Þjóðviljinn - 01.03.1945, Side 3

JFimmtudagur 1. marz 1945
‘ÞJÓÐVILJINN
3
r i , <
Ymislegi um fjörefni
Það cru nú liðin 50 ár síðan
Eijkman • gerði tilraunir sínar á
'hænsnum, sem sýndu að berí-berí,
sjúkdómur sem hafði verið land-
læg plága í Austurlöndum öldum
.saman, stafaði af efnisskorti í fæð-
unni. Verk Eijkmans ber vott um
mikinn frumleik í hugsun. Á þeim
úrum þegar bakteríuveiðar voru
í tízku og Iioch lia'fði nýlega fund-
ið kólerusýkilinn og berk'lasýkil-
inn, mátti það teljast allt að því
„geníalt“ að láta sér detta í hug að
berí-berí gæti verið annað en bakt-
-eríusjúkdómur.
Eijkman sýndi fram á, svo ó-
hfekjandi var, með tilraunum sín-
um, sem voru svo einfaldar sem
liugsast getur, að tilraunadýr (og
menn), sem lifðu eingöngu á fægð-
um hrísgrjónum fengu berí-berí,
•en væri hýðið gefið með eða hrís-
grjónin ófægð, bar ekki á veikinni.
Síðar kom í ljós að aðrir gam-
Æ.lkunnir sjúkdómar, svo sem skvr-
bjúgur og beinkröm stöfuðu af
efnaskorti. —
Á nítjándu öld álitu menn að
fullnægjandi fæði ætti að inni-
lialda aðeins þrjá flokka af lífræn-
um efnum: eggjahvítuefni, kol-
vetni og fitu og auk þess stein-
æfni og vatn. Menn líktu mannslík
.amanum við vél sem þyrfti elds-
neyti, og nœringargildi fæðuteg-
uiúda var táknað með hitagildinu,
svo og svo margar kalóríur í
grammi á sama hátt og gæði elds-
neytis er mælt.
Árið 1906 sýndi F. G. Hopkins
að tilmunadýr, sem lifðu á hreins-
aðri fæðu sem aðeins inni'hélt áð-
urtalin grundvallarefni, hættu að
þrífast og yesluðust upp að lokum.
I>að var því sýnt að í venjulegri
blandaðri fæðu voru einhver önn-
ur efni sem voru lífsnauðsynleg.
C. Funk kallaði jiessi efni vitamín
og það, náfn hefur haldizt í öllum
útlendum málum. Árið 1912 taldi
Eunk fjörefnin vera 4, en annars
var ekkert um þessi efni vitað. —
Siðan hefur fjörefnafræðinnl fleygt
fram og árangurinn á þessu sviði
e'fnafræðinhar er næstum furðu-
legur. Á árunum milli heimsstyrj-
aldanna var unnið af kappi að 'fjör-
efnarannsóknum um allan heim,
og nú eru þekkt að minnsta kosti
16 mismunandi efni sem teljast
til fjörefna. Samsetning margra
þeirra er þekkt og sum hefur tek-
izt að hreinframleiða. T. d. getur
maður nú keypt hreint C-fjörefni
í lyfjabúðunum. I>að er livítt kryst
allað efni. Hið kemíska nafn þess
er ascorbínsýra.
Það varð nú aðkallandi nauðsyn
að ákvfeða hversu mikið væri af
hinum ýmsu fjöre'fnum í mismun-
andi %ðutegundum. — Verðmæti
sumra fæðutegunda og fóðurefna
fer nú eftir fjörefnainnihaldinu, t.
d. fer verð á þorskalýsi eftir því
live margar einingar það inniheld-
ur áf A-fjörefni. —
Einnig má nefna að verðmæti
soðkjarna sem unninn er úr skil-
vinduvatni frá síldarverksmiðjum,
byggist að verulegu leyti á B-fjör-
efna imiihaldi efnisins. —
Á fyrstu áru'm fjörefnáákvarð- ;
ananna var aðferðin vcnjulega sú
að gera fóðrunartilraunir á dýrum,
venjulega ungum rottum eða mar-
svínum. Tilraunádýrin voru fóðruð
á sérstaklega hreinsaðrj grundvall-
arfæðu, sem átti að sjá þfeim fyrir
öllum næringarefnum nema því
fjörefni sem átti að rannsaka. Þó
að þetta grunnfóður innihéldi
nauðsynlegan kalóríufjölda, eggja-
hvítuefni, steine'fni og hin fjörefn-
in, hættu tilraunadýrin að vaxa
og bæta við sig í þyngd þangað til
bætt var við nægilega miklu af
fjörefninu sem vantaði.
Með því að bera saman vaxt-
aíhraðann þegar þekktu magni af
einhverju fjörefni var bætt í fóðr-
ið og vaxtarhraðann þegar ákveð-
ið magn af einhverri fæðutegund
var gefið í staðinn fyrir hinn
þekkta skammt af fjöréfninu, var
hægt að mæla fjörefnismagn fæðu-
tegundarinnar.
Það þarf talsverða æfingu og
reynslu til að gera slíkar mæling-
ar með nokkru öryggi, aðferðin er
talsvert dýr og tímafrek í fram-
kvæmd og ennfremur er nauðsyn-
legt að nota tiltölulega mörg til-
raunadýr (minnst 12), valin á sér-
stakan hátt, að öðrum kosti var
hægt að telja niðurstöðurnar vafa-
samar af statistiskum ástæðum.
Nú eru menn farnir að beita
nýrri aðferð sem grundvallast á
þeirri staðreynd að vissar bakteri-
ur eru jafnnæmar fyrir fjörefna-
skorti og t. d. rottur.
* Ef til dæmis vissar mjólkursýru-
bakteríur eru ræktaðar á grunn-
fóðri (substruti) sem hefur að
geyma allt sem þær þarfnast, nema
hið sérstaka fjörefni, þá vaxa bakt-
eríurnar ekki þótt þeim sé að öðrn
leyti géfin hagkvæm vaxtarskilyrði
(t, d. mátu'legt hitastig), en vöxt-
urinn byrjar strax og fjörefninu er
bætt í, og ennfremur fer vaxtar-
I hraðinn eftir því hve mikið er gef-
ið áf viðkomandi fjörefni.
Vaxtaihraðann má mæla með
því að ákvarða hve mikla sýru
bakteríurnar mynda í næringar-
éfnáblöndunni, en sýrumagnið er
mjög auðvelt að ákveða með títr-
eringu.
Þessi aðferð, sem kölluð er
míkróbíologíska aðferðin 'hefur
þann kost.að það er hægt að vinna
með milljónum „tilraunadýra“ og
auk þess tekur ákvörðunin tiltölu-
lega skámman tírna, eða 2—3 sól-
anhringa þar sem venjulegar dýra-
tilráunir taka nokkrar vikur.
Það sýnir ljóSlega grundvallar-
þýðingu fjörefnanna fyrir næringu
og mataræði að lífverur á jáfnlágu
þroskastigi og bakteríur geta beð-
,ið tjón af fjörefnaskorti. Þó er það
athugandi að bakteríur sem nota
á til ifjöréfnisákvarðana verður,
milli þess að þær eru notaðar, að
rækta i næringarefni sem er auð-
ugt af því fjörefni sem mæla á,
annars getur bakteríukúltúrinn
vanist fjörefnisskortinum og vaxið
. t -
í næringarefni, sem skortir þetta
fjörefni.
Þessi aðferð hcfur, í .seinni tíð
einkum vérið viðhöfð til að á-
kvarða fjörefni B-flokksins (þau
eru talin sex) og er þá oftast sér-
stök' bakteríutegund notuð fyrir
hVert fjörefni, t. d. Cactobacillus
hélveticus til að ákvarða ríbóflávln
og lactobacillus arabinosum fyrir
níkotínsýru.
Einnig hefur sama aðferðin ver-
ið notuð til að ákvarða vissar am-
ínósýrur, sem hafa sumar álíka
þýðingu fvrir heilbrigði og vöxt
manna og fjörefnin.
★
Sum fjörefnanna er liægt að
mæla með kemískum aðferðum, t.
d. aneurín (B-fjörefni) og C-fjör-
efni.
C-fjörefni er ákveðið með títr-
eringu, aðfei'ð sem að vísu er dá-
lítið óviss vegna annara efna sem
geta truflað, en nú á stríðsárun-
um hefur mikið verið unnið að end
uribótum á ákvörðun C-fjörefnis og
er nú hægt að ákveða það kem-
ískt með sæmilegri nákvæmni.
Hér á landi hafa fjörefnamæling-
ar aðeins verið gerðar á ýmsum
lýsistegundum og er þá eingöngu
að ræða um A- og D-fjöre'fni. A-
fjörefni í lýsi er ákveðið með
spektrógraf í Rannsóknarstofu
Fiskifélagsins og D-fjörefni með
dýratilraunum í Rannsóknarstofu
Iláskólans. En þótt merkilegt megi
virðast hafa engar mælingar á C-
fjörefni verið gerðar hér á landi og
vitum við því lítið um C-fjörefn-
ismagn í íslenzkum matvælum. ‘
Það mun þó einmitt vera ,þetta
fjöre'fni, sem helzt skortir i íslenzkt
fæði. Af algengum fæðutegundum
er varla um annan C-fjörefnis-
forða að ræða en kartöflur. C-fjör-
efnismagn í kartöflum lækkar þó
mjög við geymslu, og er sennilega
orðið sáralitið þegar kemur fram
á útmánuði. Ennfremur er talið
að C-fjöre'fnismagn kartaflnanna
lækki um ca. 50% ef þær'eru soðn-
ar hýðislausar, ■ en séu þær soðnar
með hýðinu lækki það mjög lítið
við suðuna.
Skyrbjúgur eða C-fjörefnisskort-
ur á háu stigi mun að vísu vera
undantekningar hér á landi. en
ýmis væg einkenni svo sem laus-
ar tennur og blæðingar i tannholdi
munu ekki ótíð. Appelsínur og
cítrónur og ým^ir aðrir ávextir og
grænmeti er aðalforðabúr af C-
fjörefni sem menn hafa aðgaiig að.
Þó er vert að taka fram að epli,
sem margir halda að séu full af
C-fjörefni eru einmitt mjög fátæk
af þessu eifni. Þáð er því meira vit
í að flytja inn appelsínur til að
vefa á móti C-fjöréfnisskortimim
hér á útmánuðunum, heldur en að
flytja eingöngu epli. Annars er C-
fjörefnisinnihald talsvert mismun-
andi þó í sömu tegund grænmetis
sé.
Eg set hér töflu yfir C-fjörefn-
isinnihald nokkurra grænmetisteg-
unda og ávaxta, samkvæmt upp-
lýsingum frá prófessor Fridericia
dags. 25. sept. 1939.
Ákvarðanirnar eru gerðar af
„Statens Vitaminláboratorium“,
Kauproa n nahöf n.
Fœðutégund MiUigr. ascorbin-
sýru i 100 gr.
Steinselja ............. 50—175
Piparrót .................. 30—100
Spínat, . . . -......... 40—60
Spínat í dósum ............. 10
Sítrónusafi ............ 40—60
Appelsínusafi .......... 30—50
Grænkál ................... 50—100
Hvítkál .................. 20—40
lcíbfélag Hafnarfjardar
LeikféSag Hafnarfjarðar hefur nú fengið ágæt starfs-
skiiyrði í sýningarsal Ráðhússins
Leikfélag Ilafnarfjgrðar hafði í fyrrakvöld frumsýningu á Kinnar-
hvolssystrum. *
Þetta er fyrsta leiksýningin í hinum nýja sýningarsal i Ráðhúsi
Hafnarfjarðar og markar að því leyti tímamót í leiksögu Ilafnarfjarðar,
að leilcstarfsemi bœjarins hafa nú verið sköpuð betri skilyrði en nokkru
sinni fyrj og betri en í öðrum bœjum hér á landi.
IIafnarfjörður stendur nú Reykjavík framar á þessu sviði. Til þess
að standa Hafnfirðingum jafnfœtis þyrftu Reykvíkingar að eiga leikhús
er rúmaði 3500 manns.
% •
Leikfélag Hafnarfjarðar á 10 ára
afmæli á næsta ári. 1 vetur hefur
Jón Norðfjörð leikari af Akureyri
starfað sem leikkennari hjá félag-
inu og annaðist hann leikstjórn á
Kinnai'hvolssystrum, en það mun
vera veigamesta leikritið sem Leik-
félag Hafnarfjarðar hefur tekið til
meðferðar fram að þessu.
Jafnframt því að annast jeik-
stjórnina leikur Jón Norðfjörð Berg
konunginn, en Úlriku leikur Ingi-
björg Steinsdóttir í forföllum
Huldu Runólfsdóttur. Eru þetta
hvorttveggja æfðir leikarar, og að
sjá'lfsögðu bar leikur Ingibjargar
leikinn uppi.
Jón bónda að Kinnarhvoli leik-
ur Þorvaldur Guðmundsson. Jó-
hönnu dóttur hans leikur Guð-
finna Breiðfjörð, er þetta í fyrsta
skipti sem hún kemur á leiksvið
og fór hún laglega með hlutvcrk
sitt. Jó'hann, unnusta Úlriku, leik-
ur Sveinn V. Stefánsson, en Axel,
unnusta Jóhönnu, leikur Ársæll
Pálsson, hafa báðir þessir leikarar
Grape-safi
Blómkál
Rófur
Stikilsber
Jarðarber
Tómatar
Asparges
Ra'bárbári
Radísur
40
30—100
10—30 9
10—25
25—50
20—30
5—20
5—15
5—12
Kartöflur ............. 3—-30
Gulrætúr .............. 3
Epli .................. 2—10
Tölurnar eiga við fæðutegund-
irnar hráar. C-fjöre'fnismagnið er
mjög breytilegt eftir ýmsum ástæð
um t. d. árstíðum, tegund, geyms'lu
aðferð. Stundum er C-fjörefni gef-
ið upp í alþjóðaeiningum i 100
grömmum og er þá éin aiþjóðaein-
ing = 0,05 mg. Tölunum i»töflunni
er því liægt að breyta í alþjóða-
ciningkr með því að margfalda með
20. Það sést að C-fjörefni í nýjum
kartö'flum getur orðið nærri því
eins mikið og í appelsínum, en er
hveriandi lítið í gömlum kartöfl-
um. — Epli geta innihaldið dálítið
af C-efni alveg ný af trénu, en ann
ars mjög lítið. Steinselja (Persille)
er éftir þessum úpplýsingum með'
C-fjörefnisríkasta grænmeti, jiótt
hinsvegar séu meiri' sveiflur á
magni -C-efnis í þessari grænmet-
istegund en nokkrum öðrum. Eng-
ar upplýsingar ern fyrir hendi um
C-fjörefni í íslenzku grænmeti.
; .. Ó. B. B.
farið með allmörg hlutverk í Hafn-
arfirði. Ingibjörgu leikur María
Þorvaldsdóttir, Gústaf leikur Sig-^
urður Arnórsson. Gamlan mann
lei'kur Eiríkur Jó'hannesson, og
ungan dreng leikur Hafsteinn Þor-
valdsson.
Hér skal ekki farið út í leik ein-
stakra leikara, og er ]>að ekki gert
a'f neinni „miskunnsemi“, en vafa-
laust munu þeir fá góðar leiðbein-
ingar annarSstaðar frá.
Dvergadansinn hafði Sig Þórz
samið og æft. Leiktjöld málaði
Lárus Ingólfsson. *
Leikendum var vel tekið og bár-
ust jreim a'llmargir blómvendir.
Að loknum leik ávarpaði Guð-
mundur Gissurarson bæjarfulltrúi
leikarana með ræðu, þar sem hann
fær,ði Leikfélaginu þakkir fyrir það
menningarstarf sem það hefði unn-
ið í bænum og árnaði félaginu allra
heilla og færði því blómakörfu að
gjöf frá bæjarstjórninni.
Sveinn V. Stefánsson, formaður
Leikfélags Ilafnarfjarðar, jjakkaði
með ræðu.
★
Sýningarsalnum hefur áður ver-
ið lýst hér í Þjóðviljanum. Rúmar
hann 325 manns í sæti. Ef Reykja-
vík ætti að búa jafn vcl að sín-
um leikurum þyrftu jteir að hafa
leikhús er rúmaði ca. 3500 manns.
Það er því ástæða til að óska
hafnfirzkum leikurum til hamingju
með stárfsskilyrði þau er þeim
hafa verið sköpuð — við skulum
vona að þeir sýni í framtíðinni að
þeir kunni að nota þau. .
J. fí.
Hýtt afrek danskra
ættjarðarvinð
Verksmiðjan „Torotor“
sprengd í loft upp
Frcgn jrá danska sendiráðinu.
Kómmúnistaleynibláðið „Land
og Folk“ birtir áhrifamikla lýsingu
á velheþpnaðri árás á verksmiðj-
una „Torotor“,'er framleiddi hluta
í flugsprengjur Þjóðverja,
Fyrsta vinnudag ársins, snemma
morguns, hafði fjöldi ættjarðar-
vina tekið sér stöðu í götunum
sem að verksmiðjunni liggja, en
hún er i gamla St. Ándreas lvollegi-
um á Kollegievej, Charlottenlund.
Fyrstu verkamennirnir voru stöðv-
aðir á leið til verksmiðjunnar, og
í þeirra stað fór hópúr ættjarðar-
Framh. á 5. síðu.