Dagur - 21.12.1957, Qupperneq 5

Laugardaginn 21. desember 1957
D A G U R
5
STEFAN JONSSON:
Fræðslulögin fimmtíu ára
(Niðurlag.)
Enn segir Kristján Hjaltason í
minningum sínum, og væri
ánægjulegt að allir nemendur í
skólum nútímans gætu tekið
undir það:
„Eitt var það, sem ekki tízt
heillaði okkur börnin á þessum
árum, og það voru nýju skóla-
bækurnar. — Fyrsta landafræði,
sem eg las, var eftir Morten Han-
sen skólastjóra. Lítið kver ,og
aðeins örfáar blaðsíður um ís-
'land. — Heillandi og tilkomu-
mikið fannst mér þó landafræði
Karls Finnbogasonar, þegar hún
kom til sögunnar. Onnur bók,
sem hreif mig mjög, voru skóla-
ljóöin. Þar komst eg fyrst í raun-
Veruleg kynni við listaverk ljóð-
skáldanna. Mest fannst mér komn
til Matthíasar, Jónasar Hallgríms
sonar og Eiriars Benediktssonar."
Og enn segir Kristján Hjalta-
son:
„Megináherzlan í kennslunni
Var lögð á lestur, skrift og reikn-
dng, og svo kristin fræði, enda
var námstími hvers barns ekki
langur. Fyrstu árin var hann oft
ekki nema 4—6 vikur á vetri, og
sum börnin fengu varla svo lang-
an tíma. — Nokkur stuðningur
við þesst slitróttu kennslu voru,
að minnsta kosti í mínu byggðar-
’lagi, húsvitjanir prestsins, séra
Sigurðar Gunnarssonar í Stykk-
dshólmi, enda var hann mikill
menntamaður, unnandi fræðslu
og vaxandi þekkingar. Hann var
líka prófdómari í sóknum sínum.
Fyrsti maðurinn, sem eg tók próf
hjá var ekki skipaður kennari,
enda enginn kennari þá ráðinn
fyrir sveitina. — Þessi maður var
séra Jón Magnússon í Bjarnar-
höfn, faðir Magnúsar prófessors
og Þorsteins Jónssonar rithöf-
undar, hinn mesti áhugamaður
um kennslumál. Nokkur vandi
fannst mér að svara spurningum
þessara hámenntuðu og virðu-
legu manna, en góðmennska
þeirra greiddi mjög úr öllum
vanda,“
Þessar minningar Kristjáns
Hjaltasonar bregða ljósi yfir það,
hvernig almenningur í sveitum
tók þessari löggjöf. f þéttbýlinu
var breytingin ekki mikil, því að
víðast var þar áður skólahald í
einhverri mynd. — Þjóðin tók
yfirleitt löggjöfinni vel og reynt
var eftir mætti að greiða úr hús-
næðisvandræðum skólanna. —
En húsnæðisleysi skólanna er
ekki eingöngu liðin saga, heldur
staðreynd, sem 70-80 skólahverfi
landsins eiga ENN við að stríða.
— Er það mikið átak, sem gera
þai'f, til þess að hægt sé að segja,
að jafnrétti ríki í þessu efni. Er
það verkefni næstu ára að leysa
þetta framfaramál á hagkvæman
hátt.
Eins og öllum er ljóst hefur
húsakostur í sveitum tekið mikl-
um stakkaskiptum á liðnum 50
árum og ætti því nú að vera
hægara að fá gott húsnæði á
heimilum til skólahalds, en þá
mætir manni annað vandamál,
sem er fólksfæðin á heimilum. —
Verður nú mörg húsfreyjan að
leggja á sig þrotlaust erfiði í sam
bandi við skólahald á heimilum í
þeim sveitum, sem enn skortir
skólahús.
3. Fjrstu kynni mín af
löggjöfinni.
Ekki get eg látið hjá líða að
segja frá fyrstu kynningu minni
af skólalöggjöf og skólahaldi. —
Það var haustið 1913, sem eg
byrjaði farkennslu, rétt tvítugur
að aldri með litla skólagöngu að
baki. Eg réðst kennari í 8 vikur
í lítilli sveit og skyldi kenna á 4
bæjum, hálfan mánuð á hverjum
bæ. Skólaskyld börn voru 16, á
aldrinum 10—14 ára. Voru þau
flest allan tímann. Eg var svo
heppinn að byrja þetta ábyrgð-
armikla stai'f mitt á ágætu heim-
ili, hjá Kristjáni Eggertssyni,
formanni skólanefndar í Eyja-
hreppi, en hann var faðir Eggerts
Kristjánssonar stórkaupmanns í
Reykjavík. — Þarna voru húsa-
kynni lítil en hjartahlýja mikil.
Námsáhugi barnanna og skólalíf
var í ágætu lagi. Var stundum
glatt á hjalla í útileikjum um
miðjan daginn, þegar húsbóndinn
og heimilisfólkið bættist við hóp-
inn. — Þá voru aðeins 6 ár liðin
frá því að fræðslulögin voru sett,
og mátti því segja að löggjöfin
hefði ekki slitið barnsskónum.
En hvernig voru laun kennara
á þessum árum? — Þau voru
ekki há eftir þeim kröfum, sem
nú eru gerðar. Launfarkennara
voru þá 9 kr. á viku og „allt
frítt“, sem svo var kallað. Fyrir
þessar 8 vikur fékk eg því
grinddar kr. 72.00 í peningum.
Veturinn 1918—19 var eg líka
í farkennslu og hafði þá lokið
kennaraprófi. Þá var kaup far-
kennara enn óbreytt, en dýrtíð
hafði aukizt mikið. Síðasta hálfan
mánuðinn, sem eg kenndi þá, átti
eg alllangt leið að fara á kennslu
stað. Færi var vont. Eg fór því
ríðandi, og hafði hestinn hjá mér
yfir kennslutímann. — Þegar upp
var gert, greiddi eg kr. 1.75 fyrir
hestinn á dag, og var það ekki
ósanngjarnt miðað við vei'ð á
heyi og fóðurbæti, en sjálfur
hafði eg í kaup, eins og fyrr seg-
ir, kr. 1.50 á dag. Það var því’
léttur sjóður hjá mér eftir þenn-
an síðasta kennslutíma það árið.
Annars leið mér vel þennan tíma,
og hafði ágætan nemendahóp.
Árið eftir voru sett ný launa-
lög fyrir kennara, en allmargir
kennarar munu á þessum árum
hafa horfið frá kennslustörfum
og sumir aldrei komið að þeim
störfum aftur.
4. Lesturinn og íslenzka þjóðin.
Þegar Jón Sigurðsson forseti
var að berjast fyrir frelsi og
sjálfstæði íslands og íslenzku
þjóðarinnar, var lestrarkunnátta
íslendinga þungt lóð á metaskál-
nuum. Hann gat sannað að ís-
lendingar væru læsir og ættu
gagnmerkar bókmenntir.
Ennþá er lestrarkunnáttan að-
alsmerki þjóðanna, og eftir lestr-
arkunnáttu er menning þeirra
metin .— Hvernig var þá lestrar-
kunnáttan á íslandi 1907, er
fræðslulögin voru sett? Og
hvernig er lestrarkunnáttan nú?
Þessum spurningum er ekki auð-
velt að svara, þar sem ekki er
grundvöllur að samanburði. —
Enn sem fyrr er lestrai'kennslan
höfuðverkefni skóla og heimila.
Mat á skólum og skólastarfi er af
flestum miðað við lesturinn.
Góður lestui' merkir góður skóli
og góð heimili. Lakleg útkoma í
lestri, er tákn um laklegt skóla-
starf og hirðulaus heimili.
Það væri vissulega ánægjulegt,
ekki sízt fyrir þá, sem öll sín
beztu ár hafa unnið við lestrar-
kennslu og bóklega fræðslu ung-
menna, í samræmi við fyrirmæli
fræðslulaganna, ef hægt væri að
sanna með órækum tölum og
rökum, að framför hafi orðið á
lestrarkunnáttu ungmenna og
bó.klegum fræðum á liðnum ald-
arhelmingi, en sönnunargögnin
liggja ekki á lausu, vegna þess að
ekki er nein örugg undirstaða
undir samanburð. — Frá árinu
1907 eru engar skýrslur um
kunnáttu barna í lestri, eða öðr-
um greinum, sem ná yfir allt
landið, nema fermingarskýrslur
presta. í fermingarskýrslum gáfu
prestar einkunnir í lestri, skrift,
reikningi og bóklegum fræðum,
aðallega fyrir kunnáttu í kristn-
um fræðum, hvernig þau kunnu
bænir, vers og sálma. Einkunnir
gáfu prestar með orðunum ágæt-
lega, dável, vel og laklega.
Eg hef litið yfir einkunnir á
fermnigarskýrslum fyrir allt
landið, frá árinu 1907, og sérstak-
lega athugað einkunnir í lestri. —
Þar á meðal voru skýrslur úr
sóknum séra Árna Þórarinssonar
um 16 börn, sem fermdust í sókn
um hans þetta vor, en í þeim
hópi var eg. — Átta af þessum
börnum þekkti eg vel, og eg man
hvernig þau lásu ,en hin þekkti
eg af afspurn. — Af þessum 16
börnum eru 6 með ágætlega í
einkunn í lestri, 5 með vel +
og vel. Enginn hafði fengið eink-
unnina laklega.
Eftir þekkingu minni á þessum
fermingarbörnum, virðast mér
einkunnir prestsins mjög í sam-
ræmi við mat á lestri nú átímum.
Vel, dável og ágætlega merkir þá
5—10 í einkunn og virðist þetta
vera sæmilegur lestur hjá þess-
um 16 börnum. — Þegar eg las
yfir aðrar sams oknar skýrslur
víðs vegar af landinu, kom sama
íljós. Þó virtust einkunnir dálít-
ið misjafnar eftir héruðum. Eink-
um fannst mér bera á því, að
lakari einkunnir væru sums
staðar í fjölmennum, nýjum, ört
vaxandi kauptúnum, en í sveit-
unum. Þetta var þó ekki reynslan
í Reykjavík. Þar virtust mér
einkunnir í lestri jafnar og góðar,
enda höfðu þar verið starfandi
skólar u malllangt skeið.
Um samanburð á einkunnum í
öðrum greinum, miðað við ferm-
ingarskýrslur vorið 1907, er ekki
að ræða, því að þar var æfing og
kunnátta mjög lítil, og miklu
minni en nú á tímum.
Þessar hugleiðingar mínar um
lestrarkunnáttu barna fyrir
hálfri öld á íslandi, sanna lítið,
hvort um framför er að ræða við
skólaskyldu og aukna skóla-
göngu. Mér er það líka vel ljóst,
s.ð erfitt er að sanna slítk. — En
þar sem lesturnn er höfuðundir-
staða allra mennta, þá rverðu
ætíð starf barnaskólanna metið
eftir árangri af lestrarkennslunni.
En þótt eg geti ekkki sannað að
framför hafi orðið með lestrar-
kunnáttu á liðnum áratugum, vil
eg þó taka undir ályktun fræðslu
stjóra Reykjavíkur, Jónasar B.
Jónssonar, þar sem hann telur,
að lesturinn sé í framför og hafi
líklega aldrei verið betri eða al-
mennari en þessi síðustu ár, enda
er lögð á það megináherzla, enn
sem fyrr, að börnin nái snemma
leikni í lesti'i, því að lesturinn er
menningarstimpill þjóðanna.
5. Gildi skólanna.
Eg sagði áðan að það væri
ánægjulegt fyrir kennarastéttina
og alla, sem trú hafa á skóla-
starfi, ef hægt væri með prófum
og talnamati að sanna ágæti
skólanna og mæla framför með
áratuga millibili. En þótt þetta
tækist, og próf og mælingar
sönnuðu framfarir, væri þó ekki
fundinn allur sannleikurinn um
gildi skólastarfs. Sannleikui'inn
e rsá, að það er ekki hægt að
mæla allt í tölum og stigum. Það
eru hin duldu vei'ðmæti í stai'f-
semi skólanna, sem bjai'tsýnir
skólamenn hljóta að setja traust
sitt á. Og það eru einmitt hin
duldu vei'ðmæti skólastai'fsins,
sem oft verður bezta veganesti
nemandans, þegar max-gt af þeim
fi-æðum ,er skólinn kenndi, eru
fallin í gleymsku.
Menntunax-stigi þjóða getur
heldur ekki stöðugt farið fi-am.
Meðfæddar gáfur vaxa ekki við
skólaskyldu og skólagöngu, og út
af menntuðu fólki koma ekki
gáfaði'i einstaklingar, en efni
standa til.
Menntunin erfist heldur ekki
eins og fjármunir. Hver einstakl-
ingðr vei-ður að stríða við sama
námDefni, sömu erfiðleikana kyn-
slóð eftir kynslóð. Það er lögmál,
sem enginn getur skotið sér und-
an.
í umi-æðum manna á milli er
margt sagt um starf skólanna,
skólaskylduna og fjáraustur í
sambandi við skólamálin. Eg
ætla ekki að rökræða hér þær
ádeilur. — Vitanlega eiga þessar
ádeilur einhvern rétt á sér, og
enginn skóli, hversu ágætur sem
hann er ,nær þeirri hugsjón, sem
orðið skóli á í vitund okkar.
En þrátt fyrir mistök og mis-
munandi árangur í , skólastarfi
hafa menningarþjóðir heimsins
enn þá bjargföstu trú á skóla-
skyldu og skólastarfi, að leitast
er við að fjölga skólum og auka
áhrif þeirra.
Sameinuðu þjóðirnar eru nú að
leiðbeina, og styðja fjárhagslega
jær þjóðir, sem skemmra eru
kimnar í skólastarfi en íslend-
ingar, til að setja sér sams konar
löggjöf og hér gildir um skóla-
göngu og gilt hefur um hálfrar
aldar skeið.
Nútíma þjóðfélag verður að
byggja á bóklæsu fólki. Skólar
verða ekki niður lagðir fyrir
börn og ungmenni og skóla-
skylda ekki heldur. Það eina,
sem við getum gert er að bæta
skólana. Nútíminn er líka á réfetri
leið með sumt, þótt margt gangi
andsælis. — Ein bjartasta stjarn-
an á framtíðarhimni skólamál-
anna, er aukið mat persónuleik-
ans. Barnaskólarnir þurfa að
færast í það horf, að störf verði
eðlilegur hluti úr daglegu lífi
barnsins, en ekkifræðsluþvingun.
Sá er mestur listamaður í
kennslu, sem kann þá list í skóla
starfinu, að fræða fjöldann, en
láta þó persónuleika hvers nem-
anda njóta sín. Hver einstakling-
ur á sinn rétt og sína sérstöku
hæfileika, sem þarf að æfa en
ekki umbreyta. Og hvert ung-
menni er dásamleg lífvera, sem
höfundur lífsins hefur ætlað sitt
hlutverk í lífinu.
Starf skólans og kennarans á
að hjálpa nemandanum til að
valda því hlutverki, sem honum
er áskapað, en ekki það að skapa
nýja persónu.
Guð og góðir menn styðji skól-
ana. — Þeim er vandi á höndum.
Siglingaþjóðir eiga í
erfiðleikum
Miklir erfiðleikar bíða nú
þeirra þjóða, sem flest eiga kaup-
skipin og miklar tekjur hafa haft
af því að flytja vörur fyrir aðrar
þjóðir. Ný og stór skip bætast við
daglega, framboðið eykst en eft-
irspurnin ekki. Fjölmörg skip
sigla enn samkvæmt samningum,
sem ekki eru útrunnir ennþá, en
þegar gömlu samningarnir eru
útrunnir, munu erfiðleikarnir
fyrst steðja að, svo að um munar.
í Danmörku er þegar búið að
leggja við festar 20 skipum, 60
þús. smál. að stærð, en í Bret-
landi er búið að taka úr umferð
71 skip um 278 þús. brúttólestir.
Norðmenn hafa líka lagt mörgum
skipum, einkum olíuskipum.
Vegna hins mikla framboðs á
skiprúmi eru farmgjöld á heims-
markaði nú mjög lág.
Jólapotturinn. Vegfarendur í
bænum taka eftir því, að nú er
jólapottur Hjálpræðishersins
kominn á götuhornið við Kaup-
vangstorg. — Þeir aurar, sem í
pottinn fara, munu verða notaðir
til þess að gleðja gamla fólkið. —
Hjálpræðisherinn vinnur fagurt
starf. Gleðjum gamalmennin og
látum sjóða í jólapottinum.