Dagur - 27.06.1992, Blaðsíða 11

10 - DAGUR - Laugardagur 27. júní 1992
Laugardagur 27. júní 1992 - DAGUR - 11
Ég hafði varla komið til
Reykjavíkur fyrr en ég kom frá
námi í Belgíu árið 1971. Síðan
hef ég verið hér við háskólann
þannig að mér finnst ég eigin-
lega eiga meira heima í Háskóla
Islands en í Reykjavík. Ég er
ekki Reykvíkingur - miklu
fremur Akureyringur. Ég er
eiginlega alltaf á leiðinni héðan
eins og ég hafí bara millilent
hér,“ segir Páll Skúlason próf-
essor þegar Dagur átti við hann
viðtal einn sunnudag í júní á
skrifstofu hans í aðalbyggingu
Háskóla Islands.
„Faöir minn var Skúli Magnússon sem
kenndi við Gagnfræðaskólann á Akureyri
um áratuga skeið. Oft hitti ég fólk sem man
eftir honum. Hann var ættaður frá Skriðu í
Hörgárdal þar sem forfaðir minn, Þorlákur
Hallgrímsson bóndi, gróðursetti ein elstu
tré í landinu um 1820. Móðir mín, Þorbjörg
Pálsdóttir, er ættuð af Ströndum; frá Víði-
dalsá rétt hjá Hólmavík.
Ég er fæddur 1945 og alinn upp á Akur-
eyri. Viku eftir stúdentspróf fór ég til Belgíu
og dvaldi þar við nám í heimspeki í sex ár.
Ég ætlaði mér að læra á frönsku og hafði
hug á því að vera ekki í Frakklandi heldur
öðru frönskumælandi landi. í Belgíu var
ódýrara að lifa og þar voru engir íslendingar
við nám. Þetta var viss ævintýramennska í
upphafi en mér var mjög vel tekið og ég
eignaðist fljótt vini. Ég taldi heppilegra að
vera ekki innan um íslendinga til að læra
málið og komast inn í menninguna.
Óslitin umræðuhefð
Heimspekin er viðamikið fag. í fyrsta lagi
þurfa menn að þekkja sögu heimspekinnar,
helstu heimspekinga og verk þeirra. í
háskólum á Vesturlöndum er stunduð sú
heimspeki sem á rætur sínar að rekja til
Grikkjanna. Grikkir byrjuðu að ræða með
röklegum hætti ákveðnar spurningar um líf-
ið og tiiveruna. Af rökræðum þeirra spratt
sú skipulega þekkingarleit sem kallast vís-
indi. Heimspekin er sú röklega umræðuhefð
sem hefur mótast og þróast á Vesturlöndum
og er nátengd sögu vísinda og fræða og
einnig stjórnmála.
Innan heimspekinnar leggja menn sér-
staklega stund á fjórar fræðigreinar nú á
dögum. Þær eru rökfræði, frumspeki, þekk-
ingarfræði og siðfræði. Sókrates setti sið-
fræðina í öndvegi. Hún átti að svara spurn-
ingunni um hvernig við fáum best lifað líf-
„Það er nánast ósiðlegt að mynda sér skoðun án þess að skeyta um skilning og rök.“
un sem Páll Skúlason veitir forstöðu. Sið-
fræðistofnun fjallar um forsendur siðferðis á
fræðilegum grunni. Meðal þeirra rita sem
stofnunin hefur gefið út er Siðareglur eftir
Sigurð Kristinsson; Greining á siðareglum
ásamt skráðum siðareglum starfsgreina á
íslandi.
„Sérhæfðar starfsstéttir eru forsendan fyr-
ir tekstri nútímaþjóðfélags og þær eru
margar hverjar nýjar og hafa engar hefðir á
bak við sig. Starfsfólk hefur almennt gert
sér grein fyrir því að hver stétt þarf að gera
sér ljósan starfsgrundvöll sinn í þjóðfélag-
inu. Siðareglurnar eru oftast óskráðar
starfsreglur. Annars vegar þarf að huga að
því hvaða tilgangi starfið þjóni miðað við
þjóðarheildina og hins vegar hvernig starfið
verði unnið þannig að það þjóni tilgangi sín-
um sem allra best.
Margar starfsstéttir eru að vinna að því að
skýra og skrá siðareglur sínar um þessar
mundir. Siðfræðistofnun hefur safnað öllum
skráðum siðareglum starfsstétta saman og
samið ítarlega greinargerð um þær. Bókin
getur verið hjálpartæki fyrir starfsstéttir sem
vilja skrá siðareglur sínar eða endurskoða
þær.“
Siðferðið er eins og tungumál
- Eruð þið ekki að fara inn á svið lög-
fræðinnar með þessari vinnu? „Nei. Siða-
reglur og lagareglur eru tvennt ólíkt. Siða-
reglur verða til í samskiptum og störfum
fólks með svipuðum hætti og reglur tung-
unnar en lagareglur eru settar með formleg-
um hætti af löggjafarvaldi. Löggjöfin hvílir í
rauninni á siðferðinu eða á að gera það. I
veruleikanum er siðferðið því dýpra, alvar-
legra og mikilvægara en lögin geta nokkurn
tíma orðið. Ef alvarlegur árekstur er á milli
siðferðis og laga þá er sennilega eitthvað að
löggjöfinni.
Lögfræðingar gera sér þetta ekki alltaf
ljóst vegna þess að þeim hættir til að ofmeta
gildi laganna og efast um siðferðiskennd
almennings. Þá geta þeir gert þá reginskyssu
að halda að siðferðið sé afstætt og huglægt
og að lögin ein eigi því að gilda.“
Almenn sérhæfíng
Páll Skúlason hefur lagt til að sett verði á
laggirnar ný námsbraut við Háskóla íslands
þar sem fólki gæfist kostur á að tileinka sér
fræðileg vinnubrögð sem geta nýst því
almennt í lífi og starfi.
„Þetta er gömul hugmynd sem hefur
kviknað annað slagið. Hún er sú að háskól-
inn bjóði upp á stutt hagnýtt nám fyrir fólk
sem hefur þegar lokið stúdentsprófi og vill
kynnast háskólalífi og öðlast þar með
ákveðna reynslu af háskólastarfi án þess að
þurfa endilega að fara í langskólanám. Þar
fengi fólk þjálfun í gagnrýninni hugsun og í
þeirri rökræðu sem er stunduð í háskóla en
ekki í framhaldsskóla.
Háskólinn gæti þar með boðið upp á fleiri
möguleika en að menn stökkvi beint inn í
deildirnar. Hér var áður cand. phil. gráða
sem allir háskólastúdentar tóku. Munurinn
á námsbrautinni sem ég er að tala um og
þessu gamla námi er að áherslan var áður
fyrr á hinn fræðilega þátt námsins. Menn
áttu m.a. að tileinka sér flóknar hugmyndir
og kenningar um sálarlífið og manninn. Það
inu og í hverju sönn hamingja sé fólgin -
hvernig við getum kunnað fótum okkar
forráð. Þekkingarfræðin fjallar um eðli
þekkingar og hvernig maður getur með gild-
um rökum talið sig vita eitthvað; hvernig
þekkingar er aflað og henni miðlað og ann-
að í þeim dúr. Frumspeki fæst við undir-
stöðuspurningar um eðli veruleikans og
annan veruleika og frummyndakenning
Platóns er frægasta frumspekikenning allra
tíma.
Heimspekin stendur í nánum tengslum
við allar aðrar fræðigreinar. Hagfræði, lög-
fræði, sálarfræði eða eðlisfræði eru í sjálfu
sér ekki síður heimspekilegar en t.d. sið-
fræði. Þar verða menn að fást við margar
djúpar heimspekilegar spurningar ef þeir
ætla að stunda fræðin af alvöru. Heimspekin
er að vissu leyti samheiti yfir vísindi og fræði
en það sem ber uppi þessa umræðuhefð er
fyrst og fremst rökræðan - viðleitnin til
skipulegrar rökræðu um nánast hvað sem
vera skal.
gagnrýninn hátt sem felur í sér að vera skýr
í hugsun og framsetningu og huga að
rökum. Þetta er sjálfsagður hlutur en for-
spjallsvísindin vilja fá fólk til að hugsa um
það á skýran og meðvitaðan hátt hvað felst
í gagnrýninni hugsun sem margir telja að sé
driffjöður vísinda og fræða frá upphafi.
Gagnrýna hugsun iðka menn fyrst og fremst
í samræðu þar sem þeir reyna sameiginlega
að átta sig á viðfangsefninu.
Fólk lærir ævinlega betur þegar það lærir
á sjálfráðan, meðvitaðan hátt. Gagnrýnin
hugsun verður að vera lifandi - hún er ekki
tæknileg. Það hefur sýnt sig að hrein stærð-
fræðileg rökfræði dugar engan veginn til að
innprenta fólki að hugsa á gagnrýninn hátt
heldur þarf fólk að tileinka sér ákveðna
afstöðu sem er ekki sjálfgefin. Gagnrýna
hugsun þarf fólk að iæra og þjálfa með sér.
Fræðimennskan krefst þess að fólk læri að
setja sig í hinar gagnrýnu stellingar - ekki
bara á einhverju þröngu sviði heldur almennt,
gagnvart öllum viðfangsefnum.
Gagnrýnin hugsun
Páll Skúlason leggur áherslu á að heimspek-
in sé tengiliður á milli fræðigreina og hefur í
um tvo áratugi kennt nýjum háskólaborgur-
um svokallaða gagnrýna hugsun í námsgrein
sem nefnd er heimspekileg forspjallsvísindi
eða „fíla“. „Boðskapurinn seni forspjalls-
vísindin eiga að flytja fjallar um hvað það
felur í sér að taka þátt í fræðilegu starfi -
hvort heldur sem námsmaður, kennari eða
rannsakandi. Ákveðnar óskráðar reglur
gilda um fræðimennsku og það er mjög
brýnt þegar fólk er komið í háskóla að það
hugsi skipulega um þær kröfur sem fræði-
mennskan gerir til þess.
Öll fræði byggjast á því að fólk hugsi á
Siðferðileg krafa
Nútímaþjóðfélag gerir miklar kröfur til
fólks um gagnrýna hugsun. Fólk þarf að
geta vegið og metið skoðanir og rök af ýmsu
tagi sem að því er haldið. Skólar eiga að
stuðla að því að mennta fólk þannig að það
hafi sem besta forsendur til að takast
skynsamlega á við lífsvandamál sín - hver
sem þau eru. Gagnrýnin hugsun er siðferði-
leg krafa. Það er nánast ósiðlegt að mynda
sér skoðun án þess að skeyta um skilning og
rök.
Siðfræði starfsstétta
Meðal þeirra stofnana sem Háskóli íslands
hefur innan sinna vébanda er Siðfræðistofn-
ÞAÐ ER RREPPA
A ÖLLUM STIGUM
MENNTAKERFISINS
IDAG
- Páll Skúlason prófessor í helgarviðtali
sem ég hef aftur á móti hug á að verði aðal-
áherslan í Almennri sérhæfingu eða nýja
cand.phil.-náminu er verklegi þátturinn -
hin fræðilegu vinnubrögð. Þannig yrði um
að ræða verknám af ákveðinni tegund.
Áhersla á nemanda eða fræði
Þetta nám yrði byggt upp með æfingum og
þjálfun ásamt beinu sambandi nemenda við
leiðbeinendur. Við háskólakennarar leggj-
um oftast mesta áherslu á tilteknar fræði-
greinar; fræðin eru aðalatriðið og nemand-
inn á að tileinka sér þau. En í þessari grein
mun áherslan verða á nemandanum. Hann
á að fá ráðgjöf og leiðsögn sem er miðuð við
þarfir hans. Þetta er ekki hægt að gera nema
námið sé fyrst og fremst hugsað sem verk-
legt nám.
Hlutverk háskóla
Nemendur í háskóla eiga að skynja að þeir
eru ekki í þröngu sérnámi eingöngu heldur
eru þeir í háskóla til að tileinka sér reynslu
og öðlast þroska og víðsýni. Þetta hefur tek-
ist í Háskóla íslands að vissu marki; m.a.
vegna starfsemi alls konar fræðafélaga sem
starfa í nánum tengslum við háskólann.
Þessi þátttaka í háskólalífi getur verið mjög
af hinu góða fyrir flesta.
Það er ákveðin tilhneiging til að gera
háskóladeildirnar að nokkurs konar fag-
skólum og fræðigreinarnar jafnframt lok-
aðri. Það þarf að vinna gegn þessu - þetta er
hættulegt því háskóli á að byggja á því að
lifandi tengsl séu á milli hinna ólíku deilda.
Samneyti fræðimanna á hinum ýmsu sviðum
stuðlar að blómlegri starfsemi. I því felst
gagnkvæmur stuðningur og hvatning sem
einkenna góða háskóla. Slíkir skólar hafa
áhrif á alla aðra þætti þjóðfélagsins.
Kreppa á öllum stigum
menntakerfísins
Ég held að menn muni sjá að nútímaþjóð-
félag getur ekki yerið án háskóla - það væri
eins og þjóðfélag án spítala,“ segir Páll og
bætir við: „Slíkt háskólalaust þjóðfélag yrði
líka fljótlega þjóðfélag án spítala!
Við verðum að hætta þessu niðurskurðar-
blaðri sem allra fyrst. Ef við höfum ekki
gott menntakerfi þá munu önnur kerfi hvort
sem er spillast. Og ef við höfum ekki góðan
háskóla þá er ljóst að allt menntakerfið -
sem þegar er í alvarlegri kreppu - fer endan-
lega í rúst. Allir skólar, frá leikskólum og
uppúr, eru í erfiðleikum með að svara þeim
þörfum sem almenningur hefur fyrir
menntun. Það er kreppa á öllum stigum
menntakerfisins í dag.
Greinarmunur bóknáms
og verknáms
Meðal annars þurfum við að byggja upp
gott verknám. Verknámsgreinar og iðn-
greinar eru að verða sífellt háðari ákveðn-
um fræðum. Menn þurfa að vinna sig út úr
þessu hefðbundna munstri bóknámsgreina
og verknámsgreina og skilja verklega þátt-
inn í hinu fræðilega námi. Það er allt of mik-
ið gert úr þeim mun sem þar er á. Sú hefð
sem er fyrir þessum greinarmun á Vestur-
löndum er af hinu illa.
Háskólinn á Akureyri
Með nútímatölvutækni geta öll nauðsynleg
samskipti átt sér stað þannig að staðsetning-
in er ekkert vandamál lengur. Menn geta átt
samskipti við allan heiminn hvort sem þeir
eru á Ákureyri eða í Reykjavík.
-En er Háskólinn á Akureyri háskóli?
„Háskóli verður ekki til á einum degi og
ekki heldur á örfáum árum. í mínum huga
er háskóli ákveðið samfélag fræðimanna,
nemenda og starfsfólks sem leggur stund á
vísindi og fræði með skipulögðum hætti,“
segir Páll en hann hefur í ritum sínum fjall-
að um mikilvægi þess að líta á háskóla sem
samfélag nemenda og kennara og að forðast
beri að líta á háskóla eingöngu sem stofnun
eða fyrirtæki. „Háskólasamfélagið getur
verið stórt eða lítið eftir atvikum. Þar þurfa
alls ekki allar fræðigreinar að vera stundað-
ar. Það sem þarf að vera til staðar er ákveð-
ið andrúmsloft, metnaður og lifandi áhugi á
fræðunum. Fræðileg samskipti og tengsl við
utanaðkomandi samfélag þurfa einnig að
vera fyrir hendi. Þetta held ég að sé smám
saman að gerast á Akureyri.
Ég held að stofnun á borð við Háskólann á
Akureyri geti verið feykileg lyftistöng fyrir
bæjarfélagið þótt háskólinn megi alls ekki
Myndir og texti:
Gísli Tryggvason
vera minni en þetta. Bæjarfélag óg háskóli
geta haft mikinn hag hvort af öðru. Tengsl
háskólans við bæjarfélagið eru það náin að
fólk skynjar hann, verður vart við hann og
tekur afstöðu til þess sem þar er að gerast.
Þar eru þessi beinu tengsl við lífið - við
atvinnulífið og ekki síður heimilislífið - sem
máli skipta.
Hagnýt frædi
Menn mega ekki einblína á tengsl háskóla
við atvinnulífið. Það er reginskekkja að
halda að bein tengsl séu á milli fræðiíegrar
ástundunar og uppbyggingar atvinnulífsins.
Tengslin eru fyrst og fremst fólgin í því að
háskólar stuðli að því að fólk verði almennt
hæfara til að takast á við vandamál lífsins.
Þeir skapa grunninn fyrir vel hæft starfsfólk
í atvinnulífinu.
Sumar rannsóknir hafa augljósan, beinan
hagnýtan tilgang; aðrar hafa það ekki. Báð-
ar tegundir rannsókna eiga fullan rétt á sér.
Það hefur margsýnt sig að rannsóknir sem
þjóna engum sjáanlegum, beinum hagnýt-
um tilgangi hafa síðar haft hagnýtan tilgang;
maður veit aldrei í hverju hagnýting fræð-
anna getur verið fólgin. Frægustu dæmin
eru þær rannsóknir frá 19. öld sem liggja
þróuninni í tölvunum til grundvallar. Þær
voru taldar gjörsamlega tilgangslausar vanga-
veltur stærðfræðinga og rökfræðinga. Það
er hásk'alegt að reka rannsóknir á þeim
grunni að þær eigi allar að skila einhverjum
niðurstöðum sem eiga strax að geta komið
að gagni.
Akademískt frelsi
Því held ég að það sé miklu fremur þrosk-
andi fyrir einstaklinga og til gagns fyrir
fræðin að menn séu ekki að binda rannsókn-
ir sínar við tiltekna efnahagslega eða menn-
ingarlega hagsmuni. Ég held að það sé
óheppilegt vegna þess að í því er fólgin
binding sem hindrar víðsýni. Hagnýt fræði
hafa þann stóra ókost að þau hafa tilhneig-
ingu til að stuðla að þröngsýni fólks og
þröngsýni er mikill löstur. í akademísku
frelsi felst að menn geti fengist við hvaða
rannsóknir sem vera skal svo fremi að þær
lúti reglum gagnrýninnar hugsunar."
Veruleikinn er óræður
- Ég spyr Pál hvert sé verkefni hans um
þessar mundir. „Verkefnið er alltaf það
sama: að hvetja fólk til að leggja rækt við
hugsun sína og reyna að öðlast skynsamlega
sýn á veröldina og sjálft sig. Þetta er það
sem heimspeki snýst um og hún er ekki bara
stunduð í háskólum. Öll börn eru heim-
spekingar af náttúrunnar hendi ef ég má
orða það svo; þau kunna að undrast og þau
eru opin fyrir hinu óskiljanlega.
Hugsandi verur upplifa veruleikann sem
óræða gátu - þess vegna þurfum við að leita
skýringa og pæla í heiminum. Spurningin er
hins vegar hvort fólk stundar heimspeki alla
ævi eða hvort það festist bara í einhverri
ákveðinni skoðun eða trú og hættir að pæla
í hlutunum.“
Sáttahyggja
í skrifum sínum leitast Páll gjarnan við að
sætta öndverðar kenningar og skoðanir og
hefur Kristján Kristjánsson heimspekingur
bent á í grein sem hann skrifaði um bækur
Páls og birtist í Skírni að ekki megi ganga of
langt í slíkri sáttahyggju.
„Sú sáttahyggja sem ég fylgi er fólgin í því
að sýna hvernig hið sanna og rétta kemur í
ljós þegar öndverðum sjónarmiðum lýstur
saman o£ manni tekst að sigrast á mótsögn
þeirra. Eg held að Kristján sé að gagnrýna
mig fyrir að vera of skjótur til að leita að
hinu rétta meðalhófi, oft sé gagnlegra að
kynda undir mótsögnum á milli hinna and-
stæðu skoðana, reyna að hrekja eina skoð-
un en verja aðra.
Vel iná vera að svo sé. En ég er sjaldnast
að reyna að hrekja eða verja einstakar
skoðanir eða kenningar, miklu fremur að
fjalla um ólíkan hugsunarhátt og móta ný
sjónarmið. Fyrir mér vakir ekki að sannfæra
fólk um eitt eða neitt heldur að fá það til að
hugsa eftir nýjum brautum og sjá sjálft sig
og heiminn í nýju ljósi. Og slíkt gerist
gjarna þegar manni tekst að sætta tvö önd-
verð sjónarmið og sýna að þau eru hvort um
sig ófullnægjandi en að við sameiningu
þeirra blasi sannleikurinn við.“