Dagur - 24.08.1991, Blaðsíða 9

8 - DAGUR - Laugardagur 24. ágúst 1991
- Björn Þórleifsson deildarstjóri öldrunardeildar Akureyrarbœjar í helgarviðtali
Framfarir í heilsugæslu og læknavísindum gera að verkum að meðalaldur
Islendinga hækkar stöðugt. Um leið eykst þörfín fyrir stuðning og marg-
víslega hjálp sem sveitarfélögum ber skylda til að veita þeim sem á þurfa
að halda. Aldraðir eru fjölmennur hópur í sveitarfélagi á borð við Akur-
eyri en einnig búa allmargir fatlaðir í bænum. Öldrunardeild Akureyrar-
bæjar rekur umfangsmikla heimilisþjónustu bæði fyrir aldraða og fatlaða.
Öldrunardeild Akureyrarbæjar heyrir
undir félags- og fræðslusvið bæjarins. Öldr-
unardeildin sjálf skiptist aftur í sex undir-
deildir, stofnanir og þjónustusvið. Fyrst ber
að nefna hjúkrunardeild Hlíðar, sem skipt-
ist í A,- B- og C hluta eða deildir. Um átta-
tíu manns búa á þessari hjúkrunardeild.
Þjónustukjarninn í Hlíð samanstendur af
þrjátíu íbúðum þar sem þrjátíu og sex íbúar
búa. Dvalarheimilið Skjaldarvík er sérdeild
með sérstökum forstöðumanni, þar búa
rúmlega sextíu manns. í sambýli fyrir aldr-
aða, sem stofnað var sl. vetur búa átta
manns. Ekki má gleyma félagsstarfi fyrir
aldraða, en það er sérsvið innan öldrunar-
deildar. Þar vinna tíu starfsmenn að félags-
legum þáttum. Meðal þess sem boðið er upp
á er handavinna, bókband og ýmislegt
föndur, spilamennska, skemmtanir og
ferðalög, hárgreiðsla, fótsnyrting, akstur
fyrir þá sem á þurfa að halda, leikfimi o.fl.
Að lokum skal nefna heimilisþjónustuna,
sem er mjög viðamikill þáttur öldrunarþjón-
ustunnar.
329 einstaklingar nutu
heimilisþjónustu í fyrra
Á árinu 1990 nutu 263 heimili með 329 ein-
staklingum þjónustu heimilisþjónustunnar.
233 einstaklingar höfðu stöðuga þjónustu
allt árið. í janúar 1990 voru 268 einstakling-
ar með fasta þjónustu, en þeir voru 272 í
desember sama ár. Þar af voru 252 aldraðir
en 20 öryrkjar. 57 einstaklingar höfðu þjón-
ustu til skemmri tíma, en henni var hætt fyr-
ir árslok.
Ástæður fyrir þjónustunni skiptust þannig
í fyrra: 298 einstaklingar nutu aðstoðar
vegna elli og sjúkleika, 22 einstaklingar
vegna langvarandi veikinda eða örorku, 6
einstaklingar vegna tímabundinna veikinda
og þrjár konur vegna tvíburafæðinga.
Heimsending matar er mikilvægur þáttur
fyrir ýmsa. í fyrra fengu 80 einstaklingar
mat sendan heim, en þeir voru 38 í árslok.
27 einstaklingar fengu heimsendan mat allt
árið, þar af voru þrír öryrkjar.
í janúar voru 33 starfsmenn í 19,5 stöðu-
gildum en í desember voru þeir 35 í samtals
20,7 stöðugildum.
Sérstakir forstöðumenn stjórna þessum
sex undirdeildum öldrunardeildar bæjarins,
og sjá þeir um daglegan rekstur hver á sínu
sviði.
í lögum er gert ráð fyrir að sveitarfélög
veiti öldruðum aðstoð til að dvelja sem
lengst í heimahúsum. Heimilisþjónusta
öldrunardeildar er því mikilvægt tæki til að
starfa eftir anda laganna hvað þetta snertir.
Björn var beðinn að segja frá sögu heimilis-
þjónustunnar á Akureyri.
„Heimilisþjónustan hófst árið 1975. Þá
hafði verið gerð könnun á högum aldraðra,
en í henni komu fram mjög eindregnar óskir
um heimilisþjónustu. Bæjarstjórn tók
ákvörðun um að hefja slíka þjónustu og
Félagsmálastofnun undirbjó stofnunina
með námskeiðahaldi og skipulagningu þjón-
ustu í heimahúsum. í fyrstunni voru þrjár
konur ráðnar til að sinna þjónustu við tíu
heimili. Starfsemin óx mjög hratt. Fljótlega
varð þörf fyrir forstöðumann, en núverandi
forstöðumaður, Edda Bolladóttir, hefur
gegnt starfinu nánast frá upphafi," segir
Björn.
Markmið Iaganna
Samkvæmt lögum frá 1983 og 1989 um
málefni aldraðra segir að markmið laganna
sé að aldraðir eigi völ á þeirri heilbrigðis- og
félagsþjónustu sem þeir þurfi á að halda, og
að hún sé veitt á því þjónustustigi sem eðli-
legast og hagkvæmast sé hverju sinni, miðað
við þörf og ástand hins aldraða. Markmiðið
er einmitt eins og áður sagði að aldraðir geti
búið sem lengst við eðlilegt heimilislíf. Jafn-
framt skal tryggja nauðsynlega stofnana-
þjónustu þegar hennar gerist þörf. Virða
skal sjálfsákvörðunarrétt hinna öldruðu eft-
ir því sem kostur er.
Um heimaþjónustu segir að hana skuli
reka í hverju sveitarfélagi. Björn segir að
þjónusta við aldraða skiptist í opna þjón-
ustu og stofnanaþjónustu. Heimaþjónusta
fellur auðvitað undir fyrrgreinda flokkinn.
Fyrir utan þá stefnu að aldraðir skuli búa
sem lengst f heimahúsum felst ákveðið hag-
kvæmnissjónarmið í lögunum, því á meðan
heimaþjónusta verður til að hindra stofn-
anadvöl sparar sú ráðstöfun fé og er ódýr-
asta og heppilegasta leiðin fyrir alla aðila.
Björn segir að spurningin sem menn
standi frammi fyrir varðandi heimilisþjón-
ustu sé hvenær heimilislíf hætti að vera eðli-
legt og stofnanavist hljóti að taka við. Þjón-
ustuhópur aldraðra metur þetta atriði ásamt
öðru sem máli skiptir, þegar ákvörðun þarf
að taka um framtíð aldraðra. „Ég er þeirrar
skoðunar að fyrirkomulag og starf þjónustu-
hóps aldraðra hafi tekist ákaflega vel í alla
staði, og að Akureyri sé komin einna lengst
á landsvísu í vistunarmati og ákvarðanatöku
um hvernig staðið skuli að mati á þörfum
aldraðra fyrir stofnanavist,“ segir Björn.
Heimilisþjónusta og heimahjúkrun
Þjónustuhópur aldraðra tók til starfa árið
1985 en hann var skipaður samkvæmt
lögunum frá 1983. Tveir starfsmenn samein-
ast í einni stöðu, sem vinnur fyrir þjónustu-
hópinn. Allir sem óska eftir vistun verða að
fara í vistunarmat. Fyrir kemur að aldraðir
óski eftir dvalarheimilisvist þegar aðrir kost-
ir leysa vanda þeirra miklu betur. Heima-
hjúkrun ásamt heimilisþjónustu og hugsan-
lega dagvistun getur leyst margan vandann í
bili án þess að fólkið þurfi að flytja að heim-
an. Einnig kemur til greina að fólk fari í
svonefndar hvíldarinnlagnir á dvalar- eða
hjúkrunardeildir.
Heimaþjónusta er að sögn Björns að
langmestu leyti fólgin í almennri heimilisað-
stoð. Um er að ræða atriði eins og dagleg
þrif og tiltekt sem þeir öldruðu ráða ekki
lengur við. Tvær konur sinna eftirlitsstarfi,
þær fara í stuttar heimsóknir og aðstoða
fólk við smáviðvik. Þá er um að ræða að
hjálpa hinum öldruðu til læknis, aðstoða við
innkaup o.s.frv. „Bara það að líta inn dag-
lega gefur aukið öryggi. Heimilishjálpin
kemur kannski ekki nema einu sinni eða
tvisvar í viku,“ segir Björn.
Aldraðir geta fengið heimsendan mat,
heita máltíð í hádeginu alla virka daga.
Einnig er hægt að fá frosinn mat um helgar.
Á sumrin er aðstoðað við lóðahirðingu og
við snjómokstur á vetrum. Um tímabundna
aðstoð er stundum að ræða þegar sérstakar
aðstæður skapast, t.d. svonefnd yfirseta í
veikindum, sem getur verið allt að því dag-
lega.
Ýmsir valkostir í stað dvalarheimila
Þeirri mcginreglu hefur verið fylgt að veita
heimilisþjónustu hálfan daginn, alla virka
Laugardagur 24. ágúst 1991 - DAGUR - 9
daga. Ef þörf er á meiri þjónustu er málið
endurskoðað og kemur þá stofnanavist til
greina eða jafnvel dagvistun. Síðarnefnda
úrlausnin er að dómi Björns nokkuð van-
nýttur kostur á Akureyri en það má að hluta
útskýra með því að heimilisþjónustan leysir
vanda margra allt þar til hjúkrunarheimili
tekur við. Björn segir að með bættri þjón-
ustu muni dvalarheimilin smám saman
hverfa út úr myndinni. Þjónustuíbúðir geta
hentað mörgum en þegar það gengur ekki
lengur hljóti hjúkrunardeildir að taka við.
Björn segir að alltaf sé verið að velta fyrir
sér einhverjum úrbótum í öldrunarþjón-
ustu. Hvað heimilisþjónustu snertir er eink-
um tvennt á dagskrá.
I fyrsta lagi á að auka samvinnuna við
heimahjúkrun. Eins og stendur eru sam-
ráðsfundir vikulega milli heimahjúkrunar
og heimilisþjónustu en með haustinu gæti
hugsast að unnt verði að koma upp tveimur
heimaþjónustumiðstöðvum. Þar myndu
þessar tvær greinar vinna beinlínis saman en
það er nýjung því ríkið stendur straum af
heimahjúkrun en sveitarfélög af heimilis-
þjónustu. Þetta er gert þar sem þörfin fyrir
meiri samvinnu hefur ótvírætt komið greini-
legar fram undanfarin ár. Akureyrarbær
fékk styrk til að standa að þessari tilraun úr
Framkvæmdasjóði aldraðra. Ætlunin er að í
þjónustumiðstöðinni í Víðilundi verði sam-
eiginleg miðstöð eða skrifstofa þessara
starfsdeilda en önnur á Oddeyri. í framhaldi
af þessu munu samráðsfundir verða haldnir
daglega, þar sem ákveðið verður hvaða
þjónusta á best við fyrir hvern og einn ein-
stakling.
Hitt atriðið sem stendur til að bæta úr er
að hefja kvöldþjónustu. Það mál er ekki
komið eins langt í undirbúningi en þó er
ákveðið að reyna á hvort þetta sé fram-
kvæmanlegt á Ákureyri. Björn segir að hér
verði ekki um fastaþjónustu að ræða nema í
einstökum tilvikum, þar sem ákveðið verð-
ur að líta inn hjá fólki í öryggisskyni. Starfs-
menn yrðu þá e.k. eftirlitsmenn sem unnt
yrði að ná til með farsíma eða á annan fljót-
legan hátt í neyðartilvikum. „Draumurinn
var sá að heimahjúkrun, heimilisþjónustan
og Svæðisstjórn málefna fatlaðra yrðu inni í
þessu saman. Heimahjúkrun er reyndar
með þjónustu um helgar en ekki á kvöldin.
Þeir sem þurfa á öryggi að halda sækja
gjarnan um öryggishnappa frá Securitas og
hafa þá öryggi í þá veru að geta kallað til
aðstoðar á nóttunni," segir Björn.
Reynslan af heimilisþjónustunni
En hver hefur reynslan verið af heimilis-
þjónustunni? Björn segir að fólkið sem
hennar nýtur sé yfirleitt ánægt. Auðvitað
finnst einum og einum alltaf að hitt og ann-
að mætti betur fara, eins og gengur.
Óánægja kemur helst fram ef einhver breyt-
ing verður varðandi starfsfólk heimilisþjón-
ustunnar. Þegar fólk fór að flytja í nýbyggð-
ar þjónustuíbúðir við Víðilund spurðist það
mikið fyrir um hvort það gæti ekki áfram
orðið aðnjótandi sömu heimilisþjónustu,
þ.e. að sama starfsfólkið kæmi áfram.
Á Akureyri búa allmargir fatlaðir ein-
staklingar. Mikið fatlaðir einstaklingar
þurfa margir bæði á heimilisþjónustu og
heimahjúkrun að halda. Þjónusta við fatl-
aða kemur frá öldrunardeildinni sem Björn
stjórnar. Hann var spurður að því hvernig
þetta hefði atvikast.
„Ég tel að þarna hafi verið um hagræð-
ingarsjónarmið að ræða. Þegar öldrunar-
deildin var stofnuð kom fljótlega í ljós að
yfir 90 prósent af þeim sem nutu heimilis-
þjónustu voru aldraðir einstaklingar, en
afgangurinn var fatlað fólk. Á þeim tíma
var álitið að heimaþjónusta við fatlaða ætti
betur heima hjá öldrunardeild en sem sér-
stök deild. Upplýsingar sem heimilisþjón-
ustan sendir frá sér koma til þjónustuhóps
aldraðra og því er einnig náið samstarf
þarna á milli, eins og ég sagði áðan,“ segir
Björn.
í lögum um félagsþjónustu sem samþykkt
voru seint sl. vetur er kafli um aðstoð sveit-
arfélaga við fatlaða sent búa í heimahúsum.
Lögin segja að tryggja skuli fötluðum sam-
bærileg lífskjör og jafnrétti á við aðra þjóð-
félagsþegna og þeim útvegað íbúðarhús-
næði. Skapa skal fötluðum skilyrði til að lifa
sem eðlilegustu lífi miðað við gctu hvers og
eins. Kjarni laganna er að fatlaðir eigi rétt á
nauðsynlegri þjónustu í sínu sveitarfélagi,
allt eftir þörfum hvers og eins. Jafnframt
skal stuðla sem mest að því að fatlað fólk
reyni að bjarga sér sjálft svo sem frekast er
unnt og lifa sjálfstæðu lífi utan stofnana sem
lengst.
Að efla einstaklinga til sjálfsbjargar
Björn segir að þar sem megináhersla lag-
anna sé á að efla fólk til sjálfsbjargar hljóti
ýmsar spurningar að koma upp í einstökum
tilvikum. Meðal þess sem gera þurfi grein-
armun á sé almenn aðstoð og aðhlynning
annarsvegar og bein hjúkrun hinsvegar.
Sveitarfélög hafi skyldu til að hjálpa fólki að
búa sem lengst heima við sem eðlilegastar
aðstæður. Matið á því hvenær aðstæður
hætti að vera eðlilegar hljóti að vera erfið-
leikum bundið. Þjónustuhópur aldraðra
meti þessi mál fyrir hina öldruðu en hvað
fatlaða áhrærir komi svæðisstjórn málefna
fatlaðra inn í myndina. í lögum segir að
læknisvottorð skuli liggja fyrir þegar sótt er
um aðhlynningu vegna heilsufarsástæðna.
Sveitarfélög eiga að setja reglur um fram-
kvæmd félagslegrar heimaþjónustu. Björn
segir að þrátt fyrir að engar skrifaðar reglur
séu til urn þetta hjá Akureyrarbæ frá nýrri
tíð hafi verið unnið út frá því sjónarmiði að
heimaþjónusta sé ekki veitt á sama stað
nema hálfan daginn alla virka daga. „Sú
hugsun er á bak við að heintilishjálp sé veitt
eftir bestu föngum. En fólkið sem sinnir
henni er ekki faglært hjúkrunarfólk. Þegar
einstök tilvik þróast þannig að hjúkrunar er
þörf fremur en heimilisaðstoðar þá fer
starfsfólk heimilisþjónustunnar að veigra
sér við að sinna því,“ segir Björn.
- En þýðir þetta ekki að sveitarfélög eins
og Akureyrarbær eru komin nokkuð upp að
vegg, eða geta komist það í ákveðnum til-
vikum? Ef mikið fatlað fólk vísar til laganna
og segir að það eigi rétt á þjónustu við hæfi,
hvort sem er á stofnun eða heima, þá er
ekki starfandi nein stofnun hér á Norður-
landi sem sambærileg er við það sem þekkist
í Reykjavík, t.d. Hátún 12.
Álitamál koma stundum upp
Björn segir um þetta að sér virðist sem
þessu ástandi sé einna helst hægt að líkja við
grátt svæði á milli heilbrigðisþjónustunnar,
félagslegu þjónustunnar sem Félagsmála-
stofnun sér um, heimilisþjónustu öldrunar-
deildar og svæðisstjórnar. Tilvik geti komið
upp þar sem menn lenda mitt á milli allra
þessara aðila og þá getur orðið álitamál hver
eigi að sinna viðkomandi tilfelli. „Ef málið
snýst um að einstaklingur þurfi meiri hjúkr-
un en heimilisaðstoð þá þarf að endurskoða
stöðuna. Yfirleitt er samstarfið við heima-
hjúkrun gott en ég tel að það þurfi að efla,
eins og ég sagði áðan. En spurningin er ekki
svona einföld því hún snýst líka um hversu
lengi heimahjúkrun endist. Ef við ætlum að
teygja þetta svo langt að fólk þurfi aldrei að
fara á stofnun er það orðið spurning um
fjórar til fimm stöður kringum hvern ein-
stakling, þ.e. ef þörf er á að sinna honum
allan sólarhringinn í heimahúsi. En ég tek
fram að erfitt er að meta málin í mörgum til-
vikum og ákveða hvenær á að segja við ein-
staklinga: Nú getur sveitarfélagið og heil-
brigðisþjónustan ekki lengur sinnt þér
heimavið, þú verður að fara á stofnun. Ef
menn neyðast til að fara þessa leið verður
auðvitað að vera hægt að bjóða upp á ein-
hverja slíka stofnun sem hægt er að vísa á,“
segir Björn.
Hinn félagslegi geiri Akureyrarbæjar setti
sér ákveðin mörk varðandi heimilisþjónustu
eins og lögin kveða á um en Björn bendir á
að auðvitað sé umdeilanlegt hvar þessi
mörk eigi að liggja.
Framtíðin
- Hverju þarf að breyta á Akureyri til að
koma til móts við lagabókstafinn um heima-
þjónustu sveitarfélaga frá síðasta vetri?
Björn segir að þróunin á Akureyri hafi verið
nokkuð á undan því sem almennt gerist á
landinu með tilliti til heimilisþjónustu og
heimahjúkrunar. „Ég get ekki séð að við
þurfum að breyta neinu í okkar rekstri
vegna þessara laga og ákvæða þeirra. Allt
sem er nefnt í lögunum um félagslega
heimaþjónustu er þegar fyrir hendi í
bænum. Spurningin er eingöngu sú hvort
auka þurfi þjónustuna eða bæta hana. Við
erum sífellt að þróa þessi mál og reynum
ýmsar nýjungar sem taldar eru til bóta. Við
verðum vör við að þörfin fyrir þessa þjón-
ustu eykst. En ég tel að alla hluti verði að
framkvæma á sem hagkvæmastan hátt,“
segir Björn. EHB
Texti og myndir:
Egill H. Bragason.
Heimilisþjónustan tekur til margra þátta aðstoðar við aldraða. Einn þcirra er aðstoð við innkaup. Á myndinni eru þær Ásrún Jónsdóttir og Margrét
Emilsdóttir, starfsmaður heimilisþjónustunnar, cn Margrét aðstoðar Ásrúnu vikulega við innkaup og ferðir í banka. Myndin er tekin í Vcrslunarmið-
stöðinni Sunnulilíð.