Þjóðviljinn - 04.01.1944, Side 3

Þriðjudagur, 4. janúar 1944
Þ JÓÐVILJINN
3
H1 ýp kalli tímans
Brennipunktur allrar at-
hygli jaröarbúa er styrjöldin,
og hefur svo verið á fimmta
ár. Hundruð millj. fórna henni
lífi og hmum, allt mannkyn
hugsun sinni og atorku. Sú
upphrópun er ekki til í
nokkru máli, sem ekki er orö
in útslitin í styrjöldinni.
Hvert orö er oröið litlaust og
hljómlaust við aö lýsa henni.
En hver er eftir allt þetta
skynjun okkar og skilningur
á stríðinu?
Vani og endurtekning
sljóvga athygli manna. Það
þekkjum við á illviðrinu, sem
við venjumst frá blautu barns-
beini. Nú vöknum við að
morgni hins nýja árs, og spyrj-
um: hvenær endar þessi styrj-
öld? Og þaö er ekki heitari
hreimur í röddinni en þó viö
spyröum: slotar ekki bráöum
þessu illviöri? ÁÖur en varir
eru menn farnir aö líta á
stríöiö.sem fasta venju, jafn-
vel eðlilegt fyrirbæri gott ef ekki
eins og sjálfstætt listaverk
„meö'takmark í sjálfu sér“,
leiksýningu t. d., eöa málverk
út við himinrönd. í fyrstu vek-
ur það sterk áhrif, hrærir hug
okkar til grunna. Eftir áriö
höfum viö vanizt því eins og
illviðrinu. Eftir fjögur ár eru
stríðsfregnirnar okk'ur dægra-
dvöl til aö fylla meö upp í
tóm lífsstundanna, líkt og aö
fara í bíó.
En styrjöldin er þó ægileiki,
grimmd, brjálæöi? Þaö vitum
við. Menn kunna. einmitt
mæta vel aö skilgreina styrj-
öld, drætti hennar, línur og
liti, fyrirbæriö stríð. En hvaö
er ægileikinn, grimmdin, brjál-
æöiö og önnur orö, sem viö
notum til skilgreiningar á
styrjöld. Ekki vantar, að þau
séu litsterk í myndinni. En
hvaö eru þau samt, þegar þau
koma í þessa föstu skilgrein-
ingu? Dauö tálm og ekki ann-
aö, nema viö leysum þau úr
mótinu. Nema viö eigum
skyn til aö setja þau í sín
upprunalegu tengsl við líf og
fólk og örlög þjóöa. Viö kunn-
um utan aö hina dauöu skil-
greiningu á styrjöldinni, en
hversu djúpt skynjum viö
raunveruleik hennar, við, sem
ekki höfum reynt hann sjálf-
ir?
Viö kunnum líka utan aö
þessa setningu: stríöiö varöar
örlög hverrar þjóðar, örlög
hvers manns á jöröinni. En
hafiö þiö þá verulega brotiö
styrjöldina til mergjar, ég á
ekki viö ásýnd hennar, heldur
inntak, orsakir hennar, sögu-
legar rætur, mannfórnir, styrj
öitdina í samhengi atburöa-
rásar og þróunar þjóöfélag-
anna? Hafið þið gert ykkur
grein fyrir stiíðinu, ekki sem
stríði í sjálfu sér, heldur sem
þjóðskipulagslegum heimssögu-
legum atburði?
Eg tek til athugunar eitt
atriöi í skilgreiningu styrjalu
ar:
Styrjöld er brjálæði. Er
þetta ekki vafasöm fullyrö-
ing? Lítiö á styrjaldarrekstur-
inn sjálfan. Það er eitthvað
annað en hann beri vitni um
brjálæði. Hann er í fyllsta
skilningi vitrænn, þaulhugs-
aöur, hávísindalegur. Eöa
undirbúningur styrjaldanna?
Allar greinar vísinda . eru
teknar í þjónustu hans. ÞaÖ
er vaíasamt, hvort lagt er
meira vit í nokkurn mannleg-
an verknaö en styrjaldir. En
hvers vegna er þá stríö alltaf
kennt til brjálæöis? Vegna
þess að hiö mannlega sjónar-
mið er látiö ráða. Stríðið er
sóun mannslífa og verömæta.
Frá mannlegu, siögæöislegn
og þjóöhagslegu sjónarmiöi
er þaö brjálæöi. Og stöldrum
þó örlítið við: hví skyldi styrj-
öld gerast, ef hún er brjál-
æöi? Er hún eins manns æöis-
kast eða. leikur? Eöa er hún
framleidd á vitfirringastofn-
un meö samtökum nokkurra
geöbilaðra fáráölinga? Mér
skilst aö vísu, aö nokkur á-
Iterzla sé á þaö lögö, áö Hitl-
er sé geöbilaöur og hafi þess
vegna komið styrjöldinni af
staö. En þessi skýring er ákaf
lega grunnfærin. Hvaö væri
þá um allan hinn þaulhugs-
aöa, vísindalega útbúnaö og
rekstur stríösins? Styrjöld er i
hvorki undirbúin né háö
nema meö samstarfi milljóna
manna, sem allir þurfa aö
hafa fullt vit í kollinum og
meira aö segja - vísindalega
þekkingu til að bera. En hví
eru þá vitibornir menn aö
undirbúa verknað, sem er
jafn brjálæöislegur frá öllu
mannlegu og þjóðhagslegu
sjónarmiöi? Þeir, sem standa
fyrir styrjöldum, gera þaö af
hagsmunalegri nauðsyn eða í
ákveðnum yfirdrottnunartil-
gangi. Og á vissan hátt má
skýra verknaöinn svo, áö
margþættar sögulegar eða
stéttarlegar ástæður hreki þá
rökföstum skrefum stig af
stigi út í styi'jaldir, jafnvel þó
aö þeir sæju sjálfir fyrir hin-
ar vitfirrtu afleiðingar. Og
staöreyndin er sú, aö þjóö-
skipulag, sem hundruö millj-
óna manna í heiminum styöja
og réttlæta, auöskipulagiö,
skipulag hinnar brjáluöu sam
keppni og einkareksturs, fæð-
ir af sér meö nærri reglulegu
millibili hverja styrjöldina af
annarri. Milljónir manna,
sem fordæma, í oröi styrjald-
ir, hafa sjálfir staöið aö und-
irbúningi þeirra og stutt þær,
með því aö þeir fást ekki til
aö skilja orsakasambandið
milli mannlífsins og styrjald-
arinnar sem slíkrar, eöa þessa
„fyrirbæris í sjálfu sér“.
Sannarlega er styrjöld brjál-
æði. En einmitt sem slík er
hún skilgetiö afkvæmi þjóö-
skipulags, sem ennþá nýtur
nings og réttlætingar
'na, sem vilja láta telja
sig með fullu viti.
Og þó verðum við enn að
staldra við. Með tilliti til þeirr-
ar styrjaldar, sem nú er háð,
sjáum við strax á hverjar
villigötur við lendum, ef við
ekki vörumst i.ugtakið „stríð
í sjálfu sér“, eöa fastákveðna
skilgTeiningu þess. Þegar
heimsauövaldið spanaði Hitl-
er til aö vígbúast gegn Sovét-
ríkjunum í þeim tilgangi að láta
eyöileggja fyrsta ríki verka-
lýös og sósíalisma í heimin-
um, heföu þá Sovétríkin átt
að bíða varnarlaus komu
hans? Hvernig mundu Bretar
og Bandaríkjamenn nú dæma
þau, eða sjálfir vera staddir,
ef þau hefðu hagað sér þann-
ig? Tilgangur Hitlers er nú
öllum ljós, sá, að undiroka
hverja þjóö og ná heimsyfir-
ráöurn. Eg þarf ekki aö lýsa
því, hver örlög hefðu beðið
þjóöanna í aldir fram, ef hon-
um hefði tekizt þetta. Og
hvað gat varnað því? Eitt, og
aöeins eitt: stríö gegn fasism-
anum. Og er slíkt stríð brjál-
æði, sem háö er í þeim til-
gangi aö foröa mannkyninu
frá aldalangri áþján? Vitan-
lega er, slíkt stríð ekki brjál-
æöi. Þaö er viturlegt stríö.
Hvert mannlegt verk ber
aö meta í samræmi við gildi
þess og tilgang í þágu manns
ins. Við lendum út í fjar-
stæöu, ef viö setjum upp
fasta skilgreiningu á stríðinu
sem slíku. StríÖ getur ýmist
verið vitifirrt eða vitrænt,
ranglátt eöa. réttlátt; eftir
inntaki sínu og tilgangi, þeim
er mennirnir gefa því.
★
Þessi styrjöld, sem nú er
háð, varðar örlög hverrar
þjóðar, örlög hvers manns á
jöröinni. En árangur hennar
er undir því kominn, að hver
maöur foröist aö líta á hana
sem dautt hugtak, eöa sjálf-
stætt fyrirbæri, en skynji
hana í raunsönnu sögulegu
og mannfélagslegu samhengi. Ef
við viljuin heita menn, vaxnir
okkar tíma, verðum viö aö
kunna skil á jafn örlagaríkri
og nálægri staöreynd sem
styrjöídin er.
í rauninni ætti ekki aö vera
mannsbarn í heiminum, sem
ekki geröi sér fulla grein fyr-
ir, hvernig þessi styrjöld er
til komin. í samkeppnisskipu-
lagi auövaldsins hafði fjár-
gráöugum valdamönnum á
sviöi atvinnumála og stjórn-
mála tekizt aö sölsa undir sig
öll tæki, sem. þjóðirnar eiga
lífsskilyrði sín háð, ná á vald
sitt framleiöslutækjum, stjóm
artækjum, stærstu flokks-
tækjum, ríkisherjum. í yfir-
drottnunargirni sinni og ein-
ræðishneigð komust þessir
auðstéttarmenn í andstööu
við þróun, vísindi, framleiðslu-
hætti, siðgæði, réttlæti og
mannúð, hrökktust æ lengra
út á braut einstaklingshyggju,
valdagirni, fjárgræögi, mann-
haturs, þar til styrjöld varö
þeirra eina leið, styrjöld við
samtök alþýðunnar, styrjöld
við þjóöir, styrjöld við mann-
kyn allt. Þetta er í stytztu
máli leiö samkeppninnar, leið
auövaldsins yfir í ofbeldi og
fasisma, út í heimsstyrjöld.
Þetta var leið auðvaldsins á
ítalíu, í Þýzkalandi og Japan,
reyndar tilstuddu af auövaldi
Bretlands, Frakklands og
Bandaríkjanna. Hér er engan
einstakan vitfirring um aö
saka. Auðvaldsskipulagið
sjálft hefur alið þessa styrj-
öld, og jafnt fyrir þaö, þó aö
auðvaldsríki veröi að hjálpa
til að kveöa hana niöur. Þaö
er önnur saga, sem á líka
sína fullu skýringu í þjóö-
skipulagi auðvaldsins.
★
Margur lætur sér blöskra
ægileik þessarar styrjaldar,
alla þá tortímingu mannslífa
og annarra verömæta. En
jafnvel ógnir styrjaldarinnar,
múgmoröin öll, þar sem ekki
lirökkva til tölurnar tugir
mdljóna, heldur þarf áð grípa
til hundraðsins, veröur að
meta í hlutfalli við þaö, sem
mannkynið hefði annars orð-
iö aö þola. Og hversu ógnar-
legar fórnir, sem þjóðirnar
hafa oröiö aö færa, þakkar
hver þeirra hamingjunni aö
geta hrundiö af sér bölvun
fasismans. Og takist meö
varnarstríöi Bandamanna áö
bjarga mannkyninu aö fullu
frá drottnunarstefnu hans,
eru launin margföld í gæfu
óborinna kynslóða. í hverju
atriöi veröur heimsstyrjöldin.
sem enn geisar, að mælast
viö þann árangur, sem hún
ber og enn er áðeins að
nokkru leyti kominn fram eða
sýnilegur. Hve oft hefur ver-
ið spurt: Er ekki veriö aö út-
rýrna þjóðunum? Er ekki
mannkyniö aö eyöa sjálfu
sér? Ferst ekki allur heimur
og brenna upp öll verð-
mæti í eldi styrjaldar og heift
ar? Þaö var ástæöa til, aö
menn spurðu, meðan fasism-
inn fór sigrandi um löndin.
Víst hófst þessi styrjöld sem
árás nokkurra yfirdrottnara
gegn mannkyninu öllu, en
hún snýst meö hverjum mán-
uöi lengra í þaö horf að veröa
stríö mannkynsins alls gegn
yfirdrottnurum þess, frelsis-
stríð almennings gegn kúg-
urum hans í hverju landi,
stríð þjóðanna til aö steypa
af stóli hinni djöfullegu
þrenningu, fasisma, styrjöld
og auövaldi. Við getum þega:r
séö fyrir, aö í eldi þessarar
styrjaldar mun mannkyniö
ekki eyöast, heldur sterkustu
þróunaröfl mannlífs og þjóö-
félagshátta losna úr fjötrum.
Mér finnst menn einbeita
um of athygli sinni aö styri-
öldinni sem slíkri, ægileik
hennar, tortímingu og
grimmd, og eins þeirri stund,
er henni muni ljúka. Þetta
er engum að lá, og vitanlega
er það brýnast alls að binda
enda á styrjöldina. En stríö-
ið á sér fleiri en eina ásjónu
og stríðiö verður ,að dæma,
ekki eftir fórnum þeim, sera
færöar eru, og ekki eftir þeim
tima, er það stendur, heldur
eftir heimssögulegum árangri
þess í þágu mannkynsins. Og
hinn þróunarsögulegi mæli.
kvarði hlýtur að verða þessi;
hversu alvarlegan hnekki bíö-
ur auðvaldsskipulagiö ásamt
hruni fasismans, og hversu
styrkist áöstaða alþýöu og
sósíaíisma í heiminum.
Bak við ægiásýnd stríösms
sjáum við aðra bjartari, á-
sýnd fagurra hetjuverka sem
unnin eru í nafni mannúðat
og siögæöis. En það, sem yfir-
gnæfir allt, er stórfengleiki
þessara átaka, ægileiki þeirra
í hinu illa, tign þeirra í hinu
góöa. Fylkt hafa liöi, eins og
í Völuspá fornu, öfl hins góöa
og hins illa. Þaö greinist aö
hið feyskna og gróandi, hið
sýkta og heilbrigöa, línurnar
skýrast, og við förum að sjá,
hvert stefnir og hverra vetöur
sigurinn. Mannkynið er ekki
aö eyða sjálfu sér. Hins vegar
gerist' aö gamalt kúgunar-
skipulag er að bresta og
mo!na sundur. Valdabraskar-
ar, sem hafa stjórnað heim-
múfn unddfifariö og leitt
þjóðirnar á barm glötunar, af-
hjúpa sig hver af öörum. Þeir
voru skurögoö föst í sessí. En
hversu viönámslítiö og aumk-
unarlega ultu þeir þó af stóii,
menn eins og Chamberlain,
Daladier eöa Mússolini. Og
þáö brakar þegar í sætum
margra annarra, jafnvel sjálít
hásæti fasismans er oröið
valt. En þáö sem fegurst er
áö líta: mannkyniö er aö
vakna, þáö er aö veröa sjá-
andi. í óskapnaöi stríösins
myndast ný skipulagning,
þjóöfylking nýrrar tegundar
og bandalög þjóöa á raunsæj-
um grundvelli. Eitt er víst:
þjóöirnar læra oft meira á
einum degi nú en á tugum og
hundruöum ára áöur.
★
Sennilega erum við íslend-
ingar fjær því en nokkur þjóð
önnur áö skilja stórfengleik
þeirra tíma, sem nú fara í
hönd. Viö erum flestir upp-
teknir viö þaö áö reyna að
sópa að okkur óverulegum
smágróöa og reisa grundvall-
arlaust hrófatildur yfir vesalt
einstaklingsbú okkar, meðan
örlagaviöburöir setja aörar
þjóðir fram fyrir spurning-
una: líf eöa dauöi, vera eöa
vera ekki. En vita má hver,
að innan stundar veröur
spurt: hvar stendur þú? Hef-
uröu áttaö þig á því sem er
áö gerast? Ertu viðbúinn því
sem kemur? LifirÖu með
mannkyninu sköpunarsögu
Framh. á 5. síðu.