Dagur - 25.02.1992, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Þriðjudagur 25. febrúar 1992
Stefán Skaftason:
Atvinnuuppbygging
í dreifbýli
- erindi flutt á ráðunautafundi Búnaðarfélags íslands
og Rannsóknastofnunar landbúnaðarins 1992
Erindi þetta, sem ég hef valið
nafnið Atvinnuuppbygging í dreif-
býli, fjallar um nauðsyn þess fyrir
dreifbýlið að tekin séu upp ný
hugsun og ný vinnubrögð við að
efla nýsköpun atvinnutækifæra í
dreiíbýli. Erindið byggir að hluta
á efni sem ég aflaði mér í ferð
minni til Finnlands sl. haust á
sumarskóla á vegum FAO um
þróun og nýsköpun atvinnutæki-
færa í dreifbýli, sem þar var hald-
inn í héraðinu Mikkeli.
Ör þróun
ísland hefur á síðustu hundrað
árum þróast úr sveitasamfélagi,
sem byggði á hefðbundnum at-
vinnugreinum, í nútíma, tækni-
vætt samfélag, þar sem fólkið
hefur flutt úr sveitum landsins til
þéttbýlisstaða sem þá mynduðust
víða um landið. í seinni heims-
styrjöldinni varð mikil fjölgun
fólks á Reykjavíkursvæðinu og
síðan þá hefur Reykjavíkursvæð-
ið dregið til sín fólkið. Þar hafa
flest atvinnutækifærin skapast.
Landbúnaðurinn hefur á þess-
um sama tíma breyst úr heima-
nytjabúskap, þar sem sala fram-
leiðslunnar á markaði hafði lítil
áhrif, í mjög tæknivæddan
búskap, sem í flestum tilfellum er
algjörlega háður markaði, þar
sem framleiðslan býr við sam-
keppni, sem oftast hefur verið og
er mjög óvægin. Við erum líka
farin að sjá það á prenti og heyra
það í umræðu fólksins í þjóðfé-
laginu að bændasamfélagið sé lið-
ið undir lok og að pólitísk áhrif
bændastéttarinnar sé á miklu und-
anhaldi. Sjaldan lýgur almanna
rómur, segir máltækið.
Þjóðinni hefur fjölgað mjög
ört á þessari öld og nýsköpun í
atvinnugreinum verið að sama
skapi ör, því það hefur tekist að
útvega öllum þeim mannafla
vinnu, sem hefur komið inn á
vinnumarkaðinn. En þrátt fyrir
að störfum hafi fjölgað mikið þá
hefur fækkað þeim störfum sem
tengjast frumatvinnugreinum
þjóðarinnar, landbúnaði og fisk-
veiðum. Það er öllum ljóst, sem
vilja hugsa þessi mál af raunsæi
að mannafla í þessum atvinnu-
greinum mun halda áfram að
fækka í náinni framtíð.
Byggðaröskun
Skipulegar aðgerðir ríkisvaldsins
til að hafa áhrif á þróun byggðar
mun hafa byrjað eftir 1960. Þrátt
fyrir mikið fjármagnsstreymi til
þessara hluta og ítrekaðar
aðgerðir í byggðarmálum hefur
ekki tekist með varanlegum hætti
að stöðva fólksflutninga til Stór-
Reykjavíkursvæðisins. Hlutfall
þjónustugreina í heildar atvinnu-
uppbyggingu í landinu hefur vax-
ið mjög hratt síðustu áratugina
og kannski hvað hraðast nú síð-
asta áratuginn eða frá 1980-1990.
Vegna stöðu Stór-Reykjavíkur-
svæðisins, sem þjónustumiðstöð
alls landsins, hefur fjölgun í
þjónustugreinum líka orðið mest
einmitt þar, og er það ein aðal-
skýringin á hvað illa hefur tekist
til við, að snúa þróuninni til
baka.
Önnur skýring á þessari þróun
er líka sú, að sveitirnar hafa þró-
ast frá heimanytjabúskap í mjög
tæknivæddan búskap, og þess
hefur ekki verið gætt sem skyldi
að halda í gamlar hefðir og göm-
ul vinnubrögð, sem þróast hafa
með þjóðinni og sem gætu verið
tekjuöflun fyrir sveitirnar í dag
hefði þeim verið viðhaldið.
Stjórnvöld hafa líka gripið inn í
þessa þróun með setningu laga og
reglugerða sem beinlínis hafa ýtt
undir þá þróun að flytja atvinn-
una frá einstökum býlum til þétt-
býlisstaða.
Endurmeta þarf stöðuna
Minnumst þess að allt byrjar í
höfðinu og það kemur ekkert í
staðinn fyrir hugsunina. Við
þurfum að endurmeta stöðu okk-
ar með tilliti til þeirra aðferða,
sem í gangi eru til að hafa áhrif á
nýsköpun atvinnutækifæra. Fyrst
af öllu verður að viðurkenna þær
staðreyndir, sem við okkur blasa.
Við þurfum að skilgreina sjálft
vandamálið á raunsannan hátt.
Síðan að gera okkur greip fyrir
þeim möguleikum sem eru í stöð-
unni og finna síðan bestu lausn-
irnar og koma þeim í fram-
kvæmd. Stöðnun er afturför og
breytingar eru grundvöllur allra
framfara. Byggðarlag, sem um
næstu aldamót mun búa við
blómlegt atvinnulíf, lítur allt
öðru vísi út, en það gerði árið
1960.
Lykilorð efnahagslegrar
samfélagsþróunar
í víðustum skilningi er fyrir-
tækjasköpun skilgreind sem hæfi-
leiki til að skapa meiri verðmæti
úr minni verðmætum. Þessi
breyting er kjarninn í nýsköpun
atvinnutækifæra. Það sem þarf til
áður en hafist er handa um stofn-
un nýrra fyrirtækja, er að fara vel
yfir hvernig á að reka fyrirtækið.
Hvernig á að stjórna því, hvernig
markaðurinn er, hvernig sjálf
framleiðslan kemur til með að
verða og síðan ekki síst hvernig á
að fjármagna fyrirtækið.
Við höfum þrjú lykilorð fyrir
efnahagslegri samfélagsþróun:
1. Fólk, - er stöðug þörf fyrir
nýtt fólk. Fólk með nýjar hug-
myndir í atvinnumálum. Fólk
sem hugsar.
2. Vandamál, - þau tilheyra
fólkinu og viljinn til að leysa
þessi vandamál, finna á þeim
lausnir liggja líka hjá fólkinu.
Það sem við þurfum að gera er
ekki að breyta hlutum, heldur
því hvernig fólkið hugsar.
3. Lausnir, - felast í stjórnun-
inni, hópvinnu og nýsköpun.
Meginskilyröi nýsköpunar
Fimm meginskilyrði fyrir nýsköp-
un felast í:
1. Stjórnun.
2. Stjórnun.
3. Stjórnun.
4. Vörunni.
5. Markaðinum.
Þetta undirstrikar kannski bet-
ur en margt annað að ef stjórnun-
in er ekki í lagi þá ganga hlutirnir
alls ekki.
Soichiro Honda, sem andaðist
5. ágúst 1991, sagði eitt sinn að
þeir uppfinningamenn og lista-
menn, sem ekki hefðu kjark og
þor til að hafna viðteknum hug-
myndum, gætu ekki vænst þess
að ná góðum árangri.
John J. Kao frá Harvard versl-
unarskólanum bendir á í nýút-
kominni bók sinni, sem nefnist
The Entrepreneurial Organisation
(Frumkvæðisstofnunin), að
frumkvæði sé alls óskylt mark-
aðssetningu. í fáum orðum, er
frumkvæði það ferli að grípa
tækifærið og hrinda því í
framkvæmd. Það hefst oft með
hugsýn eða hugmynd að fram-
leiðslu eða aðferð í tengslum við
ástríðufulla löngun eða takmark
um að hrinda hugmyndinni í
framkvæmd. Já... frumkvæði
snýst raunverulega síður um
tæknilega hæfileika, heldur um
fólk og áhugamál þess. Vel
heppnað frumkvæði er strit og
aftur strit, við aðstæður, sem
enginn getur gert sér í hugarlund.
Háskólinn á Akureyri:
Þorsteinn Gylfason með
heimspckífyrirlestra
Þorsteinn Gylfason, prófessor
í hcimspeki við Háskóla
íslands, flytur opinberan fyrir-
lestur um andatrú á vegum
Háskólans á Akureyri fimmtu-
dagskvöldið 27. febrúar kl. 20.
í vikunni flytur hann þrjá aðra
lestra á vegum einstakra deilda
skólans og eru þeir einnig opn-
ir almenningi.
Opinberi fyrirlesturinn, sem
ber yfirskriftina „Er andinn
ódauðlegur?“, snýst um þá trú að
sál manns eða andi geti lifað eftir
að líkaminn deyr. Kvöldið áður,
miðvikudaginn 26. febrúar, kl.
20, talar Þorsteinn í boði rekstrar-
deildar H.A. um ákvörðun-
ar- eða kosningafræði í lestri sem
heitir „Á meirihlutinn að ráða?“
Föstudaginn 28., kl. 8 árdegis,
ræðir hann um efnishyggju- og
hughyggjuskýringar á geðveiki á
vegum heilbrigðisdeildar og kall-
ast sá lestur „Er geðveiki til?“ Að
lokum fjallar Þorsteinn um rétt-
lætiskenningar samtímans laug-
ardaginn 29. kl. 14, á vegum sjáv-
arútvegsdeildar í lestri sem kall-
ast „Skiptir réttlæti máli?“ og
bregður um leið birtu á ýmis
úrlausnarefni samtímans, t.d.
þau er varða réttláta stjórn fisk-
veiða.
Fyrirlestrarnir verða haldnir í
húsi Háskólans við Þingvalla-
stræti nema sá á föstudagsmorg-
uninn, sem fluttur verður í
kennslustofu á 2. hæð Fjórðungs-
sjúkrahússins. Eru allir velkomn-
ir á meðan húsrúm leyfir.
Þorsteinn Gylfason nam heim-
speki í Harvard, Oxford og
Munchen og hefur flutt fjölda
fyrirlestra um fræði sín bæði hér-
lendis og erlendis. Eftir hann
liggur safn greina og bóka,
þýddra og frumsaminna, og er
sumt af því meðal hins þekktasta
sem ritað hefur verið um heim-
speki á íslensku. (Fréttatilkynning).
Stefán Skaftason.
Frumkvæði krefst bæði útsjónar-
semi og heppni en því fylgir ófrá-
víkjanlega möguleikinn um
mistök. Ný fyrirtæki líkjast að
nokkru leyti spilavíti, þar sem
menn hætta upphæðum í von um
vinning.
Á sama hátt og Honda setti
traust sitt á unga tæknimenn, vita
slyngir frumkvöðlar að grund-
vallaratriði í öllu frumkvæði er
fólk og aftur fólk. Kjarninn í öllu
frumkvæði er sá, að frumkvæði
segir venjulega frá mjög ákveðnu
fólki. Fólki sem skapar sér eigin
aðstæður, sína eigin möguleika
og sigra.
Um áhættu og ótta
Það er sagt að fólk, sem yfirleitt
tekur enga áhættu geri að jafnaði
tvö stór mistök árlega og að fólk
sem yfirleitt tekur áhættu geri tvö
stór mistök árlega. Það getur
stundum verið áhætta að taka ekki
áhættu. Þetta mætti heimfæra á
okkur íslendinga í dag, því ef við
tökum ekki áhættu í byggðamál-
um getum við verið að taka
áhættu, sem mun hafa neikvæð
áhrif á búsetu fólksins í framtíð-
inni. Við skulum vera minnug
þess, að ekkert samfélag, engin
viðskipti geta þrifist nú á tímum
án þess að tekin sé áhætta.
í dag er það forsenda þess að
lifa af, að aðhyllast breytingar,
uppnám, jafnvel ringulreið, og
þetta er höfuðforsenda fyrir vel-
gengni. Það sem hindrar fólk í að
taka áhættu er ótti... ótti við
mistök, ótti við höfnun, ótti við
árekstra, ótti við óvissuna, ótti
við að missa yfirtökin, völd og
álit.
Andúð á áhættu kann að verða
mesti höfuðverkurinn í tilraunum
okkar til að hvetja til frumkvæðis
í byggðar- og landbúnaðarmál-
um.
Samvinna
Samtenging og samvinna er
mikilvægt tæki til að treysta
grunn nýrra möguleika til
atvinnusköpunar. Samvinna er
vinnutilhögun, sem hjálpar ein-
stökum frumkvöðlum og litlum
fyrirtækjum að brjótast út úr
þeirri einangrun, sem einmitt
þessir aðilar standa oftast frammi
fyrir, þegar þeir eru að stíga sín
fyrstu skref fram á veginn.
Án samvinnunnar tapast marg-
ar lífvænlegar hugmyndir vegna
þess, að þeir sem koma nýir inn
sem atvinnurekendur, eiga oftast
í erfiðleikum með að komast í
samband við þá sem þegar eru
fyrir á markaðnum, og þess
vegna eiga þeir í erfiðleikum við
að markaðssetja framleiðslu sína
og einnig við að kaupa inn vélar
og hráefni, sem framleiðslan
þarfnast. Eins vantar þá ráðgjöf
til að leysa þau vandamál, sem
koma upp á hverjum tíma.
Hugmyndin um riddarann ein-
mana, „the lonely rider," sem
frumkvöðul - í stíl Jóns Væna -
er oftast of hægfara og ekki mjög
áhrifarík. Góðar hugmyndir gætu
orðið of gamlar áður en búið er
að skjóta alla óvinina. Byrjunin
gæti tekið of langan tíma, ef ein
manneskja þarf að leysa öll vanda-
málin. Kjarninn í samvinnuhug-
myndinni er að fyrirtækin á
hverju svæði, sem getur verið
hvort sem heldur er eitt hérað,
landsfjórðungur eða allt landið,
vinni saman við að þróa sameig-
inlegar hugmyndir og hagsmuni
varðandi viðskipti, framleiðslu
og stjórnun. Samvinna mjög
lítilla fyrirtækja gæti verið í að
safna saman framleiðslunni til að
selja stórum kaupendum, gera
sameiginleg innkaup, sameinast
um leiðir til lausnar vandamálum
sem upp koma í rekstrinum og
vinna sameiginlega að þróunar-
verkefnum.
Samtenginguna vantar
Samvinna, eins og dæmin sanna,
er annað hvort mynduð með
formlegum eða óformlegum
hætti. Reynslan sýnir okkur að í
flestum tilfellum verður þessi
samvinna að vera styrkt með ein-
hverjum hætti af pólitískri
stefnumótun. Annað hvort á hér-
aða- eða svæðisgrunni eða lands-
grundvelli, og kostuð af opinber-
um aðilum eða einkaframtaki.
Ef við lítum á byggðarþróun-
ina með þröng byggðarhagsmun-
arsjónarmið í huga, þá hljótum
við að viðurkenna þá staðreynd,
að okkur hefur ekki tekist nægi-
lega vel. Með þessu er ég ekki að
segja að margt hafi ekki verið vel
unnið og af góðum ásetningi. Ég
tel að við höfum of lengi beðið
með að tileinka okkur vinnu-
brögð þeirra, sem lengra eru
komnir í að þróa aðferðarfræðina
sjálfa og við höfum beðið of lengi
með að tengja saman þá aðila
sem eiga hagsmuna að gæta og
eiga allt sitt undir að vel takist til.
Samtenginguna og samvinnuna
vantar.
Það þarf að tengja saman öll
þau félagasamtök, sem hafa þau
markmið að vinna að eflingu
atvinnulífsins. Við þurfum að
tengja skólakerfið þessum sam-
tökum. Kenna aðferðarfræðina í
skólunum og byrja í grunn-
skólanum. Það þarf að kenna
fólki nýja hugsun, kenna því að
kryfja vandamálin til mergjar og
finna á þeim lausnir og kenna því
hvernig á að stofna til nýs atvinnu-
rekstrar. Við þurfum að leita
uppi frumkvöðlana heima í
hverju byggðarlagi og virkja þá
til starfa. Við þurfum að eyða
þeirri inngrónu vantrú og þeim
ótta, sem býr með fólki gagnvart
hinu óþekkta.
Við sem vinnum fyrir landbún-
aðinn, þurfum að koma að
byggðamálunum og tengjast
þeim aðilum, sem eru að vinna
að byggðaþróun og nýsköpun
atvinnulífsins eða ætti kannski að
segja að þeir ættu að tengjast
okkur? Á hvorn veginn sem það
verður gert skiptir engu megin
máli, en starfsmenn landbúnað-
arins er sú stétt manna, sem
þekkir betur til sveitanna en
nokkur önnur stétt í landinu og
ætti að öðru jöfnu að njóta trún-
aðar fólksins. Við vitum í flestum
tilfellum hvar skórinn kreppir og
við þekkjum fólkið og vitum hvar
frumkvöðlana er að finna.
„Sameinaðir sigrum vér“
Það er í fullu gildi orðtakið, Sam-
einaðir sigrum vér, sundraðir
föllum vér. Við skulum vinna
markvisst að raunhæfri þróun
nýrra atvinnutækifæra bæði fyrir
dreifbýli og þéttbýli og hætta að
skilgreina þjóðina í flokka eftir
búsetu. Við þurfum að ná þjóð-
arsátt um þá stefnu, sem við telj-
um þjóðinni fyrir bestu og fylgja
henni síðan af fullum krafti, með
allri þeirri þekkingu og menntun,
sem við búum yfir, sem grund-
vallast á tengslum við fortíð, nú-
tíð og framtíð.
Höfundur er ráðunautur hjá Búnaðarsambandi
Suður-Þingeyinga.
Millifyrirsagnir eru blaðsins.