Þjóðviljinn - 08.11.1955, Blaðsíða 7

Þjóðviljinn - 08.11.1955, Blaðsíða 7
Þriðjudagur 8. nóvember 1955 — ÞJÓÐVILJINN — (7 BANDARÍKIN eru löng- um nefnd land frelsisins, og því fjálglegar og oft- ar sem nafngiftin virðist meira öfugmæli — hið marglofaða frelsi hefur birzt í alltorkenni- legum myndum vestur þar á síðari áram, umburðarleysi og pólitískt ofsóknaræði ráöiþ ríkjum, frjálslyndum og rót- tækum skoðunum sagt stríð á hendur og lognar ákærur og, dómsmorð tíðari en frá þurfi að segja; í skjóli ofsókna þessara leika hefnigirni, valda- græðgi og ágirnd lausum hala. En svartigaldur þessi og póli- tísk móðursýki á sér djarfhuga andstæðinga góðu heilli, enda eru myrkravöldin á undan- haldi; þar er Arthur Miller fremstur í flokki, leikskáldið fræga. í sjónleikum og sögum lýsir hann átumeinum og á- göllum hins ameríska þjóð- félags af þvílikri snilli að at- hygli vekur um heim allan, ádeila hans er bæði stað- bundin og a’gild og á erindi til allra þjóða, enda víða pott- ur brotinn. Hann á nóga djörfung og dug til að kryfja til mergjar brýnustu vanda- mál sinnar tíðar, likt og Hen- rik Ibsen forðum, hinn mikli lærifaðir hans; hann segir löndum sínum til syndanna af hreinskilni, einlægni og ‘næm- um skilningi þess manns sem ann landi sínu og þjóð heil- um huga. Ég veit ekki hvort Arthur Miller er metinn að verðleikum í sínu heimalandi, en það er hverri þjóð mikill fengur að eiga slikan son. „í deiglunni" er stórbrotn- asta leikrit Millers fram til þessa, sögulegur harmleikur er skírskotar beint til okkar daga. Þar er greint frá galdra- ofsóknum þeim er gripu íbú- ana í Salem í Massachusetts- fylki á ofanverðri seytjándu öld, en þar í landi dafnaði hjátrú og fáfræði, hræsni og vítisótti í skjóli hins ofstækis- fulla klerkavalds. Nokkrar unglingsstúlkur fást við barnalegt kukl úti í skógi, og áður en varir er gjörninga- hríðin skollin á, skriðan kom- in af stað og hana fær ekk- ert stöðvað. Algert brjálæði ríkir í þorpinu, saklausu fólki er varpað í dýflissu hrönnum saman og hver sá dæmdur til tír fyrsta þætti. Þora Frið- riksdóttir og Búrik Haraldsson dauða og leiddur í gálgann seni neitar því að vera hand- bendi djöfulsins. Einarður og skapmikill bóndi, Jón Proctor að nafni, rís gegn vitfirringu og gerræði valdhafanna og reynir að koma vitinu fyrir hina almáttku dómara, en ófstæki þeirra, blindni og miskunnarleysi láta ekki að Jón Proctor, méstu persónu leiksins, og vinnur ótvíræðan sigur. Proctor mætti vera nokkru eldri og lífsreyndari, þyngri á brún og þéttari á velli, en svo eðlileg, ljóslif- andi og sönn er túlkun Rúriks að ég vildi í engu skipta. Hann er bóndi frá hvirfli til ilja, nýkominn af akri og skógi, karlmannlegur ma.ður * og beinvaxinn, blóðheitur og góðhjartaður, knásækinn og fljótur til reiði, og sópar að honum hvar sem hann fer. Þó að Rúrik leiki ekki alltaf jafnvel er heildarmyndin ör- ugg og skýr; forkunnar vel túlkar hann hik og efa og innri baráttu Proctors í fang- elsinu í lokin -— leikurinn gleymist, við skynjum aðeins nakta sálarkvöl breyzks og heiðarlegs manns. Röddin er mikil og sterk, en enn ekki að fullu tamin, leikarinn bcit- ir henni betur en nokkru sinni áður. Lýsing Regínar Þórðardótt- ur á hörmum Elísabetar Proc- tors er ekki eins áhrifamikil og stór í sniðum, en látlaus og sönn, hún er stillt, fámál og þungbúin sem vera ber, og gerir það ljóst að Elísabet er viðkvæm og erfið í sambúð, en trygglynd og góð kona eig- inmanni og börnum, og þrosk- ast og stælist við hverja raun. Prestunum báðum er prýð- isvel borgið í höndum Vals Gíslasonar og Róberts Arn- finnssonar, hinna mikilhæfu og traustu leikara.* Valur lýs- ir taumlausri fégirni, rag- mennsku og ótta sóknarprests- ins af mikilli festu og þrótti, og verður næstum brjóstum- kennanlegur í lokin þegar hann sér að jörðin er að ■ gliðna undir fótum hans. Og það er sannfæringarkraftur og logandi glóð í orðum Ró- berts Arnfinnssonar, en hann leikur séra Hale, hinn há- lærða og ofstækisfulla en auð- trúa og góðviljaða kennimann sem fyllist skelfingu af sínum eigin verkum og gerir mátt- vana uppreist gegn þeim máttarvöldum sem hann sjálf- ur tignar. í leik Róberts er þung og jöfn stígandi allt til loka, skapgerðarlýsingin lif- andi og skýr, tungutakið prestlegt og snjallt. Jón Aðils er yfirdómarinn og margt gott um leik hans að segja, hann er ósveigjan- legur strangtrúarmaður í út- liti og framgöngu, skorpinn og grindhoraður, hrímfölur í framan og gæddur uggvæn- legri ró, en skortir þó reisn. þann válega myndugleik er vænta vætti af þessum misk- unnarlausa valdsmanni sem vílar ekki. fyrir sér að dæma heil héruð til dauða. Valdi- mar Helgason er meðdómari hans, hressilegur að vanda, en ætti sýnilega að skipta um embætti við Ævar Kvaran og gerast réttarskrifari og skraddari að atvinnu; Ævar fer ágætlega með sitt litla pund, Helgi Skúlason er nokk- uð unglegur fógeti, en Iýsir vel ógeði hans á dómsmorðun- um undir lokin. Abígael heitir hin losta- fulla, tryllta og hættulega stúlka sem kemur öllum ó- sköpunum af stað og er mest- ur bölvaldur í leiknum, mik- ilsvert hlutverk og torskilið Framh. á 10. síðu Lokaatriði þriðja þáttar. Þjóðlelkhúsið I deialunni eftir ARTHUR MILLER Leikstjóri: Lárus Pálsson sér hæða: Proctor er líflátinn ásamt félögum sínum. En blóði píslanmttanna er ekki til einskis eytt, myrkravöld- in hafa þrátt fyrir allt tapað leiknum — fólkið í nágrenn- inu rís upp gegn rangiætinu, og að lokum stendur ekkja Jóns Proctors við fangelsis- gluggann lauguð skini rísandi sólar og ber barn þeirra undir brjósti — ímynd betri og rétt- látari tíma. Arthur Miller er sögunni trúr og skýrir frá hinum geigvænlegu atburðum eins og þeir gerðust í raun og veru eftir dómsskjölum og öðrum heimildum að dæma, og skapar ekki aðrar per- sónur af nýju en Jón Proct- or og konu ha ns; og ein- mitt þess vegna er ádeila hans voldug og sterk. Atburð- irnir eru augljósar hliðstæður hinna pólitísku galdraofsókna í Ameríku á okkar dögum, en skáldið prédikar ekki, held- ur lætur áhorfendur um að hugsa, álykta og dæma. — Því er mjög á lofti haldið að nútímaskáldum sé ógerningur að skapa sanna harmleiki, en Arthur Miller hefur gert þá kenningu að engu. „í deigl- unni“ ber öll einkenni sorgar- leiksins, þar er greint frá hræðilegum atburðum, hörmu- legum örlögum, mannlegri nið- urlægingu og reisn; gegnum Svartnættið böli þrungið bjarmar fyrir nýjum degi. Hið átakanlega og máttuga verk er þeim hreinsandi laug sem á það hlýða opnum huga. Snilldarleg er bygging leiksins, steinn lagður við stein án þess samskeyti verði greind og vart gerlegt að sleppa einu orði án þess samhengið bresti; vandvirkni, gerhygli og rökvísi skáldsins á sér fáa líka. í upphafs- þætti seiðir höfundurinn fram andrúmsloftið í þorpinu, kynnir persónur þiær sem Icoma við sögu, erjur þeirra og einkamál, skapferli og trú ; sú kynning er greinargóð með afbrigðum, en ef til vill nokk- talin merkur atburður og á- fangi á þroskaferli íslenzkr- ar leiklistar. Hún er um leið prófsteinn á getu leikliússins, sýnir glögglega hvar það er á vegi statt, birtir takmark- anir þess og kosti. Hún sýnir það sem við vissum raunar áður: að leikhúsið á ekki yfir að ráða svo miklum fjölda mikiíhæfra leikenda að hvert sæti verði skipað sem helzt mætti kjósa í svo mannmörgu og kröfuhörðu verki — því fleiri persónur á sviðinu í einu, því meiri hætta á mis- tökum. Greinilegast kom þetta í ljós þegar stúlkurnar tryll- ast í dómsalnum, það atriði varð ekki nógu áhrifamikið, náði vart tilgangi sínum, og önnur dæmi mætti nefna. „í deiglunni“ krefst fullkomins samleiks flestum verkum fremur, listrænnar einbeitni og eldlegs áhuga hvers ein- asta leikanda. Engu að síður reyndist sýn- tír öðrum þætti. Frá vinstri: Hara-ld.ur Björnsson, Búrik Har- aldsson, Gestur Pálsson og Hólmfríður Pálsdóttir. uð þung í vöfum. Eftir það grípur leikurinn áhorfendur föstum tökum, gagntekur hug- ann allt til loka. Hámarki nær snilld skáldsins í dóms- salnum í þriðja þætti, hinni geigvænlegu, æsandi baráttu réttlætis og ranglætis, heil- brigðrar skynsemi og blinds trúarofsa — við sitjum með öndina í hálsinum, líf fólksins leikur á þunnum þræði, hvert orð, hver hreyfing getur haft úrslitaþýðingu. Frelsi einstak- lingsins hefur naumast verið betur varið öðru sinni, óbif- anleg sannleiksþrá, rík sam- úð og djúp mannást einkenna harmleik Arthurs Millers. ★ ★ Leikhúsið á heiður skilinn fyrir flutníng hins stórbrotna verks, sýningin verður síðar ingin tilkomumeiri og fremri mínum vonum, það er mér ekkert launungarmál. Lárus Pálsson hefur leyst mikla þraut og margslungna, og er sjálfgert að dást að drama- tískri innsæi hans og öruggri heildarsýn. Leikendavalinu er ég ekki í öllu samdóma, en fæ ekki annað séð en skilning- ur hans á hverri persónu og hverju atriði sé í fyllsta sam- ræmi við ætlan skáldsins og eðli leiksins. Og Lárus Páls- son hefur ékki aðeins glöggt auga fyrir hinum sterku átök- um á sviðinu, hann eykur spennu leiksins með áhrifa- miklum þögnum og sterkum andstæðum; og sú grátlega kímni sem í verkinu er falin fær að njóta sih til fulls. Rúrik Haraldsson leikur

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.