Dagur - 18.12.1964, Blaðsíða 1

Dagur
Símar:
11166 (ritstjóri)
11167 (afgreiðsla)
XLVn. árg. — Akureyri, föstudaginn 18. desember 1984 — 92- tbl.
f—...... J
Dagur
kemur út tvisvar í viku
og kostar 20 krónur á
mánuði
l .....-- ~ ■ J
ÁGÚST SIGURÐSSÖN A MÖÐRUVOLLUM:
Tólf eydiiaréir í GRIMSEY
í REIKNINGI þeim, sem Sigurður Jónsson príor
á Möðruvallaklaustri gerði fyrir Gottskálk Kæn-
ekssyni Hólabiskupi, og undirritaður er á Möðru-
völlum liinn 6. nóvember 1447, eru í skrá um
eyðibýli klaustursins talin 12 eyðibýli i Grimsey.
Aðeins ein önnur forn heimild er til um Gríms-
eyjarjarðir Möðruvallaklausturs, s. n. Sigurðar-
registur, 1525. Er það eignaskrá Hólastóls þegar
lierra' Jón Arason tekur við biskupsdómi, gerð af
Sigurði syni lians, síðar presti og officialisáGrenj-
aðarstað. — I Sigurðar-registri er ekki greint frá
tölu jarða klaustursins í Grímsey, en sagt, að eign
þess sé tveir lilutar i eynni.
Elvort Grímseyjareign Möðruvallaklausturs
liefur staðið í stað, færzt saman eða aukizt nokk-
uð á tímabilinu 1447—1525 er óljóst mál af þess-
um tveim fornu heimildum. í þessari grein skal
reynt að svara þeirri-spurn.
UM GRÍMSEY er lítið kunnugt í fornum sið.
Talið er, að Jón biskup Ögmundsson hafi vígt
þar kirkju einhvern tíma á árunum 1110—1120,
enda er til máldagi fyrir kirkju þeirri. En hitt var
alsiða, er kirkjur lágu mjög afskekkt, að þær væri
seint eða jafnvel aldrei vígðar, þótt notaðar væri
fullum fetum. liiskup vígði aðeins stein, sem
nefndur var altarissteinn og fluttur var í kirkj-
una og hafður í stokk á altarinu. Á steini þessum
voru sakramentin geymd og helgi þeirra engu
minni en í vígðri kirkju. Ef höfðað er til sam-
bærilegra staðreynda er ljóst, að ekkert er því til
fyrirstöðu að guðsþjónusta án útdeilingar náðar-
meðalanna fari fram í óvígðri kirkju. En ekki
munu Grímseyingar liafa þurft að óttast það að
fá ekki að falla fram, því að guðshús þeirra á að
hafa verið vígt af Jóni biskupi helga, eins og
greindi. Dæmi af altarissteini er liins vegar til frá
Þönglabakka í Fjörðum, nokkru síðar. Ilitt verð-
ur að draga í efa, að Grímseyingum hafi ávallt
verið séð fyrir kirkjuþjónum í fyrri sið. Til Mið-
garðakirkju í Grímsey er talin tveggja prestaskyld
í máldaga Auðunar biskups rauðs 1318. Aðeins
er þó kunnugt um tvo presta í eynni allar þessar
aldir kaþólsks siðar, Hákon, fyrir 1254 (Sturl. II,
220), og Bergþór, d. 1320 (ísl. ann. 219, Storm).
í Auðunar máldaga er greint frá því, að bændur
þeir, sem eiga Grímsey skuli fæða prestana, en
Miðgarðakirkja á þá hálft fjórða hundrað á
Möðruvöllum í Hörgárdal.
Ár 1318 á Munkaþverárklaustur 3 jarðir í
Grímsey: Grenivík, Sandvík og Bása, og fær í
leigu lyrir þær 40 vættir skreiðar. Syðri.Grenivík,
Neðri-Sandvík og Básar haldast í eigu M-unka-
þverárklausturs fram úr. — Heitir svo 1446, að
Munkaþverárklaustur eigi fjórðung í eynni. Lýk-
ur þá Möðruvallaklaustur Grímseyjarprestum til
borðs í rentu el’tir fornum vana fimm hundruð,
en Munkaþverárklaustur lyrir sinn fjórðung 4
merkur og 8 álnir. Um jarðir Munkaþverárklaust-
urs er ekki greint hvort verið liafi byggðar 1446,
en lætur nærri að eyjan hafi þá öll verið í eyði,
er hluti Möðruvallaklausturs, tólf jarðir, er í
eyði 1447. Hafi eyjan ekki verið alvcg mannlaus
er útilokað að meir en 3 bændur liafi tórt þar,
þ. e. einn ábúandi á hverju býli Munkaþverár-
klausturs. Ekki hefur verið þar margbýli, er liálf
eyjan var laus til ábúðar, og ekki er líklegt að
byggð liéldist frenntr einhliða á jörðum Munka-
þverárklausturs en Möðruvallaklausturs. Og ekki
hefur verið liægt um vik að manna bát, er svo fá-
mennt var orðið. í þessari fólksfæð, eða fólks-
auðn, hefur prestssetrið á Miðgörðum vafalaust
verið autt. Það er því hyggja mín, að Grímsey
hafi verið gersamlega mannlaus 1447, er príorinn
á Möðruvöllutn gerir ábóta sínum á Hólum reikn-
ing um góss klaustursins. Jörð Möðruvállaklaust-
itrs, Flatey á Skjálfanda, er hins vegar í byggð, en
eign klaustursins, Keflavík í Fjörðum, er auð,
sem og hálfir Brettingsstaðir á Flateyjardal, en
Jrá jörð átti Hólastaður hálfa á móti Möðruvalla-
klaustri.
í Ólafs-registri 1461,^sem kennt er við Ólaf
biskup Röghvaldsson, á Munkaþverárklaustur
enn hinar sömu 3 jarðir í Grímsey, en jarðaskrá
fyrir Möðruvallaklaustur ]xí er engin til. I Sig-
urðar-registri teljast Munkaþverárklaustri enn
þessi 3 býli, en Möðruvallaklaustri, sem fyrr
greinir, tveir hlutar í eynni.
Hið eina, sem leiðbeint getur um samanburð á
eign Möðruvallaklausturs í Grímsey 1447 og 1525
er Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns
17Í3.
Það gefur auga leið, að Möðruvallaklaustur á
})á allar aðiar jarðir í eynni en liinar 3, sem
heyrðu klaustrinu á Munkaþverá, og beneficium
Miðgarða. Samkvæmt Jarðabók eru jxtð þessar
jarðir:
Ytri-Grenivík,
Borgir,
Sveinagarðar,
Sveinsstaðir,
F.iðar,
Efri-Sandvík.
í Jarðabók eru Munkaþverárklaustri taldar
jarðirnar í Syðri-Grenivík, Neðri-Grenivík og
Básum. Hjáleigan Aratóft fylgir liér Syðri-Greni-
vík. — Við prestbólið Miðgarða segir, að prestur-
inn upp beri 1 hundrað á landvísu af hvoru
klaustrinu um sig. — Um fleiri hjáleigur í eynni
getur alls eigi, nema tvær í landi Miðgarða. Og
fleiri jarðir, eða aðrar, en þær, sem nú voru tald-
ar hafa aldrei verið til í Grímsey. Er Jress sérstak-
lega getið í Jarðabók, að mikil landþrengsli sé í
eynni, þrátt fyrir mjög fítinn bústofn, og alls ekki
talinn grundvöllur fyrir fleiri býlum. Verbúðir
eru þá engar, né muna menn til þeirra, en 1713
er tekið 20 álna gjald fyrir menn úr landi á veg-
um klaustranna árlega.
Vandast nú málið all mjög, er finna skal hinar
12 jarðir Möðruvallaklausturs 1447, þar sem að-
eins getur verið um 6 jarðir að ræða í hæsta lagi,
enda er þá gert ráð lyrir skiptingu- á Grenivík og
Sandvík. Prestsetrið hefur lteyrt kirkjunni á Mið-
görðum. Það var lífsviðurværi prestanna og fjár-
hagsstuðull kirkjunnar og kemur Jrví ekki til
greina. — Um hjáleigurnar á Miðgörðum gegnir
sama máli. Þær hafa tilheyrt prestsetrinu, og fólk-
ið, sem þar hefur dregið fram lífið liefur verið á
siíærum prestanna við veiðar og á bjargi. Hér er
því aðeins til ein lausn. Og hún er sú, að tvibýli
teldist ávallt á þessum 6 jörðum Möðruvalla-
klausturs (og þannig er ástatt í Jarðabók 1713,
nema í Efri-Sandvík, sem gat verið stundarfyrir-
bæri). Aðeins með því móti gátu Möðruvalla-
klaustri talizt 12 ábýli í Grímsey, 1447 (aðstaða
fyrir 12 bændur á 6 jörðum).
Höfuðból (= aðalból) hefur aldrei verið til í
Grímsey, því að engri jörð Jaar hafa tilheyrt út-
jarðir. Notkun orðsins höfuðból (og aðalból) er
röng nú eða a. m. k. önnur en áðUr var. Þá var
það haft um aðal-jörðina, heima-jiirðina, og var
mótsetning orðsins út-jörð, sem var jörð, er lá
undir aðalbólið, höfuðbólið. Ríkilátur búskapur
á höfuðbólinu byggðist ekki á gæðum þeirrar
jarðar einhliða, heldur á ítölum Jress í öðrum
jörðunt, útjörðunum.
Unt líelft Möðruvallaklausturs í Grímsey 1525
er það að segja, að framangreindar jarðir klaust-
ursins hafi verið lagðar að jöfnu við hinar 3 jarð-
ir Munkaþverárklausturs, sem teljast fjórðungur
1446, og Miðgarða, sem væru Jxí einn fjórði úr
eynni með hjáleigunum. — 1 Jarðabókinni kem-
ur fram, að 9 ábúendur eru á jörðum Munka-
þverárklausturs 1713, en 11 á jörðum Möðru-
vallaklausturs. Er sýnt, að svo margir bændur fá
varla þrifizt í eynni, neina prestsetrið sé illa set-
iðj eða a. m. k. að búskapur Jrar sé lítill. Eru tald-
ir 4 bændur í Syðri-Grenivík og 3 á Básum. Væri
þar 2 bændur á hvorri jörð og einnig 2 á hverri
jörð Möðruvallaklausturs kæmi út rétt hlutfalls-
tala, 6:12. Og hafði matsverð Möðruvallaklaust-
ursjarða verið jafnt. og allra hinna er rétt að tala
um tvo hluti í eynni 1525.
Möðruvallaklaustur hefur ekki misst af eign
sinni í Grímsey 1525. Jarðirnar hafa aldrei getað
verið fleiri en 6. F.n tvíbýli á öllum jörðunum er
vanalegt ástand, er Sigurður biskupsson á Hól-
um gerir eignaskrá stólsins árið 1525, er faðir
hans, hinn síðasti kaþólski biskup Norðlendinga,
tekur við forráðum.