Dagur - 01.02.1992, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Laugardagur 1. febrúar 1992
Brot úr sögu bænda
Af dýrasögum
Atli Vigfússon
bænda
Bændabókmenntir geta verið á
ýmsa vegu, en í gegnum aldirn-
ar hefur öll sagnagerð borið
keim af því landbúnaðarþjóðfé-
lagi sem þjóðin hefur búið í. A
fyrri hluta þessarar aldar voru
sögur þær sem kallast dýrasög-
ur mikið skrifaðar og hafa þær
mikið verið lesnar bæði af ung-
um og öldnum til gagns og gam-
ans allt fram á þennan dag.
Margir lögðu list þessa fyrir sig
enda höfðu blöð eins og Dýra-
vemdarinn mikil áhrif sem víða
var keyptur og þá voru einnig
gefnar út heilar bækur með dýra-
sögum eingöngu. Mest vom þetta
sögur af húsdýmm, baráttu- og til-
finningasögur og frásagnir af vits-
munum þessara málleysinga.
Ásgeir Jónsson frá Gottorp safn-
aði sögum af forystufé í heila bók
sem kom út 1953 og skrifaði
mönnum í flestum sýslum landsins
til þess af ná saman efninu. Fékk
hann miklar og góðar undirtektir
bænda og segir hann í formála bók-
arinnar að sér hafi borist svo mikið
efni að engin prentsmiðja landsins
hafi fengist til þess að prenta það
allt, en svo mikil stórbiblía hefði
það orðið. Valdi hann því úr sögun-
um og stytti sumar til þess að færa í
stílinn, en sumar birtust óbreyttar í
sagnastíl þeirra bænda sem þær
skrifuðu.
Ásgeir segir að það muni vera
einkum eldra fólkið sem í skamm-
degisrökkrinu muni hafa ánægju
af að líta yfir þætti þessa, einmitt
á sama tíma og gamla, góða for-
ystuféð væri að spá fyrir veðri fyr-
ir næsta dag, í sínu dimma króar-
homi, og það af svo miklum
óskeikulleik og nákvæmni að eng-
in veðurstofa mannvits og vísinda
kæmist nærri því rétta. Hins veg-
ar vonar Ásgeir að ungt fólk muni
einnig lesa bókina og þá sérstak-
lega það fólk sem ekki hefur átt
þess kost að kynnast forystufénu
og geri sér grein fyrir því hvflíkt
lífakkeri fé þetta var sauðfjárbú-
um landsins.
í lok formála beinir hann orð-
um sínum til fjárbænda landsins
og hvetur þá til þess að eignast
gott forystufé, þar sem það veiti
mikla lífsánægju og öryggi við
geymslu og hirðingu hjarðarinnar
og hjálpi til við að spara marga
heytugguna.
Fleiri voru þekktir fyrir dýra-
sögur og ekki síst Jóhannes Frið-
laugsson bóndi og kennari að
Haga í Aðaldal. Jóhannes skrifaði
og gaf út eigin dýrasögur, einnig
safnaði hann saman efni frá öðr-
um. I formála sínum að bókinni
Dýrasögum (1947) sem er sam-
safn sagna af hinum ýmsu dýrum,
kveður við nokkuð annan tón en
hjá Ásgeiri í Gottorp því Jóhannes
leggur höfuðáherslu á gildi dýra-
sagnanna fyrir böm og unglinga
þar sem mjög nauðsynlegt sér fyr-
ir þau að lesa þetta sér til afþrey-
ingar og gagns og minnir á upp-
eldislegt gildi efnisins.
Margar af þessum sögum urðu
vinsælar og væri eflaust grund-
völlur fyrir því að gefa þær út aft-
ur ef teiknað væri við þær, eins og
tíðkast í bamabókum í dag.
En hvort sem sögur af húsdýr-
unum vom ætlaðar fyrir aldraða,
böm og unglinga eða einhverja
aðra, þá eru þær athyglisverður
þáttur í sögu bænda sem lýsir vel
samskiptum dýra og manna.
lífí...
Hestur Davíðs
vinnumanns
á Fjalli
Það var eitt haust kringum 1890 að fjórir menn
vom sendir úr sveitunum norður yfir Reykjaheiði
í Kelduhverfi. Áttu þeir að sækja fé það sem þar
kæmi fyrir. Mennimir voru Davíð Jósefsson,
Hemit Friðlaugsson, Vilhjálmur Jónsson og Krist-
ján nokkur.
Gekk þeim félögum ferðin vel norður og fengu
þeir þar um 60 fjár sem átti vestur yfir Reykja-
heiði. Leggja þeir upp árla morguns frá Ási í
Kelduhverfi og vestur svonefndan Bláskógaveg.
Komu þeir um miðjan dag að Undirvegg sem er
seinasti bær sem farið er frá þegar þessi vegur er
farinn yfir heiðina. Var þá komin norðan bleytu-
hríð og útlit ískyggilegt. Er frá Undirvegg talin 8-
10 stunda ferð með fé að efstu bæjum vestan
Reykjaheiðar.
Lögðu þeir síðan af stað vestur á heiðina en
ekki höfðu þeir lengi farið áður en veður tók að
versna. Héldu þeir samt áfram, en sóttist seint
leiðin, enda jókst hríðin þegar á daginn leið.
Hnoðaðist snjórinn neðan í féð og gerði það svo
bágrækt að varla var hægt að þoka því áfram.
Tóku þeir þá það ráð að þeir tóku hesta sína og
ráku þá á undan til að troða slóðina. Sigu þeir
svona áfram með féð vestur heiðina að svonefndri
Lönguhlíð og var þá farinn þriðjungur leiðarinnar.
Var þá orðið dimmt af nóttu, komin mokhríð og
ekki viðlit að koma fénu lengra.
Vom þá tveir kostir fyrir höndum fyrir þá fé-
laga. Annar var sá að standa yfir fénu um nóttina
og var það ekki álitlegt því að ekki sýndist annað
líklegra en hann myndi ganga í stórhríð um nótt-
ina. Hinn var sá að leita til byggða, austur eða
vestur. Kusu þeir þann kostinn heldur að halda
áfram vestur yfir heiðina, þó að þann veg væri
lengra til bæja.
Skildu þeir síðan við féð, ráku hestana á undan
sér og reyndu að halda við veginn, en gekk það
illa vegna hríðar og náttmyrkurs. Var hættulegt að
tapa veginum því að víða á leiðinni vom djúpar
gjár og ekki hægt að komast yfir þær nema á stöku
stað og mátti engu muna að þeir villtust.
Tók Davíð þá hest þann sem hann hafði og rak
hann á undan. Var það grár hestur sem Valur hét
og var eign Þorkels bónda Guðmundssonar á
Fjalli, en Davíð var vinnumaður hans.
Hesturinn var reyndur að traustleik og vegvísi
og vanur gangnahestur og Davíð ráðslyngur og réð
hann mestu fyrir þeim félögum. Segir nú ekki af
ferð þeirra fyrr en þeir komu vestur að Sæluhús-
múla. Var þá langt komið fram á nótt og komin
stórhríð með miklu frosti.
Vestan við múlann tóku við svokallaðar Hellur.
Vom þar víða hraunspmngur og gjár og mjög
vandratað. Lá vegurinn í bugðum yfir Hellumar
og var leiðin áhættusöm. Leist þeim félögum því
ekki á að leggja í þessa leið og tóku á það ráð, sem
ekki var fýsilegt, að setjast að á bersvæði, þreyttir,
hungraðir og blautir eftir daginn og töldu litla von
að þeir myndu halda lífi yfir nóttina í því veðri
sem þama var.
Tók Davíð þá Val sem fyrr og rak hann einan á
undan sér og setti allt traust sitt á ratvísi hans.
Skyldu svo hinir félagamir reka hver sinn hest í
slóð Vals og Davíðs.
Var þar næstur Vilhjálmur með brúna hryssu
sem hann hafði. Gekk allt vel í fyrstu og þræddi
Valur vestur Hellumar og töldu þeir víst að hann
hefði haldið við götumar þótt ekkert sæist fyrir
stormi og mikilli fannkomu.
En þama vék Brúnka Vilhjálms örlítið út af
slóð Vals og festi einn fótinn í spmngu og sat þar
föst. Þeir félagar námu staðar og fóru að reyna að
losa fótinn úr sprungunni, en það tókst ekki hvem-
ig sem þeir reyndu. Stóðu þeir þama lengi yfir
henni og reyndu á ýmsa lund að losa skepnuna en
fengu engu áorkað.
Tók þeim þá að kólna því veðrið harðnaði þeg-
ar leið á nóttina. Kom þeim til hugar að reyna að
sækja menn og verkfæri niður í byggð en var það
þó löng leið.
Hurfu þeir frá því ráði því óvíst var að þeir
næðu bæjum í veðrinu og annað það að tæplega
myndu þeir sem eftir yrðu hjá hryssunni halda lífi
á bersvæði í þessari drápshríð.
Varð það úr að þeir skám hryssuna með vasa-
hníf og mun þeim ekki hafa fallið það létt, en
töldu það betra en að skilja þama við hana og láta
hana kveljast til dauða.
Lögðu þeir síðan af stað aftur og rak Davíð Val
á undan og lét hann alveg ráða ferðinni. Gekk
þeim seint, en náðu þó bæjum um dagmálaskeið
og voru þá orðnir mjög þrekaðir. Fengu þeir hina
bestu aðhlynningu og var hestinum þakkað það
hversu giftusamlega þeim tókst að komast til
byggða. (Jóhannes Friðlaugsson: Dýrasögur útg. 1947 ]
Forystusauður
Björns bónda á
Gili í Svartárdal
Árið 1932 eignaðist Björn bóndi á
Gili í Svartárdal, sem bjó um
skeið á Valabjörgum í Seylu-
hreppi í Skagafirði, mógolsóttan
forystusauð með hvíta leista á aft-
urfótum. Bjöm kvaðst hafa þegið
sauðinn að gjöf, þá tveggja vetra,
af Jóhannesi Guðmundssyni í
Ytra-Vallholti í Hólmi. Sauðurinn
var nefndur Fengur.
Fengur var meðalsauður á vöxt,
rismikill og léttbyggður og fríður
sýnum með óvenjufagurt augna-
bragð, sem lýsti bæði vitsmunum
og miklu tápi. Hann hafði mjög
skarpa athyglisgáfu og á sumar-
stöðvum sínum, sem voru oftast á
Leifsstaðaflám á Svartárdalsfjalli,
var hann næmur og á verði fyrir
öllum mannaferðum og laginn að
skjóta sér undan þegar Svartdæl-
ingar smöluðu fjallið. Aldrei lét
hann handsama sig í bæjasmala-
mennsku eða göngum, en komst
þó tvisvar að Stafnsrétt og slapp í
bæði skiptin.
Um daglega háttsemi Fengs var
sagt: Hann hélt sig jafnan í sömu
húskró, en fremsta stafgólf að
garðaplássi hennar tók hann til
eigin afnota og leið þar engri
skepnu nærri að koma á meðan
féð var að éta. Það var því hent-
ugra að hafa gott garðapláss í hús-
inu þar sem Fengur einn þurfti 6-7
kinda rúm.
Þó að í Feng legðust ill veðra-
brigði sýndi hann aldrei tregðu
með að fara út úr húsi. En þegar
allt féð sem reka átti til beitar var
komið út á húsahlaðið, þá hljóp
hann fram fyrir það sitt á hvað og
reyndi að vama því að renna
burtu. Þegar hann hagaði sér
þannig brást aldrei að illviðri var í
aðsigi.
Það var á góu veturinn 1939,
snemma dags, að skyndilega brast
á stórhríð. Fé Bjöms var komið á
beit í vel tveggja kílómetra fjar-
lægð frá bænum. Björn var við
gegningar heima þegar hríðin
skall á. Samstundis fór hann að
vitja um féð. Hittir hann það í ein-
um hóp og ætlaði að reka af stað.
Brá þá svo við að allt sat fast og
engin skepna vildi hreyfa sig. Þá
uppgötvaði Bjöm að Feng vant-
aði. En rétt í því augnabliki kom
hann einhversstaðar utan úr sort-
anum að fjárhópnum með nokkrar
kindur sem frá höfðu slitnað og
var hann að smala þeim saman við
aðalhjörðina. Kyrrstöðu fjárins
var því lokið og tók Fengur djarf-
lega forystuna og þræddi hina
bestu leið, ýmist skáhallt eða beint
í veðrið.
Landslagi er þama þannig hátt-
að að þar er hólótt með mörgum
skomm og þvergiljum. Verst yfir-
ferðar er þó svonefnt Bæjargil og
upp úr því að norðan snarbratt upp
á fjárhúsahlaðið. Snjóhengjur
vom komnar í gilið og örðugt yf-
irferðar. En ekki bilaði kjarkur
Fengs og dugur að brjótast skafl-
ana, þótt umbrot væru í þeim
mörgum. I Bæjargilinu var komin
geysileg snjóhengja í norðurbarm-
inn og braust Fengur hana með
hvfldum og fylgdu honum örfáar
kindur. Helmingur fjárins treysti
sér ekki í ófæmna, en hríðarsort-
inn var svo mikill í gilinu að varla
sá á hendur sér. Vegna þessarar
hindmnar varð Bjöm að leggja
það á Feng að fara með hann níu
ferðir til baka ofan í gilið til þess
að reka féð þaðan í smáhópum.
Að lokum var þrautin sigmð og
hjörðin komst í húsaskjól fyrir frá-
bæran dugnað og vitsmuni Fengs.
Kvaðst Bjöm í fyrsta sinn hafa
séð þama glögg þreytumerki á
Feng þegar leiknum var lokið.
(Ásgeir Jónsson: Forystufé útg.1953)