Dagur - 02.07.1988, Blaðsíða 6

Y - RUöAQ - 686f ilúi .£
6-DAGUR-2. júlí 1988
Á miðjum sjöunda tug 19. aldar
komu nokkrir skólapiltar að
Grímsstöðum og gistu þar. Um
kvöldið hafði einn úr hópnum
orðið allmjög drukkinn og þegar
hann vaknaði næsta morgun
hafði hann týnt hesti sínum,
hnakki og höfuðfati. Leit þá út
fyrir að hann yrði viðskila við
samferðarmenn sína og bar hann
sig að vonum aumiega. Lagðist
hann aftur fyrir og stundi: „Á
mér þá alltaf að líða illa?“
Þessi ungi maður var Kristján
Jónsson á ferð með skólafélögum
úr Latínuskólanum. Hann var þá
þegar orðinn þekktur af skáldskap
sínum eins og berlega kemur í ljós
þarna á Grímsstöðum. Þegar hús-
freyjan heyrir kveinstafi hans lætur
hún vinnumennina leita að hesti,
hnakki og höfuðfati piltsins og þeg-
ar hún færir honum þau tíðindi að
eigur hans séu komnar í leitirnar
bregst hann glaður við en kveðst
ekki vita hvernig hann geti launað
henni. Húsfreyjan segir þá að hann
hafi gert það fyrir löngu með kvæð-
um sínum.
Ekki er hægt að segja til um það
með vissu hvaða kvæði hins dapur-
lega skólapilts höfðu náð huga hús-
freyjunnar en kannski hefur henni
dottið í hug kvæðið Haust sem
hafði birst í norðanblaði, Kristján
þá 19 ára:
Allt fram strevmir endalaust,
ár og dagar líða.
Nú er komið hrímkalt haust,
horfin sumars blíða.
Fölna grös, en blikna blóm,
af björkum laufin detta;
dauðalegum drynur óm
dröfn við fjarðar kletta.
Allt er kalt og allt er dautt,
eilífur ríkir vetur.
Berst mér negg í brjósti snautt,
en brostið ekki getur.
Viðkvæmur og
örgeðja piltur
Örlögin sáu til þess að Kristjáni
leið illa. Kristján fjallaskáld var
óhemju bölsýnn maður og líf hans
lá óumflýjanlega niður á við án
þess að það ferli yrði stöðvað.
Sumir kunna að spyrja: Hvers
vegna reif maðurinn sig ekki upp
úr þessu volæði? Ekki er auðvelt
að svara en einhvern veginn finnst
manni að það hafi snemma legið
fyrir honum deyja ungur og óham-
ingjusamur.
Kristján Jónsson fæddist að
Krossdal í Kelduhverfi 13. júní
lt>42. Foreldrar hans voru Jón
Kristjánsson hreppstjóri og Guðný
Sveinsdóttir. Jón var góður maður
og guðhræddur og Guðný vel gefin
og hagmælt. Þegar Kristján var
fjögurra ára fluttu foreldrar hans að
Áuðbjargarstöðum í Kelduhverfi
og ári seinna missti hann föður
sinn.
Móðir hans giftist aftur manni er
hét Helgi Sigurðsson. Sögur herma
að hann hafi verið harðlyndur,
þóttafullur og hrottafenginn, en
Kristján var viðkvæmur og
örgeðja. Sætti hann oft barsmíðum
og misþyrmingum af hendi stjúpa
síns, en móðir hans gat ekkert
aðhafst, af ótta við mann sinn.
Kristján þoldi illa að vera órétti
beittur og kunni þá ekki alltaf að
hemja skapsmuni sína.
Kristján var bráðþroska, gekk
og talaði ársgamall og þegar hann
var fimm eða sex ára var hann all-
vel læs og kunni mikið af sögum,
vísum og versum. Átta ára var
hann jafnstór og sterkur og tíu til
tólf ára drengir og andlegur þroski
hans litlu minni, enda var hann þá
þegar farinn að yrkja. Uppfræðslu
fékk hann litla sem enga eftir að
stjúpi hans kom til sögunnar, en
hann fékk lánaðar allar þær sögur
og rímur sem hann komst yfir.
í
sögubrot
Frá 12 ára aldri hraktist Kristján
fjallaskáld í vinnumennsku úr ein-
um stað á annan eftir að móðir
hans og stjúpi höfðu slitið samvist-
ir. Upp úr fermingu fara menn að
leita til hans um erfiljóð og jafnvel
heldri menn í öðrum héruðum telja
sig fullsæmda af slíkri fyrirgreiðslu
frá hendi fátæks vinnupilts norður
á Fjöllum.
*
Astsælt skáld
um tvítugt
Þrátt fyrir andlegt atgervi Kristjáns
og þá staðreynd að áður en hann
verður tvítugur eru ljóð hans á
hvers manns vörum þá virðist eng-
inn hafa rænu á því að greiða götu
hans til meiri menntunar. Loks eft-
ir að blaðið íslendingur í Reykja-
vík birtir tvö kvæði eftir hann og
Páll Melsteð sagnfræðingur vekur
athygli á skáldinu og kjörum þess
fara hjólin að snúast. Kristján legg-
ur af stað til Reykjavíkur vorið
1863 og verður samferða frænda
sínum, Jóni Sigurðssyni alþingis-
manni á Gautlöndum. Þeir fara
Sprengisand og telja menn fullvíst
að þá hafi í fyrsta sinn heyrst sú
vísa sem síðan hefur verið sungin
og höfð yfir oftar en nokkur önnur
hér á landi:
Yfir kaldan eyðisand
einn um nótt ég sveima.
Nú er horfið Norðurland,
nú á ég hvergi heima.
Kristján býr sig undir skóla-
göngu með aðstoð góðra manna
næsta vetur og um vorið tekur
hann inntökupróf í Latínuskól-
ann og var hann síðan viðloðandi
skólann næstu fjóra vetur. Þar
var hann vinsæll og eignaðist
„Á mér þá alltcif
að líöa illa?“
—- spyr Kristján Jónsson ljallaskáld
gooa vim a ooro vio vaiaimar
Briem, Björn Jónsson, síðar rit-
stjóri og ráðherra, Kristján Eld-
járn Þórarinsson, Björn M.
Ólsen, Indriða Einarsson o.fl.
Ofdrykkjan teymir
skáldið í glötun
Vorið 1868 segir Kristján sig úr
skóla og fetar veginn til óhamingj-
unnar af meiri staðfestu en fyrr.
Indriði Einarsson lýsir síðasta
kvöldi Kristjáns í Latínuskólanum
í minningabók sinni Séð og lifað.
Hann segir að Kristján hafi komið
seint heim um kvöldið, drukkinn,
og umsjónarmaðurinn hafi sagt að
nú fengi hann nótu.
„Ég sat hjá honum uppi við efsta
borðið í bekknum allt kvöldið. Ég
hefði viljað hugga hann, en þess
var ekki kostur. Hann orti um
kvöldið kvæðið Ekki er allt sem
sýnist, en ég las það úr pennanum.
Hann strikaði lítið út. Það er eitt af
miklu Ijóðunum hans, er yfirkomið
af heimsþjáningu (Weltschmerz).
Morguninn eftir, þegar við gengum
frá bænum kl. 8, hneig hann niður
í dyrum Alþingissalsins, hann sagði
að sér hefði sýnzt maður stinga sig
í hjartað. Hann var borinn í rúm
sitt og fór síðar um daginn niður í
bæ til að segja sig úr skóla."
Ofdrykkjan varð fjallaskáldinu
að falli. Hann var þegar orðinn
niikill drykkjumaður er hann kom
til Reykjavíkur og að sögn skóla-
bróður meiri drykkjumaður en svo
að ástríða hans mundi læknast.
Kristján var frægt skáld og sómi
skólans út á við þannig að ekki var
honum veitt aðhald í Latínu-
skólanum, auk þess sem bindindis-
semi var ekki í hávegum höfð um
þær mundir.
Kristján Jónsson. Teikning Sigurðar Guðmundssonar eftir Ijósmynd.
Talið er að Tryggvi Gunnarsson hafl tekið þessa mynd af skáldinu skömmu
fyrir andlát þess.
Almenningur sætti sig ekki við
að skýra lánleysi hans með jafn
hversdagslegum hlut og ofdrykkju.
Hann vildi finna örvæntingu Krist-
jáns verðugt innihald, honum er
ekkert harmsefni of gott. Fólkið
kýs honum eftirlætissorg sína; tær-
andi og banvænan ástarharm.
Átján ára gamall varð Kristján
ástfanginn af glæsilegri stúlku
norður á Hólsfjöllum, Jóhönnu
Jóhannesdóttur. Hún réðist síðar
að Brú í Jökuldal, giftist syni bónd-
ans og flutti með honum til Amer-
íku. Lítið er um þessa ást hans að
finna í Ijóðum hans, kannski helst í
Bálför gamals unnustubréfs.
Dærni:
Brenndu, hverfðu, grimmri vafið
gleymsku,
gef ég eldi fals og ástatál.
Grimmilega geld ég minnar
heimsku,
gremju vekur löngu slokkið bál.
„Einmana dey
við kaldan stein“
Ekki er þó nokkur ástæða til að
ætla ástamálum úrslitaþýðingu í
örlögum Kristjáns. Trúverðugustu
kvæði hans eru þau sem túlka
örvæntingu hans og bölhyggju á
algildan hátt, án sambands við
ákveðið tilefni. Lífsskoðun hans
virðist heldur ekki hafa tekið veru-
legum breytingum með árunum:
Örmæddur flyt ég andlátskvein,
einmana dey við kaldan stein,
segir hann kornungur og í
kvæði því sem hann orti síðasta
kvöld sitt í skóla, ári áður en
hann dó, er tónninn sá sami:
Lífið allt er blóðrás og logandi
und,
sem læknast ekki fyrr en á
aldurtilastund.
Tár og grátur, þau orð sem
einna tíðust eru í kvæðum hans,
koma engu sjaldnar fyrir í fyrstu
Ijóðum hans en þeim síðustu og
„hin myrka, þögla gröf“, fyrir-
heitið um eilífan og draumlausan
svefn, er ávallt nærri.
Um ljóð Kristjáns verður ekki
fjallað í þessu sögubroti, þau eru
sérstakur kapítuli, en tvítugur
orti hann:
Einn ég harma, einn ég styn,
einn ég tárin þerra,
og hann dó einn, síðla vors
árið 1869, tuttugu og sex ára
gamall. SS
(Heimild: Tómas Guðmundsson: Fjalla-
skáldið, Minnisverðir menn, íslenskir
örlagaþættir, Rvík. 1968)