum, sem krafin yrðu við
staðarvalið, en sá er galli á þar,
að búið er sltipa þar mannvii'kj-
um og jörðin er í tveggja ábúð og
varla líklegt að auðsótt mundi
um breytingu þar á.
Fyrir ýmissa hluta sakir væri
æskilegt að byrja frá byrjun,
reisa öll mannvirki ný, leggja veg
heim á staðinn ef þess þarf með
og skipa hlutum í öndverðu í þá
röð, sem yera ber, án þess að rífa
niður það, sem þegar hefur verið
unnið.
Mig mínnir, að eg hafi einhvers
staðar lesið hugvekju frá Stein-
dóri Steindórssyni, menntaskóla-
kennara, þess efnis, að varðveita
beri skálann á Skipalóni frá falli
og helzt að honum beri að við-
halda, sem minningu þess fram-
taks, sem á Skipalóni var unnið
og þess tíma ey þessi staður varp-
aði Ijóma langt út fyrir takmörk
héraðsins. Víst er það viðeigandi,
og mundi ekki jafn yiðeigandi að
varðveita þær minjar í héraði,
sem fólk vill af mörkum leggja,
einmitt undir þaki skálans á
Skipalóni? Eg hygg það. — Og eg
held áfrarn.
Eru ekki líka skilyrði til þess
að gera Skipalón að þeirri bújörð
og þeirri .miðstöð búmenningar í
héraði, sem á er minnst að fram-
an? Vera má að betra land og
hentara í þessu skyni sé á Gæs-
um. Báðjr þessiy staðir geta kom-
ið til greina að því er eg fæ séð.
Þeir eru hæfilega langt frá þjóð-
veginum. Starfsemi þar þarf að
hafp frið, svo að þar komi þeir
einir, sem þangað eiga erindi, en
sé ekki þúfa allra seppa, er fram
hjá fara.
Eg hygg, að á háðum þessum
stöðum séu skilyyði til fjölþætt
(Framhald á 6. síðu).