Þjóðviljinn - 21.08.1953, Side 4

— ÞJÓÐVILJINN — Föstudagur 21. ágúst 1953
Helgi J. Halklórsson:
Vatnsleysuströnd 1953
Síðastliði'ð mánudagskvöld
flutti Helgi Hjörvar erindi í
útvarpið um daginn og veginn
og mæltist skörulega að
vanda, enda má af máli hans
kenna, að þar er enginn með-
almaður á ferð. Þó varð hon-
• um á sú skyssa, sem af hon-
' um var sízt von, þar sem hann
er maður sögufróður, að sjá
foma atburði í röngu nútíma-
ljósi. Hann bar saman Ás-
hildarmýrarsamþykkt frá 1496
og nýgerða samþykkt Borg-
firðinga um var.nir gegn fricL
spjöllum brennivínsberserlcja á
skemmtisamkomum. Nú skal
■ ég ekki draga í efa, að Borg-
firðingar séu aðþrengdir
vegna óspekta ölvaðra manna,
þó ég þekki það lítt af eig-
i 3n raun, en hitt er mér kunn-
■ ugt, að Áshildarmýrarsam-
þykkt var ekki gerð gegn
ármötmum Bakkusar einum
saman, heldur gegn yfirgangi
umboðsmanna erlends kon-
> ungsvalds og ofstopa inn-
lendra höfðingja.
Af þessu gefna tilefni skal
hin forna samþykkt rifjuð
1 upp og um leið athugað, hvort
nýgerð íslenzk samþykkt sé
ekki til henni hliðstæðari en
áði^rnefnd samþykkt Borg-
firðinga.
Skömmu fyr:r alþingi 1496
komu Árnesingar saman að
1 Áshildarmýri til að ræða um
iandsins gagn og nauðsynjar.
Þar voru samankomnir lög-
réttumenn úr sýslunni, bænd-
' ur og alþýða manna. Varð
1 mönnum vtíðrætt um óstjórn
þá sem ríkti í landinu og
hversu illa væru efnd þau
• heit, er konungur hafði geng-
izt undir fyrir rúmum tve:m-
ur öldum, er Islendingar
' gengu honum á hönd. Var
ákveðið að senda bréf um
' þetta efni til alþdngis, þar
sem æðstu menn landsins væru
minntir á forn réttindi þjóðar-
innar og á hvern hátt Árnes-
ingar hygðust framfylgja rétti
■ sínum með almennum samtök-
• um héraðsbúa. Bréf þétta, sem
y síðar hefur verið kallað Ás-
hildarmýrarsamþykkt, hljóð-
ar svo:
„Ölhim mönnum, þeim sem
i þetta bréf sjá eður heyra, s.end-
um vér lögréttumenn, Iandsbú-
ar og allur almúgi í Árnesi
i hirðstjórum. lögmönnum og lög-
réttumönnum á alþingi Uveðju
guðs og vora.
Vitanlegt skal yður vera, að
vér höfum séð og yfirlesið
þann sáttmála og samþykkt,
sem gjör var millum Hákonar
kóngs hins kórónaða og al-
múgans á fslandi, sem hann
vottar og hér eftir skrifað
stendur.
1 nafni föður og sonar og
anda heilags.
Var þetta játað og samþykkt
af öllum aimúga á fslandi á
Alþingi með lófataki, að vér
bjóðum Hákoni lcóngi liinum
kórónaða vora þjónustu undir
þá grein laganna, er samþykkt
var á millum kóngdómsins og
þegnanna, er Iandið byggja.
Er sú hin fyrsta grein,
að vér viljum gjalda kóngi
skatt og þirigfararkaup sem
lögbók vottar og alla l*egn-
skyldu, svo framt sem lialdið
er við oss það móti var ját-
að skattinum.
f fyrstu: að utanstefnur vilj-
um vér engar hafa utan þeir
menn, sem dæmdir verða
af vorum mönnum á þingi burt
af Iandinu.
Item (einnig) að íslenzkir
séu lögmenn og sýslumenn hér
í landinu af þeirra ættum, sem
goðorðin hafa upp gefið að
fornu.
Item að sex hafskip gangi á
hverju ári til Iandsins forfalla-
laust með Iandsins nauðsynjar.
Erfðir skulu upp gefast fyr-
ir íslenzkum mönnum í Noregi,
hversu Iengi sem staðið hafa
þegar réttur erfingi kemur til
eður þeirra umboðsmenn.
Eandaurar skulu og uppgef-
ast. Item skulu íslenzklr menn
slíkan rétt hafa í Noregi sem
þelr haía beztan haft.
Item að kóngur láti oss ná
frlði og íslenzkum lögum eftir
því sem lögbók vottar og hann
hefur boðið i sínum bréfum,
sem guð gefur honum fram-
ast vit til.
Item jarl viljum vér hafa
yfir oss, á meðan hann held-
ur trúnað við yður, en frið við
oss.
Haida skulum vér og vorir
arfar allan trúnað við yður,
meðan þér haldið trúnað við
oss og yðrir arfar og þessar
sáttagjörðir, en lausir, ef rofið
verður af yðvarri hendi að
beztu manna ýfirsýil.
Nú fyrir þessa grein, að oss
þykir þessi sáttmáli ei svo
haldinn vera sem játað var
fyrir sakir lagaleysi, ofsóknar
og griðrofa, ómögulegar árcið-
ir og nóglegra fjárupptekta og
manna, sem nú gjört hefur ver-
ið um tíma í fyrrgreindri sýslu,
Árnesi, og hér fyrir lögðum
vér greindir Ámeslngar, al-
mennilega samkomu á Áshild-
armýri á Skeiðum eftir göml-
um landsins vana. — I>ví vilj-
um vér með engu móti þessar
óvenjur lengur þola hafa né
undirganga.
Item samtökum vér að hafa
engan lénsmann, utan islenzkan
yfir greindu takmarkl, Ámesi,
og ríða ei fjöimennari en við
fimmta mann, því viljum vér
gjarna styrkja hann með Iög
og rétt lcóngdómsins vegna,
þann sem það má með lögum
hafa og landsins rétti vill
fylgja. En ef sýslumaður hef-
ur greinda sýslu, Árnes, þá
ríði ekki fjölmennari en við tí-
unda mann, sem bók vottar.
Item samtökum vér, að eng-
inn maður í sögðu takmarkl
taki sér húsbónda utan sveitar,
þó þeir búi á ann^rra manna
jörðum.
Item ef nokkur uppsteitur
byrjast í vorri sveit, Árnesi, af
utansveitarmönnum með nokkr-
um órétt, hvort sem gjört er
við ungum eður gömlum, rík-
um eður fátækum, þá skulu
allir skyldir eftir að fara þeim,
er vanhlutgjörðu, og eigi fyrri
við hann skiljast en sá liefur
fulla sæmd, sem fyrir vanvirð-
ingu varð. Iíann svo til að
bera, að hefndin verði melri í
eftirförinni en tilverknaðurlnn,
þá sktilu aSIir skattbændu,r
jafnmiklu bítala. En þeir, sem
minna eiga, gjaldi sem hrepp-
stjórar gjöra ráð fyrir.
Item skulu tveir menn vera
tilkjörnir í hrepp hverjum að
skoða og fyrir að -sjá, að þessi
vor skipan og samþyklti sé
haldin. Og ef til alþingis þarf
að ríða sveitarinnar vegna, þá
skal hver skattbóndi gjalda
átta álnir í þingtoll, en fjórar
álnir, sem minna eiga, þeim
kost skulu lialda.
Item viljum vér ei hér hafa
innan héraðs þann, er ei fylg-
ir vorum samtökum. Skul-
um vér eiga samkomu vora
á Áshildarmýri á Bartholome-
usmessudag á haustið, en I aim-
sem eitt af þessum samtökum
rýfur og áöur hefur undlrgeng-
ið, sekur þrem mörkum og talri
innanhreppsmenn til jafnaðar.
Og til sanninda og fullrar
samþykktar hér um setti Hall-
dór Brynjólísson, 1‘áll Teits-
son, Ólafur Þorbjarnarson, Pét-
ur Sveinsson, Gvendur Einars-
son, Gísli Valdason, Ari Narfa-
son, lögréttumenn; Jón Áma-
son, Sigurður Egllsson, Einar
Hallsson, Þorvaldur Jónsson,
Þórður Sighvatsson, bændur í
Ámesi, sín innsigli með fyrr-
nefndra lögréttumanna innsigl-
um fyrir þetta samþykktarbréf
með almúgans. samþykkl, leikra
og læiðrat, með jáyrði og
handabandi“.
Áshildarmýrarsamþykkt var
gerð 230 árum eftir að ís-
lendingar gengu Noregskon-
ungi á hönd, og eins og hún
ber með sér, er hún fyrst og
fremst upprifjun á Gamla
sáttmála og kvörtun um van-
efndir á ákvæðum hans af
hálfu konungsvaldsins, þess
vegna taka þeir hann upp í
samþýkktina.
Þegar hér vár komið, var
ágtandið á íslandi líít bæri-
legt iandsmönnum. Þegar á
næstu áratugum eftir að land-
ið gekk undir konug, voru
öll merkustu ákvæði Gamla
sáttmála þverbrotin af hálfu
konungsvaldsins. Með sam-
þykkt Jónsbókar 1281 náði
konungur í sínar hendur þrem-
ur megi.nþáttum valdsins, ým-
ist aö nokkru leyti eða að
fullu: Hann öðlaðist dómsvald
í málum íslenzkra manna með
því að dóm; lögmanna mátti
skjóta til hans. Jafnframt
eignaðist konungur sakeyri,
þte. bætur fyrir víg og aðrar
meiri háttar misgerðir. Þann-
ig eignaðist hann mik'ar jarð-
eignir hér á land'. Ennfrem-
ur gat konungur með áöstoð
valdsman.na ráðið mestu um
skipan lögréttun.nar og haft
þamng mikil áhrif á löggjaf-
arvaldið. Með framkvæmdar-
valdið fóru í umboði konungs
hirðstjórar og sýslumenn. —
Þegar fram liðu stundir, varð
æ algengara, að útlend'r menn
gegndu hirðstjóraembættinu,
jafnframt því sem útléndir
gerðust biskupar bæði í iSkái-
holti og á Hólum. Þessir hirð-
stjórar og biskupar voru
margir hverjir misindismenn
og notuðu vald sitt til að
manna. Eftir miðja 14. öld
byrjáði konungur að selja
landið á leigu, og urðu hirð-
stjórarnir þá hálfu frekari í
fjárkröfum sínum og yfir-
gangi, jafnt innlendir sem er-
lendir.
Jafnframt því sem konungs-
valdið þannig efld'st, varð enn
meiri röskun á efnahagi lands-
manna. Á 14. og þó einkum
15. öld urðu til óhemju auð-
ugir einstaklingar og ættir.
Þá varð viðurnefnið „hinn
ríki“ algengast í íslenzku máli.
Auði þessum náðu ættir þess-
ar í senn með því að svæla
undir sig vaxandi sjávarútveg
og hagnast á því að vera um-
boðsmenn konu.ngs. Á 15. öld
ríkti hér lénsskipulag.
Á síðari hluta 15. aldar
gerðist svo róstursamt í land-
inu, að aldrei hefur orðið
verra 1 því efni, síðan á
Sturlungaöld. Áðfarir að mönn
um, ránskapur og vígaferli
Framhald á 11. síðu.
an tíma á vorið föstudaginn, þá
mánuður er af sumri, og koma
þar ailir forfallalaust. En liver
auðgast á kostnað lands-
Nei sko! Þeir eru liíandi!
HEILSUVERNDARSTÖÐ. Já,
það er verið að vinna að
henni. Reyndar eru nokkur ár
siðan byrjað var á henni og
maður er oft búinn að ganga
um Barónsstíginn og spyrja:
Hvað á að verða úr þessu? Og
tíminn hefur liðið og svarið
liefur haldið áfram að vera hul
ið þoku og mistri, en nú hlýt-
ur að fara að rofa til og svar-
ið að letrast skýrum stöfum á
himin þessa bæjar, því að
bráðum á að kjósa í bæjar-
stjórn.
Mér finnst eðlilegt að Sjálf-
stæðisflokkurinn vilji hafa
eitthvað áþreifanlegt að
benda á, þegar farið verður
að kjósa í bæjarstjórn. Þá
væri ágætt að hafa heilsu-
vemdarstöðina.
Lítið á þetta stóra og glæsi-
lega hús.
Sjáið hvað við höfum geit
, fvric iveinn.
Heilsuverndarstöð.
Já, það væri ágætt. En ég
er hræddur um að herða verði
á spöðunum, ef á að lánast
að nota heilsuverndarstöð
þessa í kosningabardaganum,
svo að gagni komi, því að enn
sýnist byggingin ekki vera
það langt komin að vel mætti
dmida við hana í nokkur ár
ennþá. En hvað er ekki hægt
að gera,
iþegar kosningar eru í að-
sigi?
Dæmiri sanna, að f>ófct
venjulega sé ekki hægt að ýta
ráðamönnum þessa bæjar til
að drepa hendi við nokkrum
hlut sem gera þarf, þá er eins
og þeir fái flog, þegar líða
tekur að þeim degi, 'þegar íbú-
ar bæjarins fá vald til að á-
kveða hverjir skuli stjórna
basnum næsta kjörtímabil. Þá
er eins og komi einhver
skjálfti í stjórnendur bæjar-
ins, samvizkan rjúki upp með
andfælum, teygi úr sér og
slái um sig nokkra stund,
þar til hún leggst aftur til
svefns að loknum kosningum.
En meðan á floginu stóð hef-
ur .einhverju nauðsynjamáii
miðað í áttina. Gallinn er að-
eins sá við þessi flog, að þau
eru of stutt.
En hvernig er það, mínir
elskulegu, ætlið þið ekki að
fara að fá flog? Ekki lítil-
fjörlega aðketiningu sem eng-
inn tekur eftir, heldur reglu-
lega stórt og mikið flog, sem
allir hljóta að talta eftir. Þið
verðið að athuga það, að borg
in okkar eru orðin það stór, að
þótt verið sé að einhverju smá
skitlegu dundri hér og þar um
bæinn, þá tekur enginn eftir
því. Það er sem sé greinilegt
að ekkert kemur að gagni
lengur nema froðufellandi
berserksgangur.
Þá reka bæjar.búar upp stór
augu og segja:
Nei sko! Þeir eru lifandi !
jOg allir sjá að stjómend-
ur þessa bæjar eru lifandi, og
þegar einhver er lifandi, þá er
alltaf einhver von um að úr
honum verði maður, en iþegar
einhver er dauður, þá er of
seint að reyna að gera úr
honum mann. Hann getur í
mesta lagi orðið fallegt lík.
Þessvegna er ekki óhugs-
andi að bæjarbúar kjósi rol-
urnar aftur í næstu bæjar-
stjórnarkosningum, ef þeir
spjara sig nú og fá rækilegt
flog, því að þá trúir fólk því
að enn sé nokkur von um að
úr þeim rætist,
en enginn fær flog ef hann
er dauður.
Bíðum við nú með öndina
í hálsinum eftir að heyra
þann ógurlega brest sem hlýt-
ur að verða, þegar berserks-
gangurinn rennur á ráðamenn
Reykjavíkur og þeir sprengja
af sér deyfðarfjötrana.