Þjóðviljinn - 30.05.1946, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 30. maí 1946.
ÞJÖÐVILJINN
Á hernámsárunum varð
Martin Andersen-Nexö að
flýja til Svíþjóðar til að
sleppa við þýzka fangavist
og hann fór með handrit að
bókinni „Marteinn rauði“
(Morten hin Röde), er átti
að vera framhald „Pella sig-
urvegara“ (Pelle Erobreren).
í útlegðinni lauk hann sög-
unni, hún kom sem fram-
haldssaga í Ny dag, síðan í
bókarformi á sænsku, en eigi
fyrr en síðar á dönsku. Mað-
ur belð hennar ekki alveg
kvíðalaus. Var hægt í nýrri
bók, sem byggð var á reynslu
efri æviára, að snúast gegn
tækifærisstefnunni 1 síðustu
bók „Pella sigurvegara?“
Það var hægt.
„Marteinn rauði“ er byggð-
ur af listrænni hugkvæmni.
Nexö hefur alla ævi hatað
alla listartilgerð, — það þarf
ekki annað en minna á misk-
unnarlausan dóm hans um
„Sult“ Hamsuns — en hann
er sjálfur mikill listamaður.
Hann notar öruggur tæki list
ar sinnar, og honum hefur
tekizt það tvennt, að bæta
þungvægri bók við „Pella sig
urvegara11 og halda áfram
minningarbókunum fjórum,
sem eru eitt fegursta rit í
dönskum og evrópskum minn
ingabókmenntum.
Bókin er einskonar sjálfs-
ævisaga, að því leyti að
Marteinn er augsýnilega
sjálfsmynd. Marteinn er
Andersen-Nexö, gæddur sama
sterka baráttuvilja gegn öllu
því er ógnar verðmætum
mannlífsins, sömu eindrægnu
sívaxandi þjóðfélagsgagnrýni,
þeirri þungu ádeilu, sem lif-
ir í flestum ritum hans. — í
æsku hans reyndi heittrúar-
maður á Borgundarhólmi að
fá hann til að verða trúboði;
maðurinn fann að Nexö átti
þann eld í huga sem hann
sjálfan vantaði: En þeirri tiP
lögu var hafnað og Nexö
hlaut vígslu sína sem skáld
hjá þýzka sósíalistiska gler-
skeranum, sem hann vann
með við kirkjubyggingu á
Borgundarhólmi, og sagði
þessi spámannsorð: „Wenn
du einmal Dichter wirst,
daun vergesse nicht das
Proletariat". Nexö gleymdi
aldrei alþýðunni, öðru nær,
hann varð fremsta skáld
hennar, og það er sami ádeilu
hit.'nn í þessari síðustu bók
og fyrstu litlu smásögunni
„Lotterisvensken“. Þá sögu
skrifaði hann í Askov, hjá
ekkju skáldsins Molbechs, og
frú Molbech sem ekki þorði
að mynda sér álit um söguna,
sendi hana systur sinni, frú
einni í Nyboder. „Eg sef ekki
á næturnar fyrir henni“
skrifaði frúin. „Það ætti að
banna fólki að skrifa svona
um fátæklinga“.
Ekki er ótrúlegt, að „Mar-
teinn rauði“ hefði einnig gert
frúartetrið andvaka, ef hún
hefði lifað nógu lengi til að
lesa hana. Hugsanlegt er, að
hún írufli eirmig svefnfrið
amrarra. Það leiftrar af
Hans Kirk:
Víðsjá Þjóöviljans 30. 5. ’46.
L
Marteinn rauði
reiði, er Nexö lýsir kjörum I prússneskur júnkari, sem
fátæklinga, atvinnuleysingj- stundaði listir og hafði hitt
um og húsnæðislausu fólki,
sem hinn voldugi stjórnmála
flokkur sósíaldemókrata
skildi eftir á leið sinni til
valdanna í þjóðfélaginu.
Árið 1929 gaf Nexö út
skáldsöguna „Á járnöld“ —
(Midt i en Jerntid), er gerð-
ist á stríðsárunum 1914—’18.
Hún fjallaði um mikilvægt
mál þeirra tíma, hugarfars-
byltingingu bændastéttarinn-
ar, er varpaði frá sér þeim
lífsskoðunum, er alþýðuskól-
arnir höfðu breitt út, og stór-
bændanazisminn skaut rót-
um. Um bókina er margt gott
að segja, en það er samt eins
og efni hennar sé á einn eða
annan veg of fjarlægt höf-
undinum. Hann var ekki með
lífi og sál í sögunni, eldinn
vantaði. En í „Marteini
rauða“, sem gerist samtímis
„Á járnöld“ lifir hann alveg
með söguefninu, viðfangsefni
hans sjálfs og verkalýðshreyf
ingarinnar eru runnin sam-
an. —
Þegar alþýðuskáldið Mar-
teinn snýr heim til Danmerk
ur eftir nokkurra ára dvöl á
Spáni og Ítalíu, dvelst hon-
um tímakorn í Berlín á heim
leiðinni. Hann er frægt sósíal
istískt skáld og kemst því inn
í innsta hring verkalýðshreyf
ingarinnar. Hann kemst að
því sér til skelfingar, að leið-
togar hins volduga þýzka
verkalýðs, hafa þegar gefizt
upp fyrir hinni yfirvofandi
styrjöld. Hann er á kaffihúsi
með Bernstein og dr. Fra'nk
Mannheim og spyr þá: Hvers
vegna eruð þið, þýzkir verka-
lvðsleiðtogar, í þann veginn
að verða heimsvaldasinnar?
„Það er ekki rétt“, svaraði
dr. Frank nærri afundinn.
„Hitt og-þetta bendir þó til
þess. Því spúrði ég, hvers
vegna?“
„Jæja, segjum það þá, í
herrans nafni, við erum það.
Sjáðu til, maður, þýzki iðn^ð-
arverkamaðurinn framleðir
við hin aumustu kjör; það er
heilög skylda okkar að afla
markaða fyrir framleiðslu
hans.“
„Þið hafið nóga markaði nú
þegar. Alstaðar þar sem ég
hef verið, á Ítalíu, Spáni, í
Marokkó, voru þýzku iðnaðar
vörurnar mestar á markað-
inum“.
Dr. Frank kipptist t'l
ósjálfrátt, eins og honum
væri óljúft að ræða málið.
„Það er hægt að ýta fram-
leiðsluvörum okkar út aftur,
þessvegna verðum við að
setja pólitískt vald bak við
útflutninginn. Ef verður
stríð —
Martein í rithöfundahópum
Berlínar, kom að borðinu og
Martin Andersen-Nexö.
rnenn, sem sitja í rykugum
skrifstofum og semja kjörorð
fyrir verkalýð alls heims-
ins. En fyrir Pella og
aðra heima í Danmörku eru
þeir æðri verur, guðum líkir,
og það er guðlast að efast u-m
nokkra þá fyrirskipun er frá
þeim kemur.
Þegar loks Marteinn kem-
ur heim, hefur samvinnuskó-
verksmiðjan, sem reist var
fyrir eignir Bruns gamla
bókavarðar, orðið að hætta.
Pelli er fullur beizkju, verka
mennirnir hafa ekki stutt
hann nógu vel. Þeir eru fá-
vísir, þeir geta ekki hugsað
langt fram í tímann.
Þessi ósigur fær lítt á Mar-
tein. Hann hefur víða farið
og margt séð og veit' hvað
stéttabarátta er. Og nú skil-
ur hann ekki hvernig hann
gat haldið að hægt væri að
fella voldugasta þjóðskipu-
lag, sem til hefur verið með
einni skóverksmiðju.
En Pelli er ekki af baki
dottinn. Flokkurinn gerir
hann að borgarstjóra og
heilsaði þeim. „Jæja, þér er-
uð á ráðstefnu með hinum
útvöldu í ísrael“, sagði hann
í spaugi og sló á öxl Marteins
Marteinn furðaði sig ekki | f^inn á þing..Stjórn
á því þó hinn lágvaxni Bern
stein yrði enn minni, en hitt
þótti hónum skrítið að dr.
Frank skyldi líka verða kynd
arlegur og þegja við skens-
ihu — hann sem var stoltur
af því að vera Gyðingur og
var talinn einn bráðsnjall-
asti þingmaðurinn í svörum!“
Hann ræðir við greindan,
roskinn ritstjóra, - sem segir:
„Það er verið að undirbúa
stórveldastyrjöld eða alls-
herjarárás á verkalýðsstétt-
ina, ef til-vill á hvorttveggja
að verða samtímis. Það eru
nú ekki Gyðingarnir sem á
að berja niður, heldur verka-
lýðshreyfingin. Það er látið
svo heita að sósíalisminn sé
Gyðingahreyfing! Marx og
Engels hafi verið Gyðingar,
og þá er ekki skrefið langt
til Antikrists. Með því yfir-
skyni á að berja niður verka
lýðinn. Heildarsamningar um
laun er uppfinning andskot-
ans, það er hver heldri mað-
ur sannfærður um. Ef svo er
hægt að gera fjöldann tor-
tryggLnn með því að æsa upp
í honum miðaldarfordóma, þá
er spilið nærri unnið. Það er
ýmislegt í undirbúningi, vin-
ur minn“.
„En því sláizt þið ekki í
stað þess að beygja ykkur?“
Gamli, stéttvísi Gyðingur-
inn yppti öxlum. „Við erum
orðnir smeykir, smeykir við
þá hugmynd að alþýðan taki
völdin. Þessvegna fylgjum
við Bernstein og endurskoð-
unarstefnunni“.
Þýzku flokksfélagarnir eru
hræddir borgarar, smábórg-
Hann þ»agnaði, $>ví kunnur aralega sinnaðir skrifstofu-
málavii’ðingunni fylgja kynni
við heldra fólk. Maðuiúnn,
sem áður naut fulls ti'austs
verkamanna, er nú f jarlægur
þeim. Sú þróun, sem Pelli
lifir á- fáum árum, sést
skýrt af samtali sem hann á
við Martein, í Ráðhúsinu, þar
sem Pelli skýrir stoltur frá
skipulagningu bæjarins. —
Hann er með kort af breið-
um, fagurlega sveLgðum göt-
um með grasrákum á milli,
skemmtigai’ða með vaðtjörn-
um handa börnunum. En það
eru ekki verkamenn, sem
eiga að búa þar, því verka-
mannabústaðir eru ekki til
skrauts fyrir bæinn, „það
verður oft
/
i'v&rciVfc.s
lnnræli blaöa má -in. a. rdð<t
af fréttúm þeim sem þaa kjósa
að vekja athy&li á. 1 gœr er
hclzla frétt Alþýðnblaðsins rseða
sem einhver spænskur fasisti
liefur haldið. itún er sett
í heiðnrssæti ag prýdd hlemmi-
fyrirsögnum: .,FRANCtíSTJÓNN
IN VISAR Á BUG UTANAÐKOM
ANDI AFSKIPTUM AF INNAN+
LANDSMÁLUM SPÁNAfí.u Enn-
frenuir er jnn hctldið fram að
fasistar láti engur- kjarnorku->
rannsóknir fara fram, að þeir,
Iiafi verið hlutlausir á stríðsár-
unum og a<5 þeir ,,;eski einskis
annars en friðar við allar aðrafí
þjóðir!“ I fyrradag var önnur-
frétt á þessum sama stað. Hún
fjallaði 'utn viðtal Moloioffs við
blaðamenn og þar örlaði ekki
á kurteisi þeirri og sumúð sem
Alþýðublaðið sýnir spienskum
fasistum Ftjrirsögnin var:
„Fruntaleg árás Molotoffs á
Véslurveldin." Og í fvétlinni
var skýrt frá þvi uð „fruntaskap
ur“ Mololoffs hefði komið fram
i því að hann hefði vitt kröfur,
Bandaríkjastjórnar um tjfirráð
yfir Islandi.
Ilversu lengi letla heiðarlegir
Alþýðuflókksmenn <ið láta sjúk-
dóm Steþáns PéFrrssonar stjórna
afstöðu Alþýðubhtðisins til cd-
heimsmála? Et þeitn alveg samu
þótt blað þeirra sé gevt að mál-
gagni spsenskra fasista?
<22Í
GAMLA. BIÓ:
Æskan vill ráða
Nýlega hel'ur Jngrid Bergnvari
í blaðaviðtali gagnrýnt iunerísk-
hálfleiðinlegur ar kvikmyndir rn. a. fyrir skoxt
svipur yfir verkamannahverf þeirra á raunsæi. Flcstar amerísk
um“. En húsnæðisvandræðin, j ar kvikmyndir' sárma þcssi um-
spyr Marteinn. Hvað á að j inæii en þegar þær eru jafn
gera við alla húsnæðisleys-1 láUáusar en þó hfífandi og sú
ingjana? Það er í ráði að|er nu gengur í Gamla Bíó er
byggja bragga fyrir bam-!iiægt að-fyrirgefa þénnan höf-
mörgu fjölskyldurnar. — Ogjuðgalla Kvikmyndin fjallar um
Marteinn svarar: Það er víst ])á árekstra er hljótast af þvi aö •
auðveldara að reisa bragga 'hiédrægur efnafræðiprófesspr.
fyrir húsnæðisleysingjana en |giftist. kvenrithSflltMtí er semui.
að fá þá rifna aftur.
Smátt og smátt breikkar
bLlið milli vinanna. Pelli er
kominn inn í flokkskerfið,
sem hægt en öruggt molar
hugsjónir hans. Hann finnur
ekki til þess sjálfur, valdið
ölvar hann, en hann heldur
hinni aðlaðandi framkomu.
Hann er til að sjá foringinn.
öruggur og traustur. Stríðið
hefst, Pelli og flokksbræður
hans óska Þýzkalandi sigurs
metsölubækur. Uppkomin og eig
ingjörn börn bennar vilja eltki
bverfa úr New York lífinu til
smábæiar prófesscrsins og vilja ■
ekki heldur að móðirin afs.xli
sér rithöfundr. :\egö sinni.
| Susan Peters, sem leíkur dótt-
urina, lirífur með æsku sinni og
yndisþokka; KIHott'Réiil er soiv.
urinn, óþolandi unglingssláni,
Herbert Marsha!) leikur prófes-
sorinn. Mary Astor fer vel meö
i hiulverk móðurinnar. Hrukku-
Sen'Lmaður, Servus, kemur
frá þýzka flokknum til að OK Uáningarlausi ándht hcnmje ■
tclja dönsku flokksþræðurna ®af ! skj,n’ að VÍKI* skað/
skeður þótt hún hfrtti ritstörf-
xim. I. Þ.
)
að
senda verkamenn í
b-amhald á 1. síðn
um.