Þjóðviljinn - 13.02.1948, Page 5

Föstudagur 13. febrúar 1948.
ÞJÖÐVIL JINN
Árni prófasfnr Þórarínsson.
Síðasti fulltrúi fwrursir frásagnarsnttU
i.
1 dag verða til raoldar fluttar
þessa heims ■ leifar eins hins
frumlegast - gerða íslendings,
sem uppi hefur verið á þessari
öld og sennilega í margar aldir.
Eg, sem þessi minningarorð
rita, kynntist fyrst Árna próf-
j Þennan desemberaftan hóf-
I ust lcynni okkar séra Áma fyrir
fullt og allt. Upp úr þessu fór
| hann að koma heim til mín ein-
stöku sinnum, en í hýbýli lians
i kom ég aðeins, þegar ég var
í boðinn.
Það var tvennt í persónugerð
séra Árna, sem mér varð þeg-
asti Þórarinssyni á öndverðitj ar augljósast. Annað var frá-
sumri 1922. Þann dag hagaði j bært minni og samfara því fróð-
svo atvikum, að ég var að' leikur um þessa heims fólk og
drekka kaffi í miðstofunni á
Uppsölum, sem þá var matsöiu-
hús og veitingastaður. I næstu
stofu fyrir innan mig sátu tveir
menn, annar ungur að árum,
hinn nokkuð aldurhniginn. Sá j nokkru, sem
hinn yngri mun hafa þekkt mig| heyrt.
og skotið því að eldra mannin-| gh hugsun sótti oft á mig, að
þá yrði mikið skarð fyrir skildi
eilífðarverur, sem mér virtist
óþrotlegur. Hitt var afburða-
skemmttleg frásagnargáfa og
svo sérstæð tjáningaríþrótt, að
hún var langt frá að líkjast
ég hafði áður
um, hver ég væri. Þá hafði ég
nýlega gefið út Ijóðakver, og
í íslenzkri mannfræði og sér-
''I
þessa verks hafði ég enga aðra
tilhneigingu en að ná sem skýr-
astri mynd af persónu séra
Árna og fyrirbærum þeim, sem
liann var að segja frá. En
þessu marki varð ekki náð með
öðru móti en hermt væri frá
hinu og þessu, sem sumum fynd
ist, að hefði mátt kyrrt iiggja.
„Skikkanleg og talfá“ ævisaga,
stílfærð samkvæmt þeirri siða-
reglu að „særa“ engan, hefði
aldrei orðið lífssaga séra Árna
Þórarinssonar.
Fyrstu vikurnar unnuni við
að þessu verki þrjár ltlukku-
stundir á hverjum virkum degi.
En upp úr því tók svona langur
frásagnartími að þrejta \rna
próf., og þá styttum við harm í
hálfa aðra klukkustund. Þangað
til hafði hann komið heim til
mín til frásagnar, en nú varð
Næstsíðustu brúðhjónin, sem Árni prófastur gaf saman.
slíkir herrar. voru ekki í tölu ó- kennilegri frásagnarsnilli, er
sýnilegra í þá daga. Eldri mað- ■ þessir hæfileikar hyrfu með
urinn rís allt í einu úr sæti sínu j Ama prófasti burt úr veröld-
inni. Það livarflaði einnig að
mér öðru hvoru, að ég ætti að
segist vera séra Ámi Þórarins- j færa aevisögu hans í letur tií1 það fórvun við báðir burt úr
son. Eg tjái honum líka nafn þess ag bjarga dálitlu broti af bænum. Hinn 28. september tók
og gengur að borðinu til mín,
lieilsar mér einkar-hlýlega og
mér þær áður. Svo trúlega kunni
hann sín fræði, að það kom oft
fyrir, að hann þuldi upp úr sér
setningar og heila söguparta,
áður en ég komst að með þær
í lestri mínum úr handritinu, og
hafði þá allt orðrétt eins og ég
hafði ritað eftir honum árin
1943 til 1944.
Af þessari skýrslu ætti það
sú breyting á, að ég gekk heim vera óumdeilanlegt., að það
til lvans.
slitið þar til 28. júní. Litlu eftir
mitt. Svo segir hann við mig
þessi orð:
„Ösköp varð ég hrifinn af
kvæðabókinni yðar. Þér hafið
skáldagáfu á borð við Matthías,
ef þér að eins tækjuð skáld-
skap yðar svolítið alvarlegar."
Þessir orð endurtók hann oft
við mig síðar.
Næst bar fundum okkar sam-
an seint í júní árið 1931. Þá
mun séra Ámi hafa verið hér
á prestastefnu. Einn morgun í
glaðasólskini kom ég af göngu
surman Melaveginn. Þá mæti ég
séra Árna sunnan við kirkju-
garðinn. I það sinn skiptumst
við aðeins á fáum orðum.
Svo leið og beið þar til haust-
ið 1934. Þá frétti ég, að séra
Árni hefði sagt af sér prestskap
og væri fluttur til bæjarins. Eft-
ir einhverjum leiðum lagði það
í eyru mér, að Árni prestur
væri allra manna skemmtileg-
astur í viðkjmningu. Eg hafði
heyrt nokkur snilliyrði hans,
og mig langaði til að kynnast
höfundi þessara spakmæla lít-
ið eitt nánar.
Þá hafði ég þekkt í nokkur ár
herra Sigurð Magnússon kenn-
ara og vissi, að hann var ná-
kunnugur Árna prófasti. Eg bað
hann nú' að hafa einhver ráð
með að koma okkur saman.
Hann hét því, og litlu síðar eða
nánar sagt miðvikudagina 5.
desember 1934, klukkan 15 mín-
útur yfir átta að kvöldi, birt-
ust þeir báðir í forstofunni að
íbúð minni á Hallveigarstíg 9.
Prófasti mun hafa verið um
og ó að hætta sér lindir þak
þessa illræmda kommúnista.
En allt fór prýðilega á með okk
ur og klukkan var orðin nálf-
eitt, þegar Árni prófastur hélt,
heim. „Skemmtilegt kvöld,“ —
þannig hef ég lokið dagbók
bessa dags.
þessari einstæðu persónu frá æ-
varandi gleymsku. En þær hug-
renningar strönduðii alltaf á daglega þangað til 20. marz
um við til verks að nýju og
vorum að með sama vinnutíma
sama vandkvæðinu: Eg sá fram
á, að þetta yrði svo mikið verk,
1944. Þann dag lukum við skrá'
setningu ævisögunnar og þótt-
umst hafa mikinn sigur unnið
enda var handritið þá orðið
1546 síður, stórar og þéttritað-
ar. Þá mátti heita að Arni
Árivi prófastur Þórarinssón
að ég hefði ekki tíma til að
leysa það af hendi.
II.
á við enga staðreynd að styðj-
Þannig héldum við áfram ó- asi;i sem ýmsir hafa fundið sál-
arfróun í að breiða út, að ég
hafi setið við að „pumpa“ séra
Árna fram til siðustu lífsstunda
og eftir að hann var ekki leng-
ur að fullu vits síns ráðandi.
Allri meginfrásögn hans lauk
20. marz 1944, og eftir 1. marz
1946 ritaði ég ekki eftir hon-
um eina línu, að undanteknum
nokkrum spakmælum, sem upp
úr honum hrutu, þegar fundum
okkar bar saman, því að hann
gerði yngri og ókalkaðri mönn-
um skömm til með því að mæla
í snilliyrðum allt til hins síð-
asta.
Sá þvættingur. er ekki heldur
á meiri rökum reistur, að ég hafi
logið upp frásögnum í orðariað
séra Árna og látið á prent út
ganga í ævisögu hans.
Þetta, sem hér hefur verið rit
að vildi ég segja til þess að
greiða úr ýmsum misskilningi
og slá á margs konar ósann-
sögli, sem gengið hefur um eam-
vinnu okkar Árna prófasts og
ritim ævisögu lians.
Þannig liðu tímar fram þar
til í janúarmánuði 1943. Þá fór
herra Ragnar Jónsson fiam-
kvæmdarstjóri að biðja mig að
slcrásetja ævisögu séra Árna,
en hann hafði þá veitt Ragnari
jáyrði fyrir að segja söguna og
að ég færði liana í letur. Eg
neitaði að eiga nokkuð við
þetta. Eg hefði engan tima til
þess. Eg vur þá í uppsiglingu
með áframhald á Ofvitanum,
tvö til þrjú bindi. En Ragnar
lagði svo fast að mér, að ég lét
að lokum til leiðast og frestaði
mínu eigin verki um óákveðinn
tíma og þó hikandi og með hálf-
um huga.
Við hófum svo söguritunina
laugardaginn 6. febrúar 1943,
klukkan hálfellefu árdegis. Árni
prófastur sagði frá. Eg spurði,
innti frekar eftir og festi á
pappírinn. Með mínum þætti
prófastur væri enn þá upp á
sitt bezta, gekk upp stiga eins
og tvítugur unglingur, fpr síð-
;f|Í: -astur .manna úr samkvæmum á
næturnár, var allra manna
skrafhreifastur og sagði betur
frá en allir aðrir.
««1© I® ln
III.
Þegar fram liðu tímar fór ég
að verða hálf óánægður með
minn hlut í þessu verki. Mér
fannst ég hefði getað gert það
betur og var þó ekki ljóst,
hvernig ég liefði mátt inna það
vandlegar af hendi. Þá tók ég
það ráð mér til fróunar að k-sa
fvrir séra Árna allt handritið, ef
vera kynni, að hann vildi gera
á því einhverjar breytingar eða
eitthvað gæti komið í leitimar,
sem honum hefði yfirsézt á.ður.
Á þessu verki byrjaði ég 20.
október 1945 og liélt því áfiam
slyndrulaust, oftast hálfan ann-
an tíma á dag, þar til 1. marz
1946. Þá fanrist mér fyrst ég
geta elcki betur. Við þennan
yfirlestur hafði handir’tið
lengzt upp í 1700 blaðsíður.
Þegar hér var komið sögu,
fór ég fyrst að sjá ellimörk á
spunninn, og þeirri gáfú verður
ekki gerð skil í þessari minn-
ingargrein, sem er ófullkomið
flýtisverk.
Hann var inaður fluggátaður
á ýmsum sviðiun, mikill náms-
maður í æsku, minnið alla ævi
frábært, snillingur í tilsvörum
og mannþekking hans oft svo
djúpsæ, að það var engu líkara
en hann sæi fólk innan frá í
bókstaflegum skilningi. Frá-
sagnargáfa hans var undraverð
og gerólík frásagnarhæfileik-
um allra annara manna, sem ég
lief þekkt, málrómurinn afburða
persónulegur, orðalag frásagn- •
arinnar oft eins og úr öðrum
heimi, og allt frásagnarsv'ðið
glóði af snilliyrðum, þegar hon-
um tókst bezt upp. Hanr. fór
svo vel með kvæði og flutti þau
af þvílíkum karakter, að léíegur
leir hljómaði sem gullaldar-
skáldskapur af vörum hans,
Hann fór þannig með vísur eft-
ir Símon Dalaskáld, að mér
fannst, að aldrei hefði tetur
verið ort á íslandi. Og allt pem
út af munni Árna prófasts gokk.
hvort heldur var frásögn, spak-
yrði eða flutningur kvæða, var
svo náttúrlegt, tilgerðarlaust og
fyrirhafnarlítið, að þar hel ég
ekkert til samanburðar.
V.
En séra Árni var sagður ó-
sanrisögull. Sumir hafa kallað'
hann „stórlyginn". Og ýmsir
hafa lagt talsvert kápp á, _að
gera jæssa fullyrðingu að al-
mennum trúarbrögðum.
Af sumra hálfu er þessi kenn-
ing runnin frá lágkúrulegri ill-
girni, svo nefndri vanmáttar-
kennd. í annarra hugum á hún
rætur að rekja til grunnfævrar
roannþekkingar eða ókunnug-
leika.
Séra Árni var ekki lyginn
maður. Hann bjó aldrei til ii’ga-
IV.
Eg þykist h.afa kynnzt Árna
prófasti all-náið sakir hins and-
lega samstarfs okkar, sem oft
var þess eðlis, að það afhjúpaði
ýmsar hliðar í fari okkar beggja
og tók þar að auki yfir fjögur
ár, að öllu meðtöldu, auk sjc ára
viðkynningar, er á undan var
gengin.
Mér virtist þá og virðist enn,
sem séra Ámi hafa verið frum- [sögur, svo að mér væri kunn-
r
legast gerður einstaklingur, sem | ugt um. Ég skrifaði upp eftir
ég hef þekkt, og það svo. að
flestir aðrir koma iriér fyrir
Árna prófasu. Þeirra varð ég Jsiónir sem leiðinlega hvcrsdags-
fj-rst var nokkru eftir að ég
íór að lesa fyrir honum hand-
ritið. Þau lýstu sér í dauvara
lífsfjöri, brestandi minni á eig-
innöfn ,þrálátari endurtekniagu
á sömu sögunum og meiri
gleymsku á það, seiri gerzt!
síðustu dagana. En allar
gömlu sögur sagði hann nálega
orðrétt eins og hann hafði sagt
rafði
inar
legir, þegar mér verður ;i að
bera þá saman við þen.an
merkilega klerlca.
Þó var hann allra manna leugst
frá því að vera original eða
séi'vitringur, sem svo er kailað,
Hann hafði engar áberandi
kenjar, hvorki í hugsun, lát-
honum hundruð sagna. Nokkra
tugi þeirra hef ég reynt að fá
staðfesta annars staðar og í öll-
um tilfellum, að einu undan-
skildu, hef ég gengið úr skugga
úm, að séra Árni hafði sagt rétt
frá í öllum atriðum, sem máli
skiptu. En þessi eina saga virt-
ist hafa skapazt í höfði hans,
ég held ósjálfrátt, enda var hún
vitnisburður um ,,almættisverk‘‘
bragði né breytni. Frumleiki | og þar var séra Árni veikastuU
hans var af allt öðrum toga j Framhald á 7. síðiu J