Þjóðviljinn - 17.08.1938, Qupperneq 2
Miðvikudaginn 17. ágúst 1938.
ÞJÓÐVILJINN
Fyrir skömmu kom út hol-
lenskur ritdómur um skáld-
sögu Halldórs Kiljan Lax-
ness: Salka Valka („Þú vín-
viður hreini“ og „Fuglinn i
fjörunni"). Ritdómarinn J.
G. de Haas skrifar eftirfar-
andi um bókina í blaðinu
„Het Nieuweblad van het
Noorden":
Eftir að okkur hætti að þykja
eins gaman að sálgreiningar-
stefnunni (pshycho-analyse) í
bókmenntunum, er það ekki
undarlegt, að okkur langi í eitt-
hvað nýtt, sérstaklega í bók-
menntum annara landa.
Nú beinist áhugi okkar aftur
að hinum ytra heimi, sem mað-
urinn lifir í, og er það kannske
afturkippur frá hinum hárfínu
blæbrigðum sálgreiningarstefn-
lunnar. í stuttu máli sagt: fyrst
og fremst krefjumst við hnit-
miðaðra umhverfislýsinga —
þar sem auðvitað er farið með
manninn, sem einstakling, að
verðleikum. Og einmitt þetta er
orsökin til þess, að áhugi okkar
beinist ekki aðallega að þýdd-
um ritum hinna nálægari landa.
Umhverfinu, sem þar er lýst,
erum við nægilega kunnugir.
Samt myndi til dæmis frönsk
sveitasaga ennþá vekja athygli
okkar, af því ^ð þar eru ennþá
svið, sem okkur eru ókunnug.
Okkur þykir gaman að kín-
verskum, ungverskum, tyrk-
neskum og spænskum bókum.
Og séð frá þessu sjónarmiði, er
það ekki undarlegt, — aðnorð-
urlanda bókmentir falli okkuv
vel í geð, þó að við þekkjum
þær nú þegar allvel. Hið skand-
inaviska umhverfi er mjög líkt
okkar umhverfi, en það hefir
þó eitthvað sérstakt, eitthvað
svo einkennandi, að það seiðir
okkur hvað eftir annað. Með
skáldsögu sinni „Salka Valka“
hefir Halldór Laxncss aukiðvið
þær sögur, sem sérstaklega
miða að því að lýsa sérstæðu
umhverfi. „Salka Valka“ eraf-
ar eftirtektarverð bók frá þjóð-
sagna- og bókmenntalegu sjón-
armiði. Það er jrví ekki að
furða, þó að bók þessi hafi á
svo skömmum tíma náð gífur-
legri útbreíðslu hér í Hollandi.
Petta ber einmitt vott um góð-
an smekk almennnings hér, sem
augsýnilega skilur gildi þessar-
ar bókar.
Ég skal vera heiðarlegur og
játa, að það leið alllangur tími,
áður en ég gat fengið mig til
að lesa bók þessa, af því ég
hefi hálfgerðan beig af þykkum
bókum yfirleitt, einnig hinum
hollensku. Skoðun mín er sú
að nú á tímum séu menn o*
margorðir og að dýptin bíði
ekkert tjón við hið gagnstæða.
Höfundur ,sem í raun og veru
hefur eitthvað að segja okkur,
þarf ekki meira en 300 síður:
ef hann notar meira, ber það
venjulega vott um mærð og
skort á sjálfstjórn. Venjulega
byrja ég með því að leggja til
hliðar mjög þykkar bækur, og
les ég þær því aðeins, að ég
Þjóðvíljínn bírfír hér hollenskan rítdóm
um bækur Halldórs Kíljans „Þú vínvíður
hreíní" og „Fuglínn í fjörunní", Sýnír ríf-
dómurínn glögglega hve míkla afhyglí þess-
ar bækuv Kíljans hafa vakíð í HollandL
Hfnsvegar gefur blaðíð ekkí veríð sam-
mála skílníngí rífdómarans á ýmsum afríð-
um og persónum sögunnar.
víti með vissu, að þær séu þess
verðar, að ég eyði miklum tíma
í að lesa þær.
Þegar ég blaðaði í gegn um
bók þessa, komst ég strax að
raun um, að ég gæti óhikað
beint athygli minni að henni.
Og ég varð enganveginn fyrir
vonbrigðum. Bókin er stórfeng-
legt, kröftugt verk óvenjulega
snjalls rithöfundar, sem ekki að-
eins kann „verk“ sitt til fulln-
ustu, heldur hittir einmitt það,
sem gefur íslensku lífi sinn sér-
staka lit og þýðingu. Laxness
hefir ætlað að rita íslenska skáld
sögu: sögu um hið óþekkta ís-
land með sínu athyglisverða
fólki og aðstæðum, sem að
mörgu leyti stendur að baki
hinni betur menntu Vestur-Ev-
rópu, og á þann hátt vildi höf-
uhdurinn koma landi sínu í
snertingu við Vesturlönd. Og
honum hefir algjörlega heppn-
ast þetta. Skáldsaga hans varð
„document humain". Allt til
hinnar minnstu smæðar hefir
honum heppnast að gera ísland
lifandi fyrir hugskotssjónum vor
um.-hann hefir kunnað að skapa
persónur sínar úr holdi og
blóði, höfuðpersóna hanserstór
fenglegt bókmenntalegt sköpun-
arverk.
Að þessi bók hefir fengið
góðar viðtökur á íslandi, sannar
sú staðreynd, að Laxness hefir
verið gerður heiðursborgari
Reykjavíkurbæjar*), og að hann
fær árslaun frá hinu örsnauða
íslenska ríki, til þess að hann
geti gefið sig allan að ritstörf-
um.
Samt er bók þessi — í beinni
andstöðu við það, sem ef til vill
er hægt að ímynda sér af því,
sem nú hefir verið sagt. — Hún
er ekkert blint hrós né réttlæt-
ing um ísland. En þessi bók er
áreiðanlega samin af heitri og
hreinni ást. Það sem helst
gegntekur mann, er það, aðsvo
að segja á hverri síðu finnur
maður bragðið af „söltum sjón-
um“, maður eins og finnurlykt-
ina af íiskinum, sem þjóðin lif-
ir á. Maður á bágt með að í-
mynda sér það líf, sem hér er
lýst, án þessa fiskjar, án þessa
sjávar. Og Laxness hefir fund-
ið myndir, og oft og tíðum gam-
ansamar setningar, til þess að
innræta okkur samband manns-
ins við náttúruna í þessu at-
hyglisverða sérstæða umhverfi.
*) Hér skjátlast höfundi, enda
hefir hann ef til vill ekki vitað,
að hér situr íhaldsbæjarstjórn
að völdum. (Ritstj.).
Menn verða að hafa það hug-
fast, að vegna afskektrar legu
stóð land þetta fyrir aðeins
nokkrum áratugum á mjög
frumstæðu stigi, og að það varð
að þola alla barnasjúkdóma
menningarinnar, þegar Vestur-
lönd voru farin að láta á sjá.
Auðvitað voru menn þar kristn-
ir, en það kvað miklu minna
að prestinum en Hjálpræðis-
hernum, sem veitti íbúunum
tækifæri til að gera viðhafnar-
miklar játningar í viðurvist al-
mennings. Peningaumferð þekt-
ist varla. Stórt fyrirtæki réði
til sín sjómennina, fiskimats-
mennina, fiskþvottastúlkurnar
og breiðslufólkið. — allir íbú-
arnir lifðu á þessu, — og sér-
hver starísmaður átti sitt blað
í höfuðbók fyrirtækisins. Þar
voru launin færð inn, og upp- -
hæð þess sem keypt var í búð
fyrirtækisins dregin frá. Dag-
launamaðurinn vissi svo að
segja aldrei nákvæma upphséð
„fjármagns“ síns. Og hann
varðaði heldur ekkert um það
— aðeins ef hann fékk nokkra
þura í reiðu-fé til þess að
skemta sér fyrir — og lýsir
Laxness skemtunum þessum
mjög vel — og ef hann átti
nógu mikið inni til þess að geta
kostað sómasamlega útförsína,
svo að ek-ki Joyrfti að grafa hann
á sveitarinnar kostnað — því að
meiri lítillækkun var ekki til.
— Öflugasti kaupmaðurinn var
konungur „plássins“. Engan
varðaði um það, þó hann
græddi fé svo að milljónum
skifti, meðan konurnar gengu
sárum höndum (af salti). Þess-
vegna hugsaði enginn til mót-
spyrnu. Jafnvel þegar komm-
únisminn frá Rússl. og Danm.
flæddii yfir „plássið“ skildi
fólkið ekki þýðingu jafnréttis
og bræðralags. Og það var í
raun og veru rétt, því eins og
Laxness lýsir ástandinu, breytt-
ist ekkert, þegar „sósíalismi4'
þessi breiddist út, þrátt fyrir
allmikla mótstöðu. Það er stað-
reynd, að í skáldsögunni fer
fyrirtækið á höfuðið og forstjór
inn verður að flýja, en í stað
hans kemur óheflaður og ekki
'sérlega samviskusamur lýð-
skrumari, sem rekur hið „sósí-
alistiska“ fyrirtæki á nákvæm-
lega sama hátt og áður.
Fyrir fólk þetta eru aðeins
tveir hlutir nauðsynlegir: sjór-
inn og fiskurinn. Ef annaðhvort
eða hvorutveggja er tekið frá
því, hvort heldur er af pólitísk-
Um ástæðum eða ekki, þá bíður
þess ekkert annað en skortur-
inn. Þetta fólk undi sér vel við
hinar gömlu venjur og það
missti algjörlega jafnvægið, ef
þær voru hrifsaðar frá því. Allt
frá ómuna tíð hafði það lifað í
hrörlegum hreysum, þar sem
snjórinn smaug oft í gegn um
rifurnar og alla leið inn í rúm
til barnanna, sem fengu lungna-
bólgu og dóu. En fólkið kunni
við sig í þessum kofum, alveg
eins og Indíánarnir í sínu'm
„kampong“, þó það á hinn bóg-
inn sæi, að þetta voru ekki sem
ákjósanlegust húsakynni.
' Inn í þetta óvenjulega -um-
hverfi hefir Laxness sett jafn
óvenjulega kvenpersónu: Sölku
Völku, dóttur íremur siðspilltr-
ar móður. — Sigurlína segir að
guð hafi skapað sig með kven-
legu eðíi, og því lýtur hún —
en hinsvegar er hún ofstækis-
full í trúmálum. Salka Valka
hafði komið frá Norðurlandi —
þar sem hinn óþekti faðir henn-
ar bjó ennþá — og á leiðinni
suður — en Suðurland er fyrir
íslendinginn hið fyrirheitna
land — varð hún eftir í Iitla
sjávarþorpinu, þar sem skáld-
sagan gerist. Þar heyir Salka
Valka sína baráttu og hana ekki
létta. Hún verður að yfirvinna
hleypidóma íbúanna, sem hæða
hana sakir foreldra hennar, og
síðar meir, þegar hún er orðin
sjálfstæð og móðir hennar er
dáin, verður hún að berjast
gegn hverskonar þröngsýni og
postulum þess. Hörðust er þó
barátta hennar gegn ást þess
manns, sem að ætterni til stend-
ur henni miklu ofar. Hann er
sveimhugi, sem svífur langt fyr-
ir ofan veruleikann — þar sem
Salka Valka aftur á móti helgar
sig algjörlega veruleikanum. —
Maður þessi reynir að síðustu
að láta þjóðfélagsdrauma sína
rætast í kommúnismanum.
í þessum tveim persónum —
og manninum er ekki síður vel
lýst en konunni — stendur veru-
leikinn andspænis hugmynda-
fluginu, veruleikahneigð íslend-
ingsins gegn draumsýni hans.
Laxness varpar ljósi yfir sér-
hvert atriði í baráttu þessara
tveggja afla. Salka Valka,
hið hrjúfa, ljóta barn,
sem í samvistum við móður
sína hefir ekkert færi á að kynn-
ast hinum betri hliðum veru-
leikans, stendur andspænis hin-
um draumlynda ungling, Arn-
aldi, sem kennir henni að lesa
og skrifa, og samtímis reynir
að lofa henni að sjá inn í hina
svífandi draumheima sína.
Andspænis ungu stúlkunni,
sem vill verða sjálfstæð, sem
„stendur báðum fótum fast á
jörðinni“, hefir Laxness sett
stúdentinn, gáfaðan en ráðvillt-
an,'Og sem að lokum leiðist út
í öfgar, þar sem hann neyðist
til að sýna hugrekki, sem hann
alls ekki á til, og sem hann
missir strax aftur hjá Sölku
Völku; eftir verður aðeins hin
dáðlausa, blauða hlið hugsjóna-
mannsins. Andspænis hinni
þroskuðu konu ,sem er tilbúin
Á eynni Inishmurray í Donegal-
flóanunr á írlan r.ll eru tveir aðskild-
ir kirkjugarðar, annar fyrir konur
og hinn fyrir karla.
**
61 árs gamall bóndi í Iowa, U. S.
A., hefir síðastliðin 35 ár orðið fyrir
meira en 200 slysurn. Hann hefir
brotið báða fætur, báða handleggi,
bæði viðbeinin, öll rifbeinin. Hann
hefir lifað af ýms alvarleg innvort-
is meiðsli og er enn vinnufær.
♦ *
Það kemur oft fyrir að landfræði-
heiti myndast af misskilningi. Land-
könnuðir í Chile spurði Indíána að
því, hvað eldfjall nokkurt héti. Indí-
áninn svaraði: „Quesaku‘‘. Síðan hef-
ir eldfjallið heitið Quesaku, þó að
svarið þýði: „Það má guð vita“. Af
sömu ástæðum heitir fjall á Indlandi
„Það veit ég ekki“. \
**
Meira en þriðjungur af öllum >
búum heimsins situr á gólfinu eða
jörðinni þegar þeir matast.
**
1 Elmo í Kansas fannst nýlega
steingérfingur af flugu. Dr. Carpen-
tier við Harward háskólann fullyrðir
að hún hafi verið 75 sm. löng, þegar
hún lifði. Steingerfingurinn er álit—
inn vera 150 millj. ára gamall.
**
Myndirnar ,sem maður sér1 á lér-
eftinu á Bíó eru um 100,000 sinnum
stærri en þær eru á sjálfri filmunni.
*♦
Frumherji kristninnar mun að öll-
um líkindum ekki hafa verið nefnd-
ur Jesús Krjstur meðan hann lifði.
Þá hét hann sínu upprunalega hebr-
eska nafni Joshua. Eftir krossfest-
inguna var hann nefndur Joshua
Messías og fyrst löngu seinna hlaut
hann gríska nafnið Jesus.
**
Salticl í sjónum er svo mikið, að
það má þekja allan sjávar'botninn
með 60 m. þykku lagi af ýmsum
söltum. 47,5 m. er hreint matarsalt.
1 1 líter af sjó eru um 35 gr. af
salti.
til að afneita sjálfri sér, eftir
að hún hafði haft svo mikið
fyrir að finna sig, — hún sam-
þykkir nefnilega kenningar hans;
vegna persónu hans, — stend-
ur karlmaðurinn, sem að lok-
um er í raun og veru ekki
sá draumsjónamaður, er hann
virtiSt, þar sem hann vélur
heldur húsið fagra og fínu kon-
una en fiskþefinn og Söíku
Völku.
Æfi Sölku Völku er erfið.
Flestar vonir hennar bresta, og
í sögulok er hún jafn einmana
og fyrst. En hún hvorki fellur
í orustunni, né heldur fær éin-
stæðingsskapurinn á hana, því
að hún er ein af þeim sannar—
lega stóru, hjartahreinu mann-
anna börnum, sem standa eins
og klettar i^r hafinu.
Laxness hefir helgað þessari
persónu í bók sinni alla sína
ást. Frá því augnabliki, sem ég
byrjaði að lesa söguna, stóð
hún ljóslifandi fyrir hugskots-
sjónum mínum.
J. D. þýddi.